Wii is ti Piipel tsu uns khom?

Tas is wërklich een wuner tas ti Piipel pis hayt tsu uns khom is, oone sich ferënere. Mee wii 1.900 yoere hiner traan sin ti Xrifte fon te Piipel fërtich kexrip woer. Tii hon te tekst uf een materyaal kexrip, woo ferkeet, wii perkamiine (leeter) un papiir fon papirus kemacht un fon xprooche woo weenich layt hayt xpreche. Un noch, influënte mëner, wii rechiirente un relichyeese fiirer, woo in ale aate fersuucht hon fer ti Piipel se fernichte.

WII hot ti Piipel soo een lang tsayt aus kehal un is hayt tas puuch, woo ti meyeste layt khene? Wole mer ploos fon tswaay uersache xpreche.

Etliche apxraypunge fon te tekste sin uf pehal woer

Ti israelite waare ti wachter fon te eyerste piiplixe tekste un hon ti orxinaale role kuut uf kehop un hon se fiil mools ap kexrip. Een payxpiil: ti israelite kheeniche hon instrutsyoone kriit, fer ‘tas Kesets ap xraype, woo ti lewiiter priister iwernom kriit hon’. - Teuteronoomyum 17:18.

Fer fiile israelite hot tas aarich kefal ti Hayliche Xrifte se leese un erkhene tas es Kot sayn Wort waar. Un soo, te tekst is mit fiil acht fon xrayper, woo aarich kwalifitsiirt waare, ap kexrip woer. Ëstras, woo troy aan Kot keklaapt hot, is kenënt woer, wii “een xrayper woo fiil khëntnis fon Mooses sayn kesets hat, woo Yeehoowa, te Kot fon Israël, tëm kep hat“. (Ëstras 7:6) Ti masorete hon apxraypunge fon te Hepreeyxe Xrifte, orer te “Alte Testamënt”, tswixich te 6^te un te 10^te yoerhunert noo Kristus, kemacht. Tii hon soo kaar ti puuchxtaape fon te tekste ketseelt, fer khee feeler mache. Tiise aarwayt fon te richtiche apxraypunge kept ti karantii tas ti Piipel kenau is un tas ti atake fon te faynte ti Piipel net fernicht kriit hon.

Tsum payxpiil, in 168 foer Kristus hot Antyoko IV, rechiirent fon Siirya fersuucht ti kanse apxrifte fon te Hepreeyxe Xrifte, woo eyer in te Palestina aan trefe khont, fernichte. Een yuute kexicht saat: “Tii hon ale kesets role, woo se kefun hon, feris un ferprënt”. Ti The Jewish Encyclopedia (Yuutix Ensiklopëtya) saat: “Ti soltaate hon ales mit kraft aan kewënt, woo se kexikt waare fer se mache. Weer een haylich puuch hat, is um keprung woer.” Awer ti apkexripne Xrifte hons iwerleept tswixich ti yuute fon Palestina un aach tswixich tii woo in anere lënter kewoont hon.

Pisye tëm noo, wii ti Kristliche Kreekixe Xrifte (orer tas “Naye Testamënt”) aans ën keprung woer is, sin imer mee apkexripne inxpiriirte priife, profetsye un kexichte fërtich woer. Yoohan hot sayn Ewankeelyum in sayn xtat Ëfeso orer ticht fon tat, kexrip. Awer toch hunerte khilomeeter fon tat, im Ejipt, hon se een xtik fon tëm Ewankeelyum kefun. Ti spesyaliste saan, tas weyer een xtik woo apkexrip woer is, weenicher wii 50 yoer tëm noo Yoohan tas kexrip hat. Ti auskluuchung hot aan ketsaycht tas ti kriste, woo in lënter wayt wech waare, xon in een khorts tsayt tëm noo, apkexripne teele fon orxinaale tekste hate.

Ti kroos austeelung fon Kot sayn Wort hot aach keholef, tas tii hunerte yoere noo Kristus iwerleept hot. Tsum payxpiil, foer taach in 23^te feepruer fom yoer 303 noo Kristus, hot te romaanix rechiirent Tioklesyano sayn soltaate peopacht, wii tii ti teere fon te khërich inkeproch hon un ti apkexripne Xrifte ferprënt hon, mit tas wolt tee tas ën fom kristyanismus mache. Im neekste taach hot tee kexikt, tas im kanse romaanixe raych, tas woo fon te Piipel ap kexrip woer is, mist foer te aue fon se al ferprënt wëre. Awer etliche apxrifte hon iwerleept un sin wayter ap kexrip woer. Awer tswaay kroose apxrifte fon te kreekix Piipel, woo klaych noo te yachtung fon Tioklesyano ap kexrip woer sin, tuun hayt noch eksistiire. Tas eene apkexripne teel is in Roma un tas anere teel in te pritaanix piplyoteek in Londres, Ënglant.

Opwool noch net orxinaale piiplixe manuskripte aan ketrof kep sin, kepts tausënte apkexripne teele, orer ti kans Piipel, woo mit hant apkexrip kep sin, un hon pis hayt iwerleept. Etliche sin xon kans alt. Meecht ti pexeet woo in te orxinaale tekste sin, sich ferënert hon, in te tsayt woo se apkexrip kep sin? Te xtuutiirte man W. H. Green hot iwer ti Hepreeyxe Xrifte kesaat: “Mer khene mit sicherheet saan, tas khee aner alt apxraypung soo kenau kemacht kep is.” Sir Frederic Kenyon, fon kroose autoriteet fon piiplixe hant apxrifte hot iwer ti Kristliche Kreekixe Xrifte kexrip: “Ti tsayt tswixich ti orixinaal xrift un ti eyerste apxrifte is soo kleen, tas tas khee unerxiit macht. Un ti letst tswayfel, op ti Xrifte woo mer yets hon, ferënert kep is, is wech kehool woer. Ti piicher fom Naye Testamënt sin ëntlich mool kesiin, tas se richtich sin.” Tee saat noch: “Meyer saan net tsu fiil wën mer saan tas te tekst fon te Piipel richtich is un tas, khene mer fon khee anere alt puuch fon te welt saan.”

Ti iwersetsung fon te Piipel

Een tsweet wichtich uersach woo keholef hot tas ti Piipel eens fon te pekhanteste puuch fon te mënxheet is, is tas tas puuch in fiile xprooche iwersetst kep is. Tas xtimt mit Kot sayn wile tas ti layt fon ale natsyoone un xprooche khome fer Tee se khëne un “mit kayst un woerheet“ Tee aan peete. — Yoohan 4:23, 24; Mikeyas 4:2.

Ti eyerst kekhëntner iwersetsung fon te Hepreeyxe Xrifte waar ti wersyoon Septuakinta in kreekix. Es is iwersetst woer fer ti yuute woo aus Palestina kewoont hon un kreekix kexproch hon un tii is fërtich woer unkefeer tswaay hunert yoere eep Kristus sayn tiinst uf te eyert aan kefang hot. Wii ti kans Piipel mit te Kristliche Kreekixe Xrifte tepay, fërtich waar, is tii in fiile xprooche iwersetst woer — un tas waar ploos phaar hunerte yoere tëm noo! Awer xpeeter, kheeniche un soo kaar priister, woo ales mache solte tas ti layt ti Piipel hëte, hon se kraats keeche teel kemacht. Tii hon fersuucht sayn xeef in een kaystlich tunkelheet lose wayl se net erlaupt hon tas Kot sayn Wort in keweenliche xprooche iwersetst solt wëre.

Koraajiche mëner sin keeche ti Khërich un te Xtaat kang un hon sayn leepe ins kefoer kextelt tas se ti Piipel in keweenliche xprooche fom folek iwersetse khonte. Een payxpiil, in 1530 te ënglenter William Tyndale woo in Oxford kelërnt hot, hot een etisyoon fom Pentateuk, ti finef eyerste piicher fon te Hepreeyxe Xrifte, kemacht. Opwool tee torich fiil yachtung kang is, waar tee ti eyerst persoon woo ti Piipel fon hepreeyx fer ënglix richt iwersetst hot. Tyndale waar te eyerste ënglixe iwersetser woo Yeehoowa, Kot sayn naame, penutst hot. Te Piipel kelërntner man fon Xpaanya, Casiodoro de Reina waar imer im kefoer fom toot wayl ti katoolixer yachter wolte tee um pringe in te tsayt woo eyer aan te eyerste xpaanixe iwersetsunge fon te Piipel kexaft hot. Torich ti tsayt woo tee sayn iwersetsung am fërtich mache waar, is tee tsu Ënglant, Taytxlant, Frankraych, Hoolant un Xwayts kereest. *

Hayt se taach tuut ti Piipel fer mee un mee xprooche iwersetst kepe un milyoone ap xrifte sin puplitsiirt woer. Wayl tii iwerleept hot, un tas pekhanteste puuch fon te mënxheet is, pewayst tas ti woerheet fon te inspiriirte wërter woo te Aphostel Pheeter kexrip hot: “Tas kraas fertrokent un ti pluum falt ap, awer was Yeehoowa saat, halt fer imer.” — 1 Pheeter 1:24, 25.

[Noote]

[Khast/​Pilt]

WAS FER IWERSETSUNG SOL ICH LEESE?

Sin xprooche woo fiil unerxiitliche iwersetsunge fon te Piipel hon. Etliche fon tëne penutse alte un xweyere wërter fer se ferxteen. Anere sin fraye iwersetsunge woo net fiil acht fer ti kenauychkheet kepe, awer tas opjetiiw is ploos tas ti layt tas laychter leese khene. Un noch anere tuun neekst wort tsu wort iwersetse.

Ti ënglix etitsyoon fon te Nay Welt Iwersetsung fon te Hayliche Xrifte, woo Yeehoowa sayn Tsayer puplitsiire, halt sich aan ti orixinaale xprooche. Tas is iwersetst kep fon een komitsyoon woo sich net famoos wolt mache. Tiise wersyoon waar te haupste tekst woo in soo halwe 60 xprooche penutst kep is fer ti Piipel iwersetse. Awer, ti iwersetser hon kenaue ferklaychunge mim tekst fon te orixinaale xprooche kemacht. Ti Nay Welt Iwersetsung hot te opjetiiw fer fon te orixinaale xprooche wort tsu wort iwersetse, wën tas nët xweyer is fer se ferxteen. Ti iwersetser xtrenge sich aan fer se mache tas ti Piipel hayt soo laycht fer se ferxteen is, wii tas in te piiplixe tsayte waar.

Etliche spetsyaliste in xprooche hon etliche motërne Piipele unersuucht — tepay is ti Nay Welt Iwesetsung — fer tinge se fine woo net kenau xtime un woo een sayt hoole. Eene fon tëne xtutiirte layt is Jason David BeDuhn asosiierte leerer fon relichyeese xtuutye fon te Uniwersiteet fom Nort fon Arizona, Nort Amërika. In 2003 hot tee een xtuutyum puplitsiirt fon 200 sayte iwer noyn “Piipele woo te meyerst penutst kep sin in te lënter woo ti ënglix xprooch xpreche”. * Tëm sayn unersuuchung hot fiile poleemixe xtike unersuucht un “waar tat woo ti iwersetsunge een kroos xans hate fer een sayt se hoole”. Wii tee yeete xtik unersuucht hot, hot tee te kreekixe tekst mit te ënglixe wersyoone ferklaycht fer se siin op te tekst keëneert kep is orer een sayt kehool hot. Was hot tee raus kefun?

BeDuhn tsaycht tas ti meyerste layt un ti piiplixe spetsyaliste mëne tas ti unerxiit fon te Nay Welt Iwersetsung weyer weeche aan was ti iwersetser klaape teete. Awer, tee saat: “Ti meyerste unerxiite weyere wayl ti Nay Welt Iwesetsung weyer kenauer wayl se wort aan wort iwersetst kep is, woo sich aan tëm orixinaale tekst kehal hot.” Opwool BeDuhn net xtimt mit ales woo in te Nay Welt Iwesetsung xteet, tee saat tas tas een “aarich kuut” iwersetsung is.

Te Dr. Benjamin Kedar, een spetsyaliste fon te hepreeyx xprooch in Israël hot iwer ti Nay Welt Iwersetsung een eenliche komentaar kemacht. In 1989 hot tee kesaat: “Tiise iwersetsung tsaycht een ërnst aanxtrengung fer een klayche ferxtëntnis fom tekst hon, soo kenau wiis meechlich is. Ich hon nii in te Nay Welt Iwersetsung was aus kekluuch woo prekonseyt orer een petaytung hot woo net in tëm tekst xteet.”

Froo tich: ‘Was fer is mayn tsiil wën ich ti Piipel leese? Wil ich was leese woo laycht is oone mich ketanke mache mit te kenauychkheet? Orer wil ich was leese woo te orixinaale inspiriirte tekst fon tichtem tsaycht?’ (2 Pheeter 1:20, 21) Tayn tsiil tuut tsayche was fer iwersetsung tuu raus suuche tuust.

[Noote]

[Pilt]

Ti “Nay Welt Iwersetsung fon te Hayliche Xrifte” kepts in fiile xprooche.

[Pilt]

Masorëtixe manuskripte

[Pilt]

Een xtik woo Lucas 12:7 truf xteet “. . . Tuut khee pang hon; teyer hot mee weyert wii fiile xpërlinge”

[Reechte iwer ti Pilte]

Sayt im eyerste plats: Natsyonaal Piplyoteek fon Ruslant, São Petesburgo; tsweete un trite: Bibelmuseum, Münster; hiner traan: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin