Na Cava e Sega ni Vakarusai Kina na iVolatabu?

E vakasakiti na kena maroroi vinaka tu na iVolatabu me yacova mai nikua. Na vuna? Dua ya e volai ni sivia na 1, 900 na yabaki sa oti. Na ka e volai tale ga kina e rawarawa na kena vuca me vaka na kuta ni Ijipita (papyrus) kei na kulinimanumanu (parchment), qai volai taumada ena vosa era sega ni kila e levu. Kuria ya, era saga vakaukaua na tamata kilai levu kei ira na iliuliu ni lotu mera vakarusa na iVolatabu.

E DREVE vakacava na sasaga qori me taqomaki vinaka kina na iVolatabu me yaco kina me dua na ivola kilai levu duadua? Qo e rua na vuna.

Maroroi tu e Vica na iLavelave

Era maroroya vinaka tu mai na Isireli na ivolavivigi a volai taumada kina na iVolatabu, ra qai vakarautaka e vica vata na kena ilavelave. E tukuni vei ira na tui e Isireli mera vola na “ilavelave ni Lawa qo, e kau mai na kena era maroroya tu na bete era Livai.”—Vakarua 17:18.

Era dau taleitaka e levu na Isireli mera wilika na iVolatabu, nira kila ni vosa ni Kalou. Ya na vuna era qaqarauni sara ga kina vakavinaka na vunivola era vakavulici nira lavetaka. Dua vei ira qori o Esera, e dua na tamata yalodina ni Kalou. E tukuni me baleti koya ni “matai ena lavetaka na Lawa e vola o Mosese a solia o Jiova na Kalou ni Isireli.” (Esera 7:6) O ira na Masorete era lavetaka na iVolatabu vakaIperiu se na “Veiyalayalati Makawa” ena ikaono ina ikatini ni senitiuri G.V., era wilika mada ga vakavinaka na matanivola yadudua me kua ni cala e dua na ka. Na nodra qarava vinaka na itavi qori qai qaqarauni, e donu vinaka kina na ka e volai qai taqomaki vinaka tu me yacova mai nikua, dina nira saga na meca mera vakarusa.

Kena ivakaraitaki, e saga o Antiochus IV na liuliu kei Siria ena 168 B.G.V., me vakarusa na iVolatabu kece vakaIperiu ke laurai vakaca e Palesitaina. E tukuni ena kedra ivolatukutuku makawa na Jiu: “Ke ra raica e dua na ivolavivigi, ena basuraki qai vakamai.” E kaya na Jewish Encyclopedia: “Era sega tale ni qai loloma na sotia e tukuni vei ira mera cakava qori . . . Era vakamatei kece o ira . . . e tu vei ira na iVolatabu.” Ia e sega vakadua ni vakarusai na iVolatabu e tu vei ira na Jiu era tiko e Palesitaina kei na so tale na vanua.

Nira vola oti na dauvola iVolatabu na iVolatabu vaKirisi vaKarisito, se “Veiyalayalati Vou,” e lavetaki tale vakavica vata na nodra ivola, na ka era parofisaitaka kei na ka era volatukutukutaka. Kena ivakaraitaki, e vola o Joni na nona Kosipeli e Efeso se dua na vanua e voleka e kea. Ia e qai kunei e dua na iwase ni nona ivola ni oti e 50 na yabaki e Ijipita, qori e vica na drau na maile mai Efeso. E vakadinadinataki ga ikeri, ni tu tale ga vei ira na lotu vaKarisito e vanuatani na ilavelave ni ivola vakaivolatabu vaKirisi.

Ni oti e vica na senitiuri na nona mai bula e vuravura o Jisu, e taqomaki vinaka tu ga na iVolatabu nira sa yadua tu na kena ilavelave e levu, era qai veituyaki tu. Kena ivakaraitaki, ni kida na mataka ena ika23 ni Feperueri, 303 G.V., e tukuni ni vakaraica sara tiko ga na Empara ni Roma o Diocletian nira sa basuka na katuba ni valenilotu na sotia qai vakama na iVolatabu. E nanuma o Diocletian ni sala ga mera vakawabokotaki kina na lotu vaKarisito, oya me vakarusai vakadua na nodra iVolatabu. Ena siga ga e tarava, e vakarota me vakamai kece na iVolatabu ena vanua e vakarurugi ena nona veiliutaki. Ia e sega ni vakarusai eso na ilavelave ni iVolatabu, qai vakayagataki qori me lavetaki kina eso tale. Me  yacova mai nikua, se maroroi vinaka tu ga e rua na ilavelave ni iVolatabu ena vosa vaKirisi mai na gauna i Diocletian. E dua e tiko mai Roma, e dua tale e tiko ena dua na laibiri e Lodoni, Igiladi.

