Mbimbiliya Yezile Bati?

Mbimbiliya inoboka kweta na simbu ino, co eci cinapu cikomokeso. Bamanesele kuisoneka myaka ya kutubakana 1,900 kunima. Baisonekele ha byuma bije byasa kubihya bwasi bya kufwa ngwe matebe na bilambu bya tusitu. Co lalo baisonekele mu bindaka bije kubazibuka banu babangi ano matangwa. Kutundaho, baka-kuyula na bantwama ba bulombelo besekele mwoshe mubaselele mangana banyongese Mbimbiliya.

Mbimbiliya inoboka bati na kupwa libulu libazibuka banu babangi ano matangwa? Tusimutwiyeniko ha byuma bibali.

Kusononona Bisoneka bya Kulifwa mu Mabulu Amangi

Baisalele banyungililile Bisoneka bya kulibanga omwo bakele na kubisononona mu mabulu a kuzenga amangi. Cakumwenako, bimyene ba mu Isalele babalekele ngwabo ‘balisonekele libulu lya mashiko a Njambi a kutunda mu libulu libanatulika tupilistu ba ku naanga ya Levi.’​—Kwituluka mu Mashiko 17:18.

Baisalele babangi bashakele manene kutanda Bisoneka mwafwa babimwene kupwa Lijwi lya Njambi. Ngeci, baka-kusononona baje bazibukile mwamubwa kusononona, bakebo bakele na kusononona ebi Bisoneka. Ezela wapwile umo wa bangamba ba Njambi baje bazibukile mwamubwa kusononona Bisoneka. Mukemwo Mbimbiliya inendeka ngwayo wapwile “muka-kusoneka uje wazibukile mwamubwa Lishiko lya Mosesa, lije lyamwanene Shukulu Kalunga, Njambi ya Isalele.” (Ezela 7:6) Baka-kusononona baje babatumbula ngwabo Bamasoreti baje basononwene Bisoneka bya Cihebelu nambe ngwetu “Testamenti ya Laja” mu myaka ya ma 500 na 900 C.E., bakele na kutanda na bisona mangana keti kukale kulimbenja. Oku kwalingisile Bisoneka babisononone mu kusungama na kulingisa Mbimbiliya yoboke nameme kwakele bamo baje bashakele kuinyongesa.

Cakumwenako, mu mwaka wa 168 B.C.E., Antiochus IV uje wakele na kuyula Silya, washakele kunyongesa mabulu oshe a Bisoneka bya Cihebelu aje akele mu lifuti lya Palestine. Libulu limo lya biñanda bya Bayunda bya kusañulu ngwalyo: “Batabwile na kwenyeka mabulu a kuzenga a mashiko oshe abawanene.” Libulu lya Jewish Encyclopedia ngwalyo: “Banu babatumine kukanyongesa mabulu a Bisoneka bya Cihebelu balingile mwoshe mubaselele mangana bawanyongese . . . Co munu ibawanene na Bisoneka bya Kujela . . . bamwanene kashitiko ka kumutsiya.” Nameme ngoco, Bayunda bamo baje bakele mu Palestine na mu mitambela ikwabo anga bacikele na mabulu a Bisoneka.

Munima ya simbu yaindondo kutunda habamaneselele kusoneka Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kilistu nambe ngwetu “Testamenti Yaiha,” mikanda na biñanda bya bupolofweto na biñanda bya kusañulu bibasonekele byajalakanene. Cakumwenako, Yowano wasonekelele mukanda wendi wa Biñanda Byabibwa mu nganda ya Efeso nambe kuyehi nayo. Oloni mutamba wou mukanda uje ubasononwene myaka ya kukokela ku 50 kutunda hasonekelele ou mukanda, bauwanene mu lifuti lya Ingito. Oku kumwesa ngwabo baka-Kilistu baje bakele ku myela ya kulako nabo bakele na mitamba ya Bisoneka bya kujela.

Kulisala kwa Lijwi lya Njambi kwalilingisile lyoboke nameme kwetile myaka yaingi kutunda ha simbu yayoyele Yesu. Cakumwenako, baka-mizimbu ngwabo lya February 23, 303 C.E., mutondo, Diocletian uje wakele na kuyula mitambela yakele mwisi ya Ciyulo ca Loma, watalelelele maswalale bendi babwajula bikolo bya ceci na kwenyeka mabulu a Bisoneka akelemo. Diocletian wasinganyekele ngwendi asa kunyongesa bulombelo bwa baka-Kilistu nga anyongesa bisoneka byabo bya kujela. Lyamukwabo, washikile ngwendi mabulu a Bisoneka oshe akele mu mutambela wakele na kuyula bawenyeke oku banu banatalelela. Nameme ngoco, mabulu amo obokele, co bawasononwene. Cakumwenako, mitamba ibali yakama ya Bisoneka bya Cigriki ije ibasononwene munima ya simbu yaindondo kutunda hayandeselele baka-Kilistu Diocletian kuicili. Mutamba umo uli ku Loma, ukwaboco uli mu laibrali ya mu London, ku England.

Nameme kukwesi mabulu a kulibanga a Bisoneka abanawana, oloni Bimbimbiliya byabingi bya mutunu bya kusoneka na maboko nambe mitamba yabyo binoboka kweta na lelo lino. Co bimo bya laja manene. Kuma biñanda bibasonekele mu Bisoneka bya kulibanga binatenguluka omwo banai na kubisononona ndi? Muka-kulilongesa umo wa lizina lya W.  H. Green wendekele ha Bisoneka bya Cihebelu ngwendi: “Tunasa kwendeka ngwetu kukwesi biñanda byeka bya kusañulu bibananungulula mu kusungama ngwe ebi.” Muka-kutondesesa bya mabulu a Bisoneka wa lizina lya Sir Frederic Kenyon wendekele ha Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kilistu ngwendi: “Kwetile lika simbu yaindondo kutunda habamaneselele kusoneka mabulu a Bisoneka a kulibanga kweta ha simbu ibasononwene mabulu a Bisoneka a laja manene aje aliko. Oku kumwesa ngwabo Bisoneka bituli nabyo, mukemwo bene mubabisonekelele ha kulibanga. Obu bunapu bukaleho bumwesa ngwabwo mikanda ili mu Testamenti Yaiha banaisoneka mu kusungama, co twasa kuikulahela.” Wendekele lalo ngwendi: “Twasa kwendeka ngwetu Bisoneka byoshe bili mu Mbimbiliya binasungama. . . . Co kukwesi libulu libanasoneka mu kusungama ngwe Mbimbiliya.”

Kunungulula Mbimbiliya

Cuma ca mu cibali cinalingisa banu babangi bakale na Mbimbiliya cinapu kuinungulula mu bindaka byabingi. Kunungulula Mbimbiliya kunalitombola na biyongola bya Njambi bya kushaka ngwendi banu ba miyati na bindaka byoshe bamuzibuke na kumulemesa ‘mu sipilitu na mu busunga.’​—Yowano 4:23, 24; Mika 4:2.

Bisoneka bya Cihebelu bya kulibanga bibanungulwile byapwile Mbimbiliya ya Cigriki ibatumbula ngwabo Septuagint. Baisonekelele Bayunda baje bakele na kwendeka Cigriki, baje kubatungile mu Palestine, co bamanesele kuisoneka myaka ya kweta ku 200 simbu kanda Yesu aije hano hasi. Mbimbiliya ya mutunu, kwambateselela na Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kilistu, bashangumukile kuinungulula mu bindaka byabingi mukwetile bita bya myaka byabindondo kutunda habamaneselele kuisoneka. Oloni mu kwita kwa simbu, bimyene na tupilistu baje bapandele kukwasa banu mangana bakale na Mbimbiliya, kubalingile ngoco. Babindikile banu kunungulula Lijwi lya Njambi mu bindaka bibazibukile banu babangi, co bonowesele banu babakele na kutwamenena kuzibuka cizango ca Njambi.

Oloni banu bamo ba kusimpa bakele buyoye bwabo mu bushonde omwo kubononokele bantwama ba bulombelo na baka-fulumende, co banungulwile Mbimbiliya mu bindaka bibazibukile banu babangi. Cakumwenako, mu mwaka wa 1530, munalume umo wa Kaingilishi wa lizina lya William Tyndale uje walilongeselele ha sikola ya Oxford, wamanesele kunungulula mikanda itanu ya kulibanga ya Bisoneka bya Cihebelu. Nameme bamulwisile, oloni ikeye wapwile wa kulibanga kunungulula Mbimbiliya kutunda mu Cihebelu kutwala mu Ingilishi. Co lalo ikeye wapwile muka-kunungulula wa kulibanga kupangesa lizina lya Yehova mu ndaka ya Ingilishi. Muka-kulilongesa umo wa Kasipanishi wa lizina lya Casiodoro de Reina wanungulwile Mbimbiliya ya kulibanga mu ndaka ya Sipanishi, nameme kwakele baka-Katolika baje bamulwisile manene. Waile ku mafuti a kufwa ngwe England, Germany, France, Holland, na Switzerland omwo wakele na kumaneselela kunungulula ei Mbimbiliya. *

Ano matangwa, Mbimbiliya bali na kuinungulula mu bindaka byabingi, co bali na kuituhula mu bwingi. Kwoboka kwa Mbimbiliya na kupwa libulu lije libali nalyo banu babangi, kumwesa busunga bwa majwi a kapositolo Petulu uje wendekele ngwendi: ‘Mwila ujujwama na bishani bitotomoka, oloni lijwi lya Yehova lyakala myaka yoshe.’—1 Petulu 1:24, 25.

[Majwi a kwinikila]

[Cipalo/​Bikupulo]

MBIMBILIYA MUKA INJINAPANDE KUTANDA?

Mu bindaka byabingi kuli Bimbimbiliya bya kuliseza-seza. Mu Bimbimbiliya bimo banapangesa majwi alaja aje kubazibisisa banu. Mu Bimbimbiliya bimoco banapangesa majwi amasi oloni kubanungulwile mu kusungama. Mu Bimbimbiliya bikwaboco bananungulula lijwi na lijwi ngwe mubalisonekelele ha kulibanga.

Komiti yanungulwile Mbimbiliya ya Ingilishi ya Bisoneka bya Kaye Kakaha ibanatuhwisa Bakaleho ba Yehova, yainungulwile kutunda mu bindaka bya kulibanga. Oloni banu bakele omu mu komiti kubabendekele ha mazina. Co ei Mbimbiliya banainungulula mu bindaka bya kutubakana 60. Nameme ngoco, aba baka-kunungulula besekesele biñanda bili omu mu Mbimbiliya na biñanda bya mu bindaka bya kulibanga mubasonekele Mbimbiliya. Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha banainungulula kukaba lijwi na lijwi nga kulinga ngoco kukutengulula lumbunwisi. Baka-kunungulula bashaka ngwabo banu bazibisise Mbimbiliya ngwe mubaizibisisile banu mubaisonekele ha kulibanga.

Baka-kulilongesa bya bindaka bamo banelula Bimbimbiliya biliko ano matangwa kwambateselela na Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha mangana bamone indi banabinungulula mu kusungama. Umo wabo napu Jason David BeDuhn, pulofesa wa bilongesa bya bulombelo ha yuniveziti ya Northern Arizona mu America. Mu mwaka wa 2003, wasonekele libulu lya maputa 200 muje mwendekele ha Bimbimbiliya 9 bya Ingilishi bibali na kupangesa manene banu. * Wesekesele Bisoneka bije bibakazibisisa baka-kulilongesa mu bingila bya kuliseza-seza, mwafwa kunasa kupwa kwakwasi kunungulula ebi Bisoneka mu ngila ya kuhenga mangana bilitombole nebi bibakulahela obo banungulula. Wesekesele mubanasonekela cisoneka na cisoneka mu Cigriki nomu mubanacinungulwila omu mu Bimbimbiliya bya Ingilishi, co watondele kumona Bisoneka bije bibanungulwile mu kuhenga kwesekesa nebi bibakulahela. Bika byawanene?

BeDuhn wanangukile ngwendi banu na baka-kulilongesa babangi bakasinganyeka ngwabo Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha (NW) yaliseze na Bimbimbiliya bikwabo ha Bisoneka bimo mwafwa baka-kuinungulula banainungulula mu ngila ya kuhenga kwesekesa nebi bibakulahela. Oloni wendekele ngwendi: “Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha (NW) yaliseze na Bimbimbiliya bikwabo mwafwa banainungulula mu kusungama kukaba lijwi na lijwi libapangesele mu Bisoneka bya kulibanga.” Nameme BeDuhn kalitombola nomu mubananungulwila Bisoneka bimo mu Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha, oloni wendekele ngwendi ei Mbimbiliya “ikeyo Mbimbiliya ibanangulula mu kusungama hakati ka Bimbimbiliya binjinesekesa.” Co ngwendi ei Mbimbiliya banainungulula “mwamubwa manene.”

Muka-kulilongesa umo wa Kahebelu wa lizina lya Dr. Benjamin Kedar nendi wendekele majwi a kulifwa ha Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha. Mu 1989, wendekele ngwendi: “Mubananungulwila ei Mbimbiliya kumwesa ngwabo balingile mwoshe mubaselele mangana banungulule Bisoneka mu kusungama, mu ngila ije ibazibisisa banu. . . . Munjinatandele Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha kunjawanene nameme cisoneka cimo cije cibananungulula mu kuhenga kwesekesa nebi bibakulahela.”

Lihuleni ngweni: ‘Bika binjikatandela Mbimbiliya? Kuma njashaka lika kutanda Mbimbiliya yayasi nameme biñanda bilimo kubyasungamene ndi? Indi hamo njashaka kutanda biñanda bije byalitombola na biñanda bibasonekele mu Bisoneka bya kulibanga?’ (2 Petulu 1:20, 21) Kulihula ebi bihula kumikwasa muzibuke Mbimbiliya imunapande kutanda.

[Majwi a kwinikila]

[Cikupulo]

Mbimbiliya ya “Bisoneka bya Kaye Kakaha” ili mu bindaka byabingi.

[Cikupulo]

Bisoneka bya Bamasoreti

[Cikupulo]

Mbazubwila ya libulu lya kuzenga haje hali mukanda wa Luka 12:7, “. . . kesi muzibe lyoba, omwo seho yeni inatubakana seho ya tunzilili babangi.”

[Majwi a Kuzimbula Babenya]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin