Ri ruqʼaxan pä le Biblia

Tapeʼ le Biblia kan ojer chik tzʼibʼan qa, ma ye jalatajnäq ta ri naʼoj ye kʼo chpan; ¡reʼ kan jun milagro! Re wuj reʼ xkʼis rutzʼibʼaxik pa más mil novecientos junaʼ qa, y ri achoq chwäch xtzʼibʼäx wä xa yechaʼ chiʼ (achiʼel ri papiro, ri ntel pä che rä jun qʼayis ri ke riʼ chqä rubʼiʼ, y ri pergamino, ri bʼanon rkʼë kitzʼmal ri chköp). Re wuj reʼ chqä xtzʼibʼäx chkipan chʼaʼäl ri komä ma kan ta kʼïy chik yetzjon rchë. Chqä achiʼaʼ ri kan kowan uchqʼaʼ kʼo pa kiqʼaʼ —achiʼel qʼatöy taq tzij chqä ri yekʼwayon bʼey chkipan ri iglesias— kitjon kiqʼij rchë nkichüp äl ruwäch.

¿ACHKË bʼanayon chë le Biblia kʼa kʼo na komä chqä oknäq ri libro ri más tamatäl ruwäch? Tqatzʼetaʼ xa xuʼ kaʼiʼ ri toʼoyon rchë bʼanatajnäq riʼ.

Kʼïy copias ri kibʼanon chë ma jalatajnäq ta ri naʼoj kʼo chpan

Ri israelitas, ri kʼo wä ri naʼäy taq wuj rchë le Biblia pa kiqʼaʼ, kan ütz rukʼolik xkiʼän chkë ri naʼäy taq wuj xetzʼibʼäx y xkesaj kʼïy ru-copias. Chkë ri qʼatöy taq tzij xbʼix chkë chë tkitzʼibʼaj chpan jun libro jun ru-copia ri Pixaʼ ri kʼo wä pa kiqʼaʼ ri sacerdotes levitas (Deuteronomio 17:18).

Kan ye kʼïy israelitas nqä wä chkiwäch nkiskʼij ri Loqʼoläj Wuj, rma chkiwäch ryeʼ kan Ruchʼaʼäl wä Dios. Rma riʼ, ri xesan ki-copias re wuj reʼ kan xkiyaʼ kan chrij ri samaj xkiʼän. Esdras, jun rusamajel Dios, tamatäl wä ruwäch rma «kan nkowin wä nresaj ru-copias ri Rupixaʼ Moisés, ri ruyaʼon wä qa Jehová, ri ru-Dios Israel» (Esdras 7:⁠6). Ri masoretas, ri xkesaj ru-copias ri Escrituras Hebreas (Antiguo Testamento) chkikojöl ri junaʼ 500 y 1000 taq xpë yän Jesús, kan xkijlaj ri letras rchë majun akuchï xesach wä. Rma kan eqal xkiʼän che rä re samaj reʼ, ya riʼ kowan xtoʼon rchë ma yejalatäj ta ri naʼoj kʼo chpan le Biblia chqä rchë ma nchup ta ruwäch kimä ri itzel xkitzʼët che rä.

Pa junaʼ 168 taq majanä tpë Jesús, Antíoco IV, qʼatöy tzij rchë Siria, xrajoʼ xchüp kiwäch jontir ri copias rchë ri Escrituras Hebreas ri ye kʼo Palestina. Jun historia judía nuʼij: «Xkirïchʼ chqä xkiporoj jontir ru-copias ri Rupixaʼ Moisés ri xkïl». Ri wuj The Jewish Encyclopedia nuʼij: «Ri soldados ri xebʼanö riʼ kan xkiʼän achiʼel xbʼix chkë [...]. Ri winäq ri nilitäj wä jun ru-copia ri Loqʼoläj Wuj rkʼë [...] nkamsäx wä». Tapeʼ ri qʼatöy tzij kan xtäj ruqʼij rchë xchüp ruwäch ri Loqʼoläj Wuj, kʼa kʼo na copias xkanaj kikʼë ri judíos ri ye kʼo Palestina chqä kikʼë ri ye kʼo wä chkipan nkʼaj chik tinamït.

Taq majanäj ta tkʼis kitzʼibʼaxik ri Escrituras Griegas Cristianas (Nuevo Testamento), ya ye kʼo wä chik ru-copias ri cartas ye kʼo chpan, ri profecías chqä ronojel ri kʼo chpan. Jun chkë riʼ ya riʼ ri Evangelio ri xtzʼibʼaj ri apóstol Juan. Ryä xtzʼibʼaj ruwuj chriʼ Éfeso o chunaqaj chë chriʼ. Ye kʼa, pan Egipto, ri kʼa näj nkanaj wä, xilitäj jun peraj rchë jun ru-copia re Evangelio reʼ. Ri yetzʼetö ajän xtzʼibʼäx re wuj reʼ nkiʼij chë re peraj reʼ xtzʼibʼäx taq majanä tuʼän cincuenta junaʼ taq ri apóstol Juan xtzʼibʼaj ruwuj. Re peraj reʼ nukʼüt chë yajün ri cristianos ri kʼa näj ye kʼo wä kʼo wä copias kikʼë kichë wuj ri ye kʼo chpan le Biblia komä.

Ri xesäx rutzjol ri Ruchʼaʼäl Dios xtoʼon chqä rchë ma xchup ta ruwäch tapeʼ kan kʼïy chik junaʼ kamnäq Cristo. Tqatzʼetaʼ jun tzʼetbʼäl. Nbʼix chë taq xsaqarsan qʼanäj ri qʼij 23 de febrero rchë ri junaʼ 303, Diocleciano, jun qʼatöy tzij aj Roma, xtzʼët achkë rubʼanik ri ru-soldados xkiqasaj ru-puertas jun iglesia chqä xkichäp rukʼatik jontir ru-copias ri Loqʼoläj Wuj. Ryä ruyaʼon wä chwäch ran chë we nuchüp ruwäch ri Loqʼoläj Wuj, xtkowin chqä xtchüp ruwäch ri cristianismo. Rma riʼ, xuʼij chë keporöx jontir biblias ri ye kʼo chkipan ri tinamït ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ. Tapeʼ ke riʼ, kʼo jojun ma xeporöx ta, y chkë riʼ xesäx nkʼaj chik copias. Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, yeʼilon mamaʼ taq peraj chkë kaʼiʼ biblias pa griego ri rkʼë jbʼaʼ xetzʼibʼäx taq majanäj ta keporöx ri biblias rma Diocleciano. Jun chkë ri peraj riʼ kʼo Roma y ri jun chik chpan ri British Library ri kʼo Londres.

Tapeʼ ma yeʼilon ta ri naʼäy taq wuj ri xetzʼibʼäx, kan pa mil copias ye kʼo rchë jontir o jojun peraj rchë le Biblia, jojun chkë riʼ kan ojer yebʼanon qa. ¿Xjalatäj komä ri naʼoj kʼo chpan le Biblia taq xesäx ru-copias? Chkij ri Escrituras Hebreas, ri achï W. H. Green xuʼij: «Ütz nqayaʼ chwäch qan chë majun ta chik jun wuj ri xtzʼibʼäx ojer ri kan ma ye jalatajnäq ta ri naʼoj ye kʼo chpan ru-copias». Chkij ri Escrituras Griegas, Sir Frederic Kenyon, jun ri kan kowan retamabʼal chkij ri wuj rchë le Biblia ri xetzʼibʼäx ojer, xtzʼibʼaj reʼ: «Ri copias ri más ojer yebʼanon ri ye kʼo qkʼë komä xebʼan taq ma jaruʼ ta junaʼ ye qʼaxnäq taq xetzʼibʼäx ri naʼäy taq wuj. Rma riʼ, kan ütz nqayaʼ chwäch qan chë le Biblia ri kʼo qkʼë komä ma ye jalatajnäq ta ri naʼoj ye kʼo chpan. Ma nqkowin ta nqaʼij riʼ chrij jun chik wuj ri xtzʼibʼäx ojer».

Ri rubʼanik qʼaxan chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl

Ri rukaʼn ri nbʼanö chë le Biblia kan kowan tamatäl ruwäch ya riʼ chë qʼaxan chkipan kʼïy chʼaʼäl. Y kan ya riʼ wä nrajoʼ Dios: chë jontir winäq, xa bʼa achkë kichʼaʼäl, nkitamaj ruwäch chqä nkiyaʼ ruqʼij (Juan 4:​23, 24; Miqueas 4:⁠2).

Ri naʼäy mul xqʼaxäx ri Biblia hebrea pa chʼaʼäl griego ya riʼ ri nbʼix kichë ri Setenta che rä, o Septuaginta. Re wuj reʼ yë ri judíos ri yetzjon griego xebʼanö rchë ri ma ye kʼo ta wä Palestina. Xkʼis rubʼanik jun 200 junaʼ taq majanä tchäp rusamaj Jesús chwäch le Ruwachʼlew. Taq jun kayoxiʼ ciento junaʼ kʼisnäq chik rutzʼibʼaxik le Biblia, jontir le Biblia, más ri Escrituras Griegas Cristianas, xeqʼaxäx chkipan kʼïy chʼaʼäl. Ye kʼa xejeʼ qʼatöy taq tzij chqä sacerdotes ri pa rukʼexel nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë ri winäq yekowin nkiskʼij ruwäch —rma ya riʼ wä kisamaj—, ryeʼ xa xkiʼän chë kiwinaq achiʼel ta pa qʼequʼn xejeʼ wä, rma ma xkajoʼ ta chë xqʼaxäx le Biblia chkipan kichʼaʼäl ri winäq.

Tapeʼ ke riʼ, xejeʼ jojun achiʼaʼ ri ma xkinmaj ta rutzij ri Iglesia o ri qʼatbʼäl tzij, rma xkiqʼaxaj le Biblia pa kichʼaʼäl ri winäq tapeʼ xxiʼin rij kikʼaslemal. Jun chkë riʼ ya riʼ William Tyndale, jun achï aj Inglaterra ri xtjoj riʼ Oxford. Pa junaʼ 1530, xqʼaxaj ri Pentateuco pan inglés. Ri Pentateuco ya riʼ ri naʼäy cinco wuj ri ye kʼo chpan ri Escrituras Hebreas. Tapeʼ ye kʼïy kan ma xkajoʼ ta chë ryä xuʼän riʼ, yë ryä ri naʼäy ri xksan ri wuj ri ye kʼo pan hebreo rchë xeruqʼaxaj pan inglés, chqä yë ryä ri naʼäy achï ri xqʼaxan le Biblia pan inglés ri xksaj ri bʼiʼaj Jehová. Jun chik chkë ri achiʼaʼ riʼ ya riʼ Casiodoro de Reina, jun achï aj España ri xqʼaxaj le Biblia pa kaxlän. Ri católicos ri itzel xkinaʼ che rä chaq taqïl xkiʼij che rä chë xtkikamsaj rma najin wä nuʼän jun chkë ri naʼäy taq biblias pa kaxlän. Rchë xkowin xkʼïs rusamaj xkʼatzin xbʼä Inglaterra, Francia, Holanda chqä Suiza. a

Le Biblia najin nqʼaxäx chkipan más kʼïy chʼaʼäl, y kan pa millón na najin nesäx. Rma kʼo na kʼa komä chqä rma majun ta chik jun wuj ri más tamatäl ruwäch chwäch le Biblia, ya reʼ nukʼüt chë ri xuʼij qa ri apóstol Pedro kantzij, ryä xuʼij: «Ri qʼayis xa nmayamoʼ qa, y ri kotzʼiʼj xa ntzaq äl, ye kʼa ri ruchʼaʼäl Jehová majun bʼëy xtchup ta ruwäch» (1 Pedro 1:​24, 25).

[Nota]

 [Recuadro/​Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 14]

¿ACHKË BIBLIA ÜTZ NSKʼIJ RUWÄCH?

Chkipan kʼïy chʼaʼäl kan kʼïy versiones rchë le Biblia yeʼawïl. Kʼo jojun nkiksaj tzij ri ma yeqʼax ta pan ajolon; jojun chik, taq naskʼij kiwäch, rkʼë jbʼaʼ kan chanin nqʼax pan ajolon ye kʼa kan ronojel bʼaʼ mul ma tzʼaqät ta ri naʼoj yeyaʼon pä chpan; y ye kʼo chik jojun, kan jontir chʼaʼäl ri ye kʼo pan hebreo o griego kiqʼaxan pa kichʼaʼäl.

Ri Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras pan inglés, ri bʼanon kimä ri testigos de Jehová, xbʼan kimä jun molaj winäq ri ma xkajoʼ ta xtamäx kiwäch ri xkiksaj ri wuj ri ye kʼo pan hebreo chqä pa griego. Re traducción reʼ ksan rchë qʼaxan chqä le Biblia chkipan 60 chʼaʼäl. Tapeʼ ke riʼ, ri ye qʼaxan le Biblia chkipan ri chʼaʼäl riʼ nkiksaj chqä ri wuj ri ye kʼo pan hebreo chqä pa griego rchë nkitoʼ kiʼ. Ryeʼ nkitäj kiqʼij rchë kan achiʼel bʼanon pa griego o pan hebreo kan ke riʼ nkiʼän qa che rä chqä chë kan tzʼaqät taq naʼoj yejeʼ qa chpan. Ri nkajoʼ ryeʼ ya riʼ chë ri winäq komä ma kʼayewal ta nqʼax le Biblia chkiwäch kan achiʼel xbʼanatäj kikʼë ri winäq ri xejeʼ ojer.

Jojun winäq ri yenukʼun kij ri chʼaʼäl kinkʼun kij ri traducciones ri ye kʼo komä. Jun chkë riʼ ya riʼ ri Traducción del Nuevo Mundo pan inglés. Ryeʼ nkajoʼ nkitzʼët we kan tzʼaqät taq naʼoj ye kʼo chkipan. Jun chkë riʼ ya riʼ Jason David BeDuhn, jun tijonel ri kʼo chpan ri Estudios Religiosos de la Northern Arizona University, ri kʼo Estados Unidos. Chpan ri junaʼ 2003, ryä xresaj jun wuj ri 200 ruxaq ri ntzjon chkij nueve «Biblias ri más yeksäx kimä ri winäq ri yetzjon inglés». b Ryä xnukʼuj kij ri versículos ri jalajöj rubʼanik yeqʼaxan qa pan inglés rchë xtzʼët we ri xeqʼaxan ri versículos riʼ pa kichʼaʼäl ma xkijäl ta qa ri naʼoj kʼo chpan xa rma ri nkinmaj. Rchë nutzʼët akuchï xejalatäj wä ri naʼoj, BeDuhn xerujnamaj ri wuj ri ye kʼo pa griego kikʼë chkijujnal ri Biblias. ¿Achkë xtzʼët ryä taq xuʼän riʼ?

BeDuhn xuʼij chë ye kʼïy winäq nkinmaj chë ri xebʼanö ri Traducción del Nuevo Mundo xa yë ri nkinmaj ryeʼ xkiyaʼ qa chpan. Ye kʼa ryä nuʼij chë kan ronojel bʼaʼ mul ri Traducción del Nuevo Mundo «ma junan ta kikʼë ri nkʼaj chik traducciones rma kan tzʼaqät taq naʼoj ye kʼo chpan chqä rma más jbʼaʼ junan rubʼanon rkʼë ri griego chqä ri hebreo». Tapeʼ ma kan ta ütz xtzʼët che rä ri rubʼanik xeqʼaxäx jojun versículos chpan ri Traducción del Nuevo Mundo, ryä nuʼij chë chkë ri nueve Biblias ri xerujnamaj, re traducción reʼ ya riʼ «ri más tzʼaqät rubʼanon» chqä ri más ütz xtzʼët.

Ri doctor Benjamin Kedar, jun ri kan rutjon riʼ chrij ri chʼaʼäl hebreo, ke riʼ chqä jbʼaʼ xuʼij chpan ri junaʼ 1989. Ryä xuʼij reʼ chrij ri Traducción del Nuevo Mundo: «Kan nqʼalajin chë ri xebʼanö re traducción reʼ kan xkitäj kiqʼij rchë xqʼax ri naʼoj pa kijolon. [...] Majun bʼëy wlon ta jun peraj chpan ri nukʼüt chë ryeʼ xa xkajoʼ xkijäl qa jun naʼoj chpan».

Rma riʼ, taquʼ rij reʼ: «¿Achkë rma nwajoʼ nskʼij ruwäch le Biblia? ¿Nwajoʼ chë ma kʼayewal ta nskʼij ruwäch tapeʼ ma kan ta tzʼaqät ri naʼoj ye kʼo chpan? ¿O nwajoʼ nskʼij ruwäch jun ri kan tzʼaqät taq naʼoj ye kʼo chpan chqä ri más bʼaʼ junan rubʼanon kikʼë ri xetzʼibʼäx qa pa naʼäy?» (2 Pedro 1:​20, 21). Ya reʼ xkaturtoʼ rchë xtatzʼët achkë Biblia xtaskʼij ruwäch.

[Nota]

[Picture]

Ri Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras qʼaxan chkipan kʼïy chʼaʼäl

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 12, 13]

 Wuj ri xkitzʼibʼaj ri masoretas

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 13]

Peraj wuj ri kʼo Lucas 12:7 chpan: «Ma tixiʼij ta iwiʼ; rïx kʼo más iqʼij chkiwäch kʼïy taq tzʼkïn»

[Reconocimiento achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 13]

Ruxaq ri kʼo pa naʼäy: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); rukaʼn y rox: Bibelmuseum, Münster; ri kʼo kʼa chrij: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)