Eda sa sega ni raica nikua e dua na ivolavivigi se na kulinimanumanu e volai taumada kina na iVolatabu, ia era sa tu e vicavata na udolu na ilavelave ni iVolatabu era volai ga ena liga. Eso sa dede sara na kena volai. Ia vakacava se tiko ga kina na vakasama taumada a volai kina, se sa veisau? E kaya e dua na vuku ni iVolatabu o W. H. Green me baleta na iVolatabu vakaIperiu: “Eda rawa ni vakadeitaka ni sega ni dua na ka e veisautaki, era lavetaki donu kece.” Qo na ka e kaya me baleta na iVolatabu vaKirisi vaKarisito o Sir Frederic Kenyon, e liutaka na vakatataro me baleta na iVolatabu: “E laurai ni via tautauvata na gauna e volai kina na ilavelave makawa ni iVolatabu kei na tikinisiga e tukuni ni volai kina. E sega gona ni dina na ka e tukuni ni se qai volai wale tiko ga qo na iVolatabu. E donu vinaka qai sega ni veicalati na Veiyalayalati Vou.” E kuria: “Eda rawa gona ni vakadeitaka ni sega ni veisautaki vakadua na vakasama e volai ena iVolatabu. . . . E sega ni dua na ivola ena vuravura qo me vakatauvatani kei na iVolatabu.”

Vakadewa ni iVolatabu

Na ikarua ni vuna e taleitaki kina vakalevu na iVolatabu oya ni vakadewataki ena levu na vosa. Qori sara ga na ka e vinakata na Kalou vei ira na veimatanitu, mera mai kilai koya ra qaravi koya tale ga ‘vakayalo qai vakaidina.’—Joni 4:23, 24; Maika 4:2.

Na imatai ni vakadewa ni iVolatabu vakaIperiu na Septuagint, e vakadewataki ena vosa vaKirisi me rauta ni 200 na yabaki ni bera ni mai cakacaka vakaitalatala i vuravura o Jisu. E caka qori me baleti ira na Jiu era vosa vaKirisi era tiko volekati Palesitaina. Oti qori sa qai vakadewataki taucoko na iVolatabu wili kina na iVolatabu vaKirisi vaKarisito ena levu na vosa. Ia era qai saga na iliuliu kei ira na bete mera vakarusa, o ira sara ga e dodonu mera tokona na kena veisoliyaki. Era vinakata mera kua ni kila na ka dina na nodra lewenilotu, nira sega ni vinakata me vakadewataki na iVolatabu ena vosa e kilai levu.

Era bolemate eso na tagane yaloqaqa mera vakadewataka na iVolatabu ena levu na vosa, nira sega ni via rogoca na ka era tukuna na iliuliu ni lotu kei ira na veiliutaki. Kena ivakaraitaki ena yabaki 1530, e vakadewataka o William Tyndale na itabataba ni imatai ni lima na ivola ena iVolatabu vakaIperiu na Penitatuki. A vuli o koya ena Univesiti e Oxford. Dina ni levu na veitusaqati, ia e imatai ni tamata me vakadewataka na iVolatabu mai na vosa vakaIperiu ina vosa vakaValagi, e imatai tale ga ni daunivakadewa me vakayagataka na yaca i Jiova. Dua tale ga na turaga e voleka ni vakamatei vei ira na dauveitusaqati ni lotu Katolika o Casiodoro de Reina, e dua na vuku vakaivolatabu a vakadewataka e dua na imatai ni itabataba ni iVolatabu ena vosa vakaSipeni. Ena gauna e vakadewataka * tiko kina qori, e veidroyaki tiko e Igiladi, Jamani, Varanise, Necaladi, kei Suwitisiladi.

Se vakadewataki tiko ga nikua na iVolatabu ena levu na vosa, era sa tabaki tale ga e vica vata na milioni na ilavelave. E maroroi vinaka tu mai na iVolatabu me yacova mai nikua, qai mai dua tale ga na ivola kilai levu vei ira na lewenivanua. E dina kina na ka e tukuna na yapositolo o Pita: “E dau malai na co, e qai mira na sena, ia na vosa i Jiova ena tu ga me tawamudu.”—1 Pita 1:24, 25.

[iVakamacala e ra]

 [Kato/​iYaloyalo ena tabana e 14]

NA IVAKADEWA NI IVOLATABU CAVA MEU WILIKA?

Ena rawa ni levu tu na ivakadewa ni iVolatabu ena dua ga na vosa. Eso na ivakadewa qori e vakayagataki kina na vosa dredre se vosa makawa. Ena so tale na ivakadewa, e vakamacalataki ga na ka e kaya na iVolatabu, e sega ga ni vakabibitaki na kena vakadewataki donu. Ia eso tale na iVolatabu, e vakadewataki sara ga vakadodonu na vosa yadua.

E tabaka na iVakadinadina i Jiova na itabataba vakavalagi ni New World Translation of the Holy Scriptures, qai vakadewataki mai na vosa a volai taumada kina. E sega ni vakaraitaki na yacadratou na lewe ni kena komiti. Sa qai vakayagataki na iVolatabu vakavalagi qo me vakadewataki kina na iVolatabu ena 60 tale na vosa. Ia era se vakatauvatana tiko ga na daunivakadewa na iVolatabu vakavalagi qori kei na vosa a volai taumada kina na iVolatabu. Na inaki ni New World Translation me vakadewataka na vosa yadua mai na vosa a volai taumada kina na iVolatabu, ia me matata tiko ga na kena ibalebale. O koya gona, me vaka ga na matata ni vosa a volai taumada kina na iVolatabu, era saga tale ga na daunivakadewa me matata va qori na iVolatabu era vakadewataka vei ira na dauwiliwili.

Era saga eso na daunivosa mera dikeva vinaka eso na iVolatabu era vakadewataki ena noda gauna, wili kina na New World Translation—mera kauta mai kina eso na ivakaraitaki ni kena vakadewataki cala na iVolatabu. E dua vei ira o Jason David BeDuhn, e dua na parofesa ni vulici ni veika vakalotu ena Northern Arizona University, e Merika. E tabaka ena 2003 e dua na ripote e 200 na tabana, e vakamacalataki kina na ka e dikeva “ena ciwa na iVolatabu e wiliki vakalevu ena vosa vakaValagi.” * E vakadikeva tale ga e vica na wase ni iVolatabu e dau vu ni veivosaki vakalevu vei ira na vuku ni iVolatabu qai “laurai vakalevu ni cala na kena ivakadewa.” Ena veiwase kece, ena vakatauvatana na kena vosa vaKirisi kei na kena ivakadewa vakaValagi, me raica kina ke ra saga na daunivakadewa mera kuria na ka e kaya na iVolatabu me salavata kei na ka era vinakata na dauwiliwili ni gauna oqo se sega. Na cava e qai raica?

E kaya o BeDuhn, nira nanuma e levu na lewenivanua wili kina e levu na vuku ni iVolatabu ni duatani na iVolatabu na New World Translation (NW) nira saga na kena daunivakadewa mera veisautaka na ka era vakadewataka, me salavata kei na nodra vakabauta vakalotu. Ia e dikeva rawa o BeDuhn ni duatani na New World Translation, baleta “e vakadewa vakadodonu qai vakadewataki sara ga mai na vosa a vakayagataki taumada ena volai ni iVolatabu.” Dina ni vakalewa o BeDuhn eso na vosa e vakayagataki ena New World Translation, ia e kaya ni qo e ivakadewa “donu, e vinaka cake ni vakatauvatani kei na ivakadewa tale eso.” E kaya ni qo e dua na ivakadewa “vinaka duadua” ni iVolatabu.

E tautauvata tale ga qori kei na ka e kaya e dua na daunivakadidike ni vosa vakaIperiu o Dr. Benjamin Kedar. Qo na ka e kaya ena 1989: “E kilai ena vakadewa qo ni sagai me vakadewataki donu qai matata tale ga na ka e wiliki.  . . Au se bera vakadua ni raica ena New World Translation ni veisautaka na ka e vakadewataki me tokona na ivakavuvuli vakalotu.”

Tarogi iko mada: ‘Na cava na vuna au wilika kina na iVolatabu? Au vinakata ga me rawarawa na ka au wilika ke cala mada ga na kena ivakadewa? Se au via wilika e dua na iVolatabu e vakadewataki donu mai na vosa a volai taumada kina?’ (2 Pita 1:20, 21) Ena kilai na inaki ni nomu wiliwili ena ivakadewa ni iVolatabu o digitaka.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo]

Sa vakadewataki tu ena levu na vosa na “New World Translation of the Holy Scriptures”

[iYaloyalo ena tabana e 12, 13]

iVolavivigi era vola na Masorete

[iYaloyalo ena tabana e 13]

E volai tiko ena tiki ni ivolavivigi qo na Luke 12:7, “. . . dou kua gona ni rere ni dou uasivi ira na siparo”

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 13]

iMatai ni iTaba: National Library of Russia, St. Petersburg; kena ikarua kei na kena ikatolu: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin