Oghẹrẹ nọ Ebaibol na O ro Te Omai Obọ

Oware igbunu o rrọ nọ Ebaibol na o ro te oke mai na, yọ eme riẹ e gbẹ rrọ gbagba. Anwọ ikpe odu ọvo gbe egba izii (1,900) nọ i kpemu a ro kere iei re. Eware nọ e rẹ raha a kere i rie fihọ, eye họ ebe nọ a rọ papirọs ru gbe eviẹ-arao; yọ evẹrẹ ọsosuọ nọ a ro kere iei yọ enọ umutho ahwo a be ta nẹnẹ. U te no ere no, isu erẹwho sa-sa gbe isu egagọ a jẹ gwọlọ epanọ a rẹ rọ raha Ebaibol na no.

ẸVẸ Ebaibol na ọ sai ro te inẹnẹ ghelọ epanọ a daoma te re a raha iẹe no, ọ tẹ jẹ rrọ obe nọ ahwo a mae riẹ nẹnẹ? Ma ta kpahe eware ivẹ jọ nọ i ru rie lọhọ.

Ebe Sa-Sa nọ A Kere Eme na Fihọ U Ru nọ Ọ Gbẹ rọ Riẹ

Ahwo Izrẹl, enọ e jọ ahwo nọ a jẹ sẹro eme Ebaibol ọsosuọ na, a nabe sẹro iko-ebe ọsosuọ na ziezi je kere ai fihọ ebe efa buobu. Wọhọ oriruo, a ta kẹ ivie Izrẹl nọ a re kere Uzi na fihọ obe kẹ omarai, a “re kere iei no onọ o rrọ obọ izerẹ nọ e rrọ ahwo Livae na ze.”​—Iziewariẹ 17:18.

O jẹ hae were ahwo Izrẹl buobu re a se Ikereakere na keme a vuhumu nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ rrọ. Fikiere ikere-obe nọ a wuhrẹ ziezi họ enọ e jẹ hae kere iei no obe jọ fihọ ọfa, yọ a jẹ hai muẹrohotọ gaga. A jọ Ebaibol na se okere-obe jọ nọ o wo ozodhẹ Ọghẹnẹ nọ a re se Ẹzra “okere-obe nọ ọ riẹ Uzi Mosis na ziezi, onọ Jihova Ọghẹnẹ Izrẹl ọ kẹ na.” (Ẹzra 7:6) Utu ahwo nọ a je se Masorete, nọ a je kere Ikereakere Hibru na hayo “Ọvo Anwae” na fihọ ebe efa evaọ oware ikpe udhusoi avọ ezeza rite ọrọ avọ ikpe (500-900 C.E.), a tube kele ibieme na re a ruẹ nọ ẹme ọvo o vo rai hi. Oghẹrẹ nọ a jẹ rọ romatotọ kere eme na u fiobọhọ nọ eme Ebaibol na e gbẹ rọ rrọ gbagba, ọ tẹ jẹ gbẹ riẹ rite inẹnẹ ghelọ epanọ ewegrẹ a daoma te kpobi kẹhẹ re a raha iẹe no.

Wọhọ oriruo, evaọ ukpe 168 B.C.E., osu ahwo Syria nọ a re se Antiochus IV ọ daoma re ọ raha ebe Ikereakere Hibru na kpobi nọ ọ ruẹ evaọ Palestine no. A jọ iku ahwo Ju jọ ta nọ: “A tẹ ruẹ uko-obe uzi na jọ kpobi, a rẹ bẹre iẹe jẹ mahe iẹe no.” Obe na The Jewish Encyclopedia o ta nọ: “Iporisi nọ a ta kẹ nọ a ru onana a jẹ rọ ọwhọ ru ei re a ruẹ nọ ọvuọvo o kiọkọ họ . . . Nọ ohwo o te wo obe Ebaibol na jọ . . . a re kpei no.” O make jọ ere na, ahwo Ju nọ a be rria Palestine gbe ekwotọ efa a gbe wo Ikereakere na.

Nọ ahwo nọ a kere Ikereakere Griki Ileleikristi, hayo “Ọvọ Ọkpokpọ” na a kere ebe rai re no, ebe nọ a kere na, koyehọ, ileta, eruẹaruẹ, gbe ikuigbe nọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ rai kere na i te muhọ evihọ. Wọhọ oriruo, Jọn o kere obe Usi Uwoma riẹ evaọ Ẹfisọs hayo oria jọ nọ o kẹle riẹ. Rekọ a jọ ugbobọ Ijipti ruẹ amabọjọ Usi Uwoma yena, onọ egba-eriariẹ a ta nọ a rọ obọ kere enwenọ ikpe udhuvẹ-gbikpe nọ Jọn o kere iei no. Onana u dhesẹ nọ Ileleikristi nọ e jẹ rria ekwotọ nọ i thabọ a wo Ikereakere na nọ a kere uwhremu na.

Ebaibol na nọ a wha kpohọ eria sa-sa na u fiobọhọ re nọ Ebaibol na ọ gbẹ rọ riẹ rite oke mai na. Wọhọ oriruo, a ta nọ evaọ ohiohiẹ Ava 23 ọrọ ukpe 303 C.E., Osu Ologbo Rom nọ a re se Diocletian o je rri isoja riẹ nọ e jẹ bẹre ethẹ ichọche jọ fihotọ, a tẹ mahe ebe Ikereakere na nọ a ruẹ no. Diocletian o je roro nọ ọ te sai si egagọ Ileleikristi notọ nọ ọ tẹ raha ebe nọ a be rọ gọ no. Evaọ okiokiọ riẹ, o te juzi nọ a jọ ẹkwotọ esuo Rom soso mahe Ebaibol kpobi nọ a ruẹ no evaọ ẹgbede. O make jọ ere na, Ebaibol jọ e gbẹ jariẹ ghele, kọ eyena a wariẹ kere fihọ ebe efa. Yọ ma be ta ẹme na, ebe buobu erọ Ebaibol Griki ivẹ nọ o sae jọnọ a kere nọ ukpokpoma Diocletian na o nwane vrẹ no e gbẹ riẹ rite oke nana. Ọjọ ọ rrọ obọ Rom, ọnọ o kiọkọ ọ rrọ British Library evaọ London nọ ọ rrọ England.

Dede nọ a re te ruẹ ikulu-ebe Ebaibol ọsosuọ nọ a kaki kere na ha, oma Ebaibol na soso hayo abọ riẹ jọ nọ a rọ obọ kere fihọ ebe efa nọ i te idu buobu e gbẹ riẹ rite oke mai na. Ejọ rai i kri gaga no. Kọ ovuẹ nọ o jọ Ebaibol ọsosuọ nọ a kaki kere na u nwene nọ a jẹ wariẹ kere iei fihọ ebe efa na? Ọgba-uwuhrẹ nọ a re se W. H. Green ọ ta kpahe Ikereakere Hibru na nọ: “Ma rẹ sae ta gbiae inọ, obe anwae ọvuọvo nọ a romatotọ wariẹ kere eme riẹ gba te enẹ o rrọ họ.” Ọgba-uwuhrẹ Ebaibol jọ nọ a riẹ gaga nọ a re se Sir Frederic Kenyon ọ ta kpahe Ikereakere Griki Ileleikristi na nọ: “Oke nọ a ro kere Ikereakere ọsosuọ na avọ oke nọ a ruẹ nọ a rọ wariẹ kere ai fihọ ebe efa nọ e gbẹ riẹ rite enẹna, e kẹle ohwohwo gaga, a rẹ sai gbolaro kẹ onana vievie he. Yọ ohwo ọvo ọ sae gbẹ vro ho inọ ovuẹ nọ o jọ Ikereakere ọsosuọ na oye a romatotọ kere fihọ Ikereakere nọ ma wo nẹnẹ na. Ma ruẹ vuhumu no inọ eware nọ a kere fihọ ebe Ọvọ Ọkpokpọ na e rrọ gbagba.” Ọ tẹ jẹ ta nọ: “Ma rẹ sae ta ududu nọ eme nọ a kere fihọ Ebaibol ọsosuọ kpobi na ma gbe wo nẹnẹ na. . . . A sae ta ere kpahe obe anwae ọfa ọvuọvo nọ ma jọ akpọ na wo ho.”

Efafa Ebaibol

Ugogo oware avivẹ nọ u fiobọhọ nọ Ebaibol na ọ rọ rrọ obe nọ ahwo a mae riẹ nẹnẹ họ, ọ rrọ evẹrẹ buobu. Onana o rrọ ere keme Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ahwo erẹwho gbe ẹrọunu kpobi a riẹe jẹ rọ “ẹzi gbe uzẹme” gọe.​​—Jọn 4:​23, 24; Maeka 4:2.

Orọ ọsosuọ nọ a rọ fa Ikereakere Hibru na fihọ ẹvẹrẹ ọfa họ okenọ a fae fihọ Griki, onọ a se Septuagint. A fa riẹ fiki ahwo Ju nọ a rẹ ta Griki nọ e jẹ rria ẹkwotọ Palestine hi, yọ a fa riẹ re oware wọhọ ikpe egba ivẹ (200) taure Jesu o te ti mu iruo usi uwoma ota riẹ họ evaọ otọakpọ. Evaọ umutho ikpe udhusoi jọ ọvo nọ a ro kere oma Ebaibol na soso re no, a fa riẹ fihọ evẹrẹ buobu. Rekọ uwhremu na, ivie gbe izerẹ nọ u fo nọ a re ru re Ebaibol na ọ sai te ahwo obọ, ae a jẹ ko ẹe dhere. Izerẹ na a jẹ kẹ ahwo uvẹ re a fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ nọ ahwo buobu a be ta ha, a jẹ daoma ru ahwo nọ a rrọ egagọ rai re a siọ uzẹme Ẹme Ọghẹnẹ ba ẹruẹ.

Ezae nọ e gudu a daezọ ọwọsuọ nọ u je no obọ isu egagọ gbe egọmeti ze he, a mu Ebaibol na họ ẹfa dede nọ a riẹ nọ onana o rẹ sae wha uwhu se ai. Wọhọ oriruo, evaọ ukpe 1530, ọzae jọ nọ a re se William Tyndale nọ ọ rrọ ohwo England nọ o kpohọ isukulu evaọ Oxford, ọ tẹ fa ebe isoi ọsosuọ Ikereakere Hibru na. Ghelọ epanọ a wọso iẹe ga te, ọye họ ohwo ọsosuọ nọ ọ fa Ebaibol na no Hibru ovavo fihọ Oyibo. Tyndale ọ tẹ jẹ rrọ ọfefafa Oyibo ọsosuọ nọ o fi odẹ na Jihova họ efafa riẹ. Yọ evaọ okenọ ọgba-uwuhrẹ Ebaibol jọ nọ a re se Casiodoro de Reina ọ jẹ fa Ebaibol na fihọ Spanish, ahwo ichọche Kathọlik nọ a jẹ wọso iẹe a jẹ dawo idhere kpobi nọ a re ro kpei no. Fikiere, re ọ sai ru iruo efafa riẹ na re, o je no oria ruọ oria. O kpohọ England, Germany, France, Holland, gbe Switzerland. *

Rite enẹna, a gbẹ be fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ buobu, yọ a gbe bi printi ima buobu. Oghẹrẹ nọ Ebaibol na o ro te inẹnẹ jẹ rọ obe nọ ahwo-akpọ a mae riẹ, u dhesẹ epanọ eme Pita nọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ riẹ ta e rrọ uzẹme te inọ: “Ẹbe na o te whu no, ododo na ọ vẹ kpare kie, rekọ ẹme Jihova ọ rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ.”​—1 Pita 1:​24, 25.

[Ẹme-Obotọ]

[Ẹkpẹti hayo Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 14]

EFAFA EBAIBOL VẸ U FO NỌ ME RE SE?

Evẹrẹ buobu a wo efafa Ebaibol sa-sa. Eme nọ e rrọ gaga nọ i kiekpo no a rọ fa ejọ. Efa jọ yọ enọ efefafa na a fa epanọ u je rai re o lọhọ ese viukpenọ a rẹ fae gbagba. Yọ efa jọ e riẹ nọ a fa eme na unọjọ utọjọ epanọ a ro kere ai.

Ebaibol Oyibo Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Efuafo Na nọ Isẹri Jihova a fa na, a fa riẹ no evẹrẹ ọsosuọ nọ a ro kere Ebaibol na ze, yọ a fodẹ edẹ ahwo nọ a jọ ogbẹgwae efafa na ha. Kẹsena a te rri ọrọ Oyibo na rọ fa fihọ evẹrẹ efa nọ i bu vi udhosa. O make rrọ ere na, efefafa nọ e jẹ fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ yena a jẹ rọ Ebaibol evẹrẹ ọsosuọ na rọ wawo ọrọ Oyibo nọ a be fa no ze na gaga. A jọ Efafa Akpọ Ọkpokpọ na fa eria jọ epanọ e rrọ dẹẹ evaọ ẹvẹrẹ ọsosuọ na nọ u gbe nwene otofa ẹme na ha. Efefafa na a daoma fa Ebaibol na evaọ oghẹrẹ nọ ahwo a sai ro wo otoriẹ riẹ nẹnẹ wọhọ epanọ o jọ kẹ ahwo evaọ okenọ a ro kere iei obọ.

Ahwo jọ nọ a wuhrẹ kpahe evẹrẹ sa-sa a kiẹ efafa Ebaibol oke mai na sa-sa riwi no re a ruẹ eria nọ e jọ gba ha, nọ e jọ wo ohẹriẹ no erọ ẹvẹrẹ ọsosuọ na. A kiẹ Efafa Akpọ Ọkpokpọ na riwi re. Omọvo ahwo na jọ họ Jason David BeDuhn, ọnọ ọ rrọ profẹsọ iwuhrẹ egagọ evaọ Northern Arizona University evaọ United States. Evaọ ukpe 2003 o kere obe jọ nọ u wo ewẹ-ebe egba ivẹ (200), nọ ọ jọ kere kpahe ‘Ebaibol izii nọ ahwo nọ a rẹ ta je se Oyibo evaọ akpọ na a mai wo.’ * Ọ kiẹ eria Ikereakere sa-sa nọ ahwo a wo eriwo sa-sa kpahe riwi, keme evaọ eria yena, eriwo nọ ohwo o wo o sae kpomahọ oghẹrẹ nọ a rẹ fae. Ọ rehọ eme Ebaibol Griki na rọ wawo oghẹrẹ nọ a fa eria yena evaọ Ebaibol ẹvẹrẹ Oyibo na ọvuọvo, je rri sọ ọ rẹ ruẹ oria nọ a jọ daoma nwene otofa riẹ fiki eriwo sa-sa. Kọ eme ọ kiẹ via?

BeDuhn ọ ta nọ, ahwo buobu gbe egba-uwuhrẹ eme Ebaibol buobu a roro nọ ahwo nọ a fa Ebaibol Efafa Akpọ Ọkpokpọ na a fa eware jọ wo ohẹriẹ fiki eware nọ a rọwo evaọ egagọ rai. Rekọ o te fibae nọ: “Eware buobu nọ i wo ohẹriẹ na e rrọ ere fikinọ Efafa Akpọ Ọkpokpọ na ọ rrọ gbagba vi Ebaibol efa, keme a fa eme na epanọ e rrọ.” Dede nọ u wo eria jọ evaọ Efafa Akpọ Ọkpokpọ na nọ BeDuhn ọ rọwokugbe he, ọ ta nọ efafa nana họ “onọ o mae gba evaọ usu efafa kpobi nọ mẹ wawo na.” O se rie efafa nọ “o woma gaga.”

Ogba-uwuhrẹ ẹvẹrẹ Hibru jọ evaọ Israel nọ a re se Dr. Benjamin Kedar, ọ ta oghẹrẹ ẹme ọvona kpahe Efafa Akpọ Ọkpokpọ na. Evaọ ukpe 1989 ọ ta nọ: “Ahwo nọ a fa riẹ a daoma gaga re a fa Ebaibol na vevẹ gbagba te epanọ o rẹ sae lọhọ te. . . . Mẹ re jọ Efafa Akpọ Ọkpokpọ na ruẹ oria ovo nọ a jọ rehọ iroro obọrai fi eme nọ e rrọ eva riẹ hẹ bae he.”

Nọ omara nọ: ‘Eme ọ be lẹliẹ omẹ se Ebaibol na? Kọ Ebaibol nọ ọ rrọ lọlọhọ ọvo mẹ gwọlọ se, te ọgba te ọgba ha? Manikọ Ebaibol nọ u wo ovuẹ Ikereakere ọsosuọ na mẹ gwọlọ se?’ (2 Pita 1:​20, 21) Ẹjiroro nọ o be lẹliẹ owhẹ sei u ti dhesẹ onọ whọ te salọ.

[Ẹme-Obotọ]

[Uwoho]

Ebaibol “Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Efuafo Na” ọ riẹ evaọ evẹrẹ buobu

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 12, 13]

Ikulu-ebe utu Masorete

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 13]

Emewẹ obe nọ eme Luk 12:7 e rrọ, “. . . ozọ u mu owhai hi; wha ghare vi imuedi buobu”

[Enọ i wo iwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 13]

Ẹwẹ-obe ọsosuọ: National Library of Russia, St. Petersburg; ọrọ avivẹ gbe ọrọ avesa: Bibelmuseum, Münster; onọ o rrọ emu riẹ: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin