Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

¿Tzeʼn o tzul Tyol Dios qukʼil?

¿Tzeʼn o tzul Tyol Dios qukʼil?

¿Tzeʼn o tzul Tyol Dios qukʼil?

Jaku txi qqʼamaʼn qa jun milagr tuʼnju o tzul Tyol Dios qukʼil ex tzʼaqli tqanil tkuʼx toj. Ma tzikʼ mas te mil 900 abʼqʼi tbʼajlen tzʼibʼin. Ajbʼen junjun tiʼchaq tuʼn tkubʼ tzʼibʼin ik tzeʼn tal tzeʼ papiro ex pergamino, aju in nel tiʼj ttzʼumil txkup. Ax ikx kubʼ tzʼibʼin Xjan Uʼj kyoj junjun yol, maske ya nya nim xjal in che yolin kyiʼj yol lu toj ambʼil jaʼlo. Nya oʼkxju, ax ikx o tzʼok tilil kyuʼn aj kawil ex kyuʼn nejenel kye okslabʼil tuʼn tkubʼ naj Tyol Dios.

¿Tiquʼn kukx at Tyol Dios ex ya ojtzqiʼn kyuʼn nim xjal maske o tzʼel ikʼun? Qo yolin tiʼj kabʼe tiquʼn.

Kukx ateʼ nim copia tiʼj Tyol Dios

Tej tkubʼ tzʼibʼin tnejel maj Tyol Dios, attoq kyukʼil aj Israel ex ok kyxqʼuqin, ax ikx etz kyiʼn nim copia tiʼj. Jun techel, xi qʼamaʼn kye aj kawil tuʼn tkubʼ kytzʼibʼin jun copia tiʼj ley ax tiʼj ttxuylal attoq toj kykwent qe pal aj Leví (Deuteronomio 17:18).

Ateʼ nim aj Israel kygantoq tuʼn tjaw kyuʼjin Ley ex ok kyqʼoʼn te Tyol Dios. Tej ttzaj copiarin Ley, ok tilil kyuʼn xjal tuʼn miʼn tkuʼx kyqʼoʼn jun yol nya toj tumel toj. Ajbʼen Esdras te Dios ex xnaqʼtzaʼn maj tuʼn ttzʼibʼin tiʼj Ley «aju otoq tzaj tqʼoʼn Qman aju Kydios aj Israel te Moisés» (Esdras 7:6). Toj siglo 6 ex 10, tzaj kycopiarin masoretas Tyol Dios, aju kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo. Tej tbʼant jlu kyuʼn, in bʼajtoq kyajlaʼn qe letra tuʼntzun miʼn tok kyqʼoʼn junjuntl yol tiʼj. Onin jlu tuʼn tkux qʼet tqanil tzʼaqlixix toj Tyol Dios ex tuʼn kukx tten tej tok tilil kyuʼn aj qʼoj tuʼn tkubʼ naj.

Toj abʼqʼi 168 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, ok tilil tuʼn aj kawil Antíoco IV tuʼn tkubʼ t-xiten tkyaqil copia tiʼj Tyol Dios kubʼ ttzʼibʼin toj yol hebreo, aju attoq toj tnam Palestina. In tzaj tqʼamaʼn jun txʼolbʼabʼil kyuʼn xjal judiy jlu: «Kubʼ kylaqin ex kubʼ kypatin tkyaqil rollo kanet kyuʼn tiʼj ley». Ex in tzaj tqʼamaʼn The Jewish Encyclopedia jlu: «Aqeju xjal e kubʼ nej tuʼn tkubʼ xiten Tyol Dios, mintiʼ ten kylastmi tiʼj jun tiʼ tej tbʼant jlu kyuʼn [...]. Qa ma te jun uʼj xjan tukʼil jun xjal, [...] in kubʼtoq qʼoʼn kamik te tkastiw». Maske bʼaj jlu, kukx e ten qe copia tiʼj Tyol Dios kyxol aj Judiy te Palestina ex kyukʼil qe xjal toj junjuntl lugar.

Tej tikʼ chʼin ambʼil tbʼajlen tzʼibʼin Akʼaj Testamento, attoq nim copia kyiʼj carta tkuʼx toj, qe profecía ex qe txʼolbʼabʼil. Jun techel, atz kubʼ ttzʼibʼin apóstol Juan tuʼj in yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús atz Éfeso moqa nqayin tiʼj tnam lu. Noqtzun tuʼnj, kanet jun piẍ copia tiʼjju otoq kubʼ ttzʼibʼin toj tnam Egipto maske najchaq tok tnam lu tiʼj tnam Éfeso. In tzaj kyqʼamaʼn junjun xjal qa mintiʼlo xi tiʼn 50 abʼqʼi tuʼn kybʼant qe copia lu tbʼajlen ttzʼibʼin Juan txʼolbʼabʼil tiʼj tanqʼibʼil Jesús. Tej tel nikʼbʼaj tiʼj jlu, ax ikx kubʼ ximet qa ya attoq copia kyukʼil okslal in che anqʼin najchaq kyiʼj tnejel uʼj tzmatoq in che kubʼ tzʼibʼin.

Tuʼnju otoq txi sipet Tyol Dios kyoj nimku lugar, onin jlu tuʼn miʼn tkubʼ naj kyoj nimku abʼqʼi tul-len aj Jesús tzalu twitz Txʼotxʼ. Jun techel, tej tetz Qʼij toj 23 te febrero toj abʼqʼi 303, in keʼyintoq aj kawil Diocleciano te Roma tej tkubʼ kypatin junjun soldad tpwertil jun iglesia ex in kubʼtoq kypatin tkyaqil copia kʼuʼn tiʼj Tyol Dios. Kubʼ t-ximen qa jakutoq kubʼ naj okslabʼil tuʼn tej tkubʼ tpatin qe Tyol Dios. Tuʼntzunju, toj juntl qʼij etz tqʼoʼn ley tuʼn tkubʼ patin tkyaqil Tyol Dios jakutoq kanet kyoj lugar tokxtoq tjaqʼ tkawbʼil. Pero kukx e kyaj ten junjun ex kyiʼj lu etz mas copia. Nya oʼkxju, o tzul kabʼe copia tiʼj Tyol Dios toj qqʼabʼ toj ambʼil jaʼlo, aju kubʼ tzʼibʼin toj yol griego tej otoqxi tzʼok tilil tuʼn Diocleciano tuʼn tkubʼ tpatin. Atz taʼ jun toj tnam Roma, atzun juntl at British Library te Londres.

Maske naʼmx tkanet Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin tnejel maj, at nim copia tiʼj tkyaqil Tyol Dios moqa tiʼj jun plaj ex ateʼ junjun ma tzikʼ nim ambʼil kykubʼlen tzʼibʼin. ¿Jakupe kubʼ qximen qa chʼexpaj tqanil tiʼj Tyol Dios tej kybʼant copia? Tej tyolin W. H. Green tiʼj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo, tqʼama jlu: «Mlay qo tzaj xobʼ aj t-xi qqʼamaʼn qa mintiʼ juntl uʼj tzʼaqli tqanil kux qʼoʼn toj tej tel copiarin». Atzun tiʼj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego, kubʼ ttzʼibʼin jun xjal nim toklen jlu, Sir Frederic Kenyon tbʼi: «Nya nim ambʼil at kyxol abʼqʼi tej tkubʼ tzʼibʼin tnejel maj Tyol Dios kyukʼil qeju tnejel yekʼbʼil at tiʼj, tuʼntzunju nya il tiʼj tuʼn qyolin tiʼj. Ax ikx, ma tzʼel qʼiʼn toklen alkyexku yol in tzaj qʼamaʼn qa nya tzʼaqli tqanil kux qʼoʼn toj Tyol Dios tej tel copiarin. Jaku txi qqʼamaʼn qa ax tok ex qa tzʼaqli taʼ tkyaqil tqanil tkuʼx kyoj uʼj toj Akʼaj Testamento». Ex tqʼamatl jlu: «Mintiʼ in qo ikʼ tibʼaj aj t-xi qqʼamaʼn juntl maj qa jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼjju tkuʼx toj Tyol Dios. [...] Mlay txi qqʼamaʼn aʼyex yol tiʼj alkyexku juntl uʼj o ten».

Aju traducción

Aju tkabʼin tiquʼn o tzʼok ojtzqiʼn Tyol Dios, aju tej tkubʼ ximet tuʼn tkubʼ traducirit toj nimku yol. At toklen jlu tukʼilju o kubʼ t-ximen Dios. Tajtoq «tuʼn kykʼulun xjal twitz» tukʼil axix tok kyoj kykyaqil tnam ex toj alkyexku yol (Juan 4:​23, 24; Miqueas 4:2).

Aju tnejel traducción ok ojtzqiʼn tiʼj Tyol Dios toj yol hebreo ex griego, aju Septuaginta. Bʼant jlu kyuʼn aj Judiy in che anqʼin toj tnam Palestina, aqeju in che yolin toj yol griego. Kubʼaj aqʼuntl lu kyuʼn tej atxtoq kabʼe syent abʼqʼi tuʼn tul Jesús tzalu twitz Txʼotxʼ. Kubʼ traducirin Tyol Dios kyoj nimku yol tej tikʼ junjun syent abʼqʼi tkyajlen bʼant. Pero mas bʼaj traducirin aju Akʼaj Testamento. Noqtzun tuʼnj, tej kyok junjun xjal te aj kawil ex te pal, mintiʼ e onin tuʼn tpon Tyol Dios kyukʼil xjal. Sino ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ naj Tyol Dios tuʼntzun miʼn tel kynikʼ xjal axix tok tiʼj ex ok tilil kyuʼn tuʼn miʼn tkubʼ traducirit kyoj txqantl yol.

Pero ateʼ xjal mintiʼ ok kyqʼoʼn kywiʼ tiʼjju otoq tqʼama Iglesia nix tiʼjju otoq kyqʼama aj kawil. Tuʼntzunju, ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ kytraducirin Tyol Dios kyoj nim yol maske jakutoq tzaj nya bʼaʼn kyiʼj. Jun techel, toj 1530 ok tilil tuʼn William Tyndale te Estados Unidos, aju otoq xnaqʼtzan atz Oxford, tuʼn tkubʼ traducirit qeju tnejel jweʼ uʼj kuʼx qʼoʼn toj Tyol Dios. Maske el ikʼun kyuʼn aj qʼoj, a kubʼ traducirinte Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo toj yol inglés. Ex atzun tnejel traductor kux tqʼoʼn bʼibʼaj Jehová toj Xjan Uʼj. Ax ikx el ikʼun Casiodoro de Reina kyuʼn católico akux in kubʼ traducirit jun versión tiʼj Tyol Dios toj kastiy. Xi qʼamaʼn te qa kbʼeltoq bʼyoʼn tej tbʼant jlu tuʼn. Tuʼn tbʼant aqʼuntl lu tuʼn, xi oq toj tnam Inglaterra, Francia, Holanda ex Suiza. *

Kukx in kubʼ traducirit Tyol Dios kyoj nimku yol ex kukx in netz imprimirit nim millón copia tiʼj. Tuʼnju mintiʼ o kubʼ naj Tyol Dios ex o pon toj kyqʼabʼ nimku xjal, in tzaj tyekʼin qa ax tok qe yol tqʼama apóstol Pedro tej tqʼama jlu: «Ate kʼul in tzqij ex nneʼl tzʼaq t-xmakal; atzunju tyol Qman kukx tten te jumajx» (1 Pedro 1:24, 25).

[Tqanil]

^ taqik' 14 Toj abʼqʼi 1569 etz versión Reina ex bʼaj t-revisarin Cipriano de Valera toj 1602.

[A’yeju recuadro ex aʼyeju tilbʼilal

¿ALKYE KJAWIL WUʼJINE?

O kubʼ traducirin Tyol Dios kyoj nimku yol ex at maj at mas te jun traducción tiʼj teyele junjun yol. Ateʼ junjun in che ajbʼen ojtxe yol kyuʼn ex kwest tuʼn tel qnikʼ kyiʼj. Junjuntl, in kubʼ kyqʼoʼn nim tqanil toj tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj aj tjaw kyuʼjin, pero nya tzʼaqli tqanil tkuʼx toj. Atzun junjuntl, in kubʼ kytraducirin teyele junjun yol toj Tyol Dios.

Atzunte Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras etz toj yol inglés kyuʼn testigo de Jehová, bʼaj bʼinchaʼn tuʼn jun kʼloj xjal mintiʼ kux kyqʼoʼn kybʼi toj ex atz kubʼ kytraducirin kyiʼj tnejel yol. O tzʼajbʼen traducción lu kyuʼn tuʼn kykubʼ traducirit Tyol Dios kyoj juntl 60 yol. Ax ikx, o che jyon traductor tqanil kyiʼj texto e kubʼ tzʼibʼin toj tnejel yol. In nok tilil kyuʼn tuʼn kykubʼ traducirit tkyaqil yol qa mintiʼ in chʼexpaj t-xilen ex qa nya kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj. In bʼant jlu kyuʼn tuʼntzun tel kynikʼ xjal tiʼj Tyol Dios ik tzeʼn tej tjaw kyuʼjin xjal toj ambʼil ojtxe.

Ateʼ junjun xjal in che xnaqʼtzan kyiʼj yol, o bʼaj kyxpichʼuʼn junjun traducción kyiʼj Tyol Dios o che etz toj ambʼil jaʼlo, kyxol jlu at Traducción del Nuevo Mundo, aju etz toj inglés. In bʼant jlu kyuʼn tuʼntzun tkanet jun yol nya toj tumel kyuʼn moqa nya tzʼaqli. Jun kyxol qe jlu, at Jason David BeDuhn, jun aj xnaqʼtzal kyiʼj okslabʼil te Northern Arizona University, te Estados Unidos. Toj 2003, etz tqʼoʼn jun uʼj te 200 t-xaq. Toj uʼj lu, kux ttzʼibʼin aju otoq tzʼel tnikʼ kyiʼj bʼeljaj Tyol Dios mas in che ajbʼen toj yol inglés. * Toj uʼj etz tqʼoʼn, yolin kyiʼj junjun txʼolbʼabʼil nya toj tumel kubʼ traducirin ex tqʼama qa «bʼaj jlu tuʼnju mintiʼ e jyon xjal tqanil tiʼj ex oʼkx kux kytzʼibʼin aju kyex kyximbʼetz». Tuʼn tel tnikʼ Jason David tiʼj jatumel otoq bʼaj chʼexpuʼn junjun txʼolbʼabʼil, ok tmojbʼaʼn Tyol Dios otoq kubʼ tzʼibʼin toj yol griego tukʼil teyele junjun otoq kubʼ qʼoʼn toj yol inglés. ¿Tiʼtzun el tnikʼ tiʼj?

Tqʼama Jason David qa chʼixmi kykyaqil xjal kyqʼama qa junxitl aju in tzaj tqʼamaʼn Traducción del Nuevo Mundo tuʼnju kubʼ kyximen qa junxitl tiʼchaq nimen kyuʼn qeju e kubʼ traducirin te. Pero nya a jlu kubʼ t-ximen Jason David. Tuʼntzunju tqʼama jlu: «Aqeju chʼixpubʼil tkuʼx toj traducción lu, chʼixmi kykyaqil e bʼant tuʼnju mas tzʼaqli ex tuʼnju ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ kytraducirin qe yol ik tzeʼnx tkuʼx toj tnejel Tyol Dios». Maske junxitl tten in tzaj tqʼamaʼn Traducción del Nuevo Mundo junjun taqikʼ Tyol Dios, tqʼama Jason David qa «mas tbʼanel traducción lu kywitz txqantl traducción ok tmojbʼaʼn tuʼnju mas tzʼaqli», ex tqʼama qa tbʼanelxix alkye tten kubʼ traducirin.

Chʼixme aʼyex yol lu tqʼama Benjamin Kedar te Israel toj 1989, jun aj xnaqʼtzal kyiʼj uʼj toj yol hebreo. Tqʼama jlu tiʼj Traducción del Nuevo Mundo: «In tzaj tyekʼin traducción lu qa ok tilil kyuʼn traductor tuʼn telxix kynikʼ kyiʼj tnejel yol tuʼntzun tkyaj kyqʼoʼn jun tqanil tzʼaqli toj. [...] Bʼajx kanet jun txol yol wuʼne jatumel bʼaj chʼexpuʼn t-xilen jun texto».

Bʼaʼn tuʼn tkubʼ t-xjelina jlu: «¿Tiquʼn in jaw wuʼjine Tyol Dios? ¿In jawpe wuʼjine jun Tyol Dios nya kwest tuʼn tjaw uʼjit maske nya tzʼaqli tqanil tkuʼx toj? ¿Moqa waje tuʼn tjaw wuʼjine jun traducción jatumel ok tilil kyuʼn traductor tuʼn tkuʼx kyqʼoʼn tqanil tzʼaqli toj?» (2 Pedro 1:​20, 21). Aj tel tnikʼa tiʼj tiquʼn taja tuʼn tjaw tuʼjina Tyol Dios, kʼonil tiʼja tuʼn tjaw tjyoʼna alkye kyjawil tuʼjina.

[Tqanil]

^ taqik' 22 Atzun qe Tyol Dios lu toj yol inglés ok tmojbʼaʼn Jason David: Traducción del Nuevo Mundo, The Amplified New Testament, The Living Bible, The New American Bible With Revised New Testament, New American Standard Bible, The Holy Bible​New International Version, The New Revised Standard Version, The Bible in Today’s English Version ex aju King James Version.

[Aju tilbʼilal]

O kubʼ qʼoʼn Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras kyoj nimku yol.

[Aju tilbʼilal]

Qe manuscritos masoréticos

[Aju tilbʼilal]

Aju fragmento jatumel tkuʼx Lucas 12:7 toj: «Miʼn che xobʼe; aqeye mas maʼ kyxilene kywitz nimku tal chyuʼj».

[Reconocimiento]

Aju tnejel: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); tkabʼin ex toxin: Bibelmuseum, Münster; fondo: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín).