Vo Vinguchitika Kuti Bayibolu Lifiki Mpaka Mazuŵa Nganu

Bayibolu lajumpha mu vinandi, ndipu vakuziziswa ukongwa kuti leche kusanirika mpaka mazuŵa nganu. Bayibolu lingumala kulembeka vyaka pafufupi 1,900 vo vajumpha. Bayibolu lingulembeka pavinthu vo vinangika liŵi nge vikopa va nyama ndipuso mapepala ngo ngapangikanga kutuwa ku gumbwa. Kweniso lingulembeka mu vineneru vo viziŵika waka ndi ŵanthu amanavi mazuŵa nganu. Chinyaki so ntchakuti ŵanthu anthazi ukongwa nge mafumu ndipuso alongozgi a visopa, anguyesesa kuti amalisi Bayibolu.

KUMBI vikwenda wuli kuti buku lenili liponi ku masuzgu ngosi ngenanga mpaka kuja buku lo sonu ŵanthu anandi atiliyanja? Wonani vinthu viŵi vo vinguwovya kuti Bayibolu liponi.

Kulikope Kaŵikaŵi Kunguwovya Ukongwa

Ayisirayeli ndiwu pakwamba asunganga mipukutu yakwamba ya Bayibolu ndipu anguyivikiliya ukongwa kweniso ayikopiyanga. Mwakuyeruzgiyapu, Chiuta wangungakambiya mafumu nga Ayisirayeli kuti ‘ngakopiyengi buku la Dangu kutuliya mubuku lo asembi wo ŵenga Alevi asunganga.’—Dotoronome 17:18.

Ayisirayeli anandi ayanjanga ukongwa kuŵerenga Malemba chifukwa aziŵanga kuti ndi Mazu ngaku Chiuta. Mwaviyo, asani atingakope angakopiyanga mwakuphwere ukongwa ndipu ntchitu iyi yagwirikanga ndi alembi wo asambizikanga dankha. Ezara yo wawopanga Chiuta wenga yumoza mwa alembi ŵenaŵa, ndipu wakambika kuti “wenga wakukope walusu wa Dangu laku Mozesi lo Yehova Chiuta waku Isirayeli wangupereka.” (Ezara 7:6; Mazu ngamumphata.) Alembi wo aziŵikanga kuti Amasoreti akopiyanga Malemba nga Chiheberi pamwenga kuti “Chipanganu Chakali” mu vyaka va m’ma 500 mpaka 1500 C.E. Asani amala kukope, aŵerenganga chilembu chechosi kuti asimikiziyi kuti palivi po anangisa. Kukope mwalusu kwenuku kunguwovya kuti uthenga wa mu Bayibolu uleki kusintha kweniso kuti lilutirizgi kusanirika chinanga kuti arwani anguyesesa kuti alinangi.

Mwakuyeruzgiyapu, mu 168 B.C.E., Antiochus Wachinayi yo wenga fumu ya ku Siriya wakhumbanga kunanga Mabayibolu ngosi nga Malemba nga Chiheberi ngo ngasanirikanga ku Palesitina. Mbiri yakali ya Chiyuda yititi: “Mpukutu wewosi wa dangu wo awusaniya awukeruwanga ndipu pavuli paki awuwotchanga pamotu.” Buku linyaki likamba kuti: “Ŵanthu wo angutumika kuti agwiri ntchitu yeniyi ayigwiranga ndi nthazi zosi. . . . Weyosi yo wasanirika ndi buku la malemba ngakupaturika . . . wabayikanga.” (The Jewish Encyclopedia) Kweni angutondeka kunanga Mabayibolu ngosi chifukwa Ayuda anyaki wo ajanga ku Palesitina kweniso muvyaru vinyaki asanirikanga nangu mbwenu.

Ŵanthu wo alembanga Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu pamwenga kuti “Chipanganu Chasonu” ŵati amaliza waka kulemba, makalata ngawu, mauchimi ngawu kweniso mbiri zo angulemba vingwamba kuwanda ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, Yohane wangulembe buku laki la Uthenga Wamampha kufupi ndi tawuni ya Efeso pamwenga mukati mwa tawuni yeniyi. Kweni kachigaŵa kanyaki ko kenga ndi Uthenga waki, ko akaswiri akamba kuti kangulembeka pati pajumpha vyaka pafufupi 50 kutuliya po iyu wangulembe buku laki, kangusanirika ku Ijipiti ko nkhutali ukongwa ndi ku Efeso. Venivi vilongo kuti Akhristu a mu nyengu yeniyo ŵenga ndi mipukutu yo ŵanthu anguchita kukopiyapu mabuku ngenanga.

Kuwanda ukongwa kwa Mazu ngaku Chiuta ndiku so kunguwovya kuti ngaponi pati pajumpha vyaka vinandi kutuliya po Yesu wanguwere kuchanya. Mwakuyeruzgiyapu, lumwi lichituwa pa 23 February mu 303 C.E., Diocletian yo wenga Fumu ya ku Roma wangulongozga asilikali wo anguchiphwanya visasa va tchalitchi ndi kuwotcha Mabayibolu. Diocletian waŵanaŵananga kuti wangamalisa Chikhristu asani wangananga malemba ngakupaturika. Zuŵa la mawa laki, iyu wangulamula kuti mu Ufumu wosi wa Roma ŵanthu awotchi Mabayibolu pakweru. Kweni Mabayibolu nganyaki ngangupona ndipu ŵanthu angungakope so. Ndipu vigaŵa viŵi vikuluvikulu va Bayibolu la Chigiriki lo liwoneka kuti angulikope pechendajumphi nyengu yitali kutuliya po Diocletian wangwambiya kutombozga Akhristu, veche waka mpaka msanawale. Chimoza che ku Rome ndipu chinyaki che ku British Library ku London, mucharu cha England.

Chinanga kuti palivi mpukutu wakwambiriya chayiwu wo ukusanirikapu, kweni pasanirika mipukutu yinandi yo ŵanthu anguchita kukopa ndipu yeche waka mpaka msanawale. Mipukutu yeniyi nja Bayibolu losi pamwenga vigaŵa vaki ndipu yinyaki njakali ukongwa. Kumbi ŵanthu wo akopiyanga Bayibolu angusintha uthenga waki? Pakukamba va Malemba nga Chiheberi, W. H. Green yo ndi kaswiri wa Bayibolu wanguti: “Palivi buku linyaki la mu nyengu yakali lo akulikope mwauneneska nge malemba ngenanga.” Pakukamba va Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, Sir Frederic Kenyon yo ndi kaswiri wa mipukutu yakali ya Bayibolu wanguti: “Pangujumpha nyengu yitali cha kutuliya po Bayibolu lingulembeke kuzifika pa nyengu yo angulikope pamipukutu yo yilipu mazuŵa nganu. Mwaviyo, palivi chifukwa chechosi cho chingapangisa kuti tikayikiyengi kuti uthenga wa mu Malemba wo tenawu sonu ndiwu cha wo ungulembeka pakwamba. Tingakamba mwakusimikiza kuti mabuku nga Chipanganu Chasonu ngakulondo ndipuso ngambula kukayikisa.” Iyu wangukamba so kuti: “Tingakamba so mwambula kukayika kuti uthenga wa mu Bayibolu ukusintha cha. . . . Palivi so buku linyaki lakali pacharu chapasi lo lingayanana ndi Bayibolu pa nkhani iyi.”

Ntchitu Yakufwatuliya Bayibolu

Chifukwa chakuti Bayibolu lisanirika mu vineneru vinandi, vawovya kuti ŵanthu anandi aliyanjengi ukongwa. Venivi vikoliyana ndi khumbu laku Chiuta lakuti ŵanthu amitundu yosi ndipuso amalilimi ngakupambanapambana amuziŵi kweniso amusopengi “mu mzimu ndi mu uneneska.”—Yohane 4:23, 24; Mika 4:2.

Bayibolu la Chigiriki la Septuagint ndilu lenga Bayibolu lakwamba kufwatulika, ndipu lenga la Malemba nga Chiheberi pe. Bayibolu ili apenjanga kuti liwovyi Ayuda wo aŵereŵetanga Chigiriki wo ajanga mumadera ngakutali ndi Palesitina ndipu angulimaliza vyaka pafufupi 200 Yesu wechendayambi uteŵeti waki pacharu chapasi. Bayibolu losi, kusazgapu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, angulifwatuliya mu vineneru vinandi ukongwa pati pajumpha vyaka mahadiredi ngamanavi kutuliya po lingumaliya kulembeka. Kweni pati pajumpha nyengu, mafumu kweniso asembi akhumbanga cha kuti ŵanthu aje nalu chinanga kuti yiwu ndiwu akhumbikanga kuwovya ŵanthu kuti asaniyi Bayibolu. Asembi ŵenaŵa akhumbanga kuti mbereri zawu zije mu mdima wauzimu chifukwa akananga kuti Mazu ngaku Chiuta ngafwatulikiyi mu vineneru vo ŵanthu anandi aviziŵanga.

Ŵanthu anyaki achiganga angukana kuvwiya dangu lo Tchalitchi ndipuso Boma lingujalikiska ndipu anguŵika maumoyu ngawu pa ngozi kuti afwatuliyi Bayibolu mu chineneru cho ŵanthu avwanga. Mwakuyeruzgiyapu, mu 1530, munthu munyaki wa ku England zina laki William Tyndale, yo wangusambira pa yunivesite ya Oxford, wangufwatuliya Bayibolu lo lenga ndi mabuku ngakwamba ngankhondi pe mbwenu. Chinanga kuti wangususkika ukongwa, kweni ndiyu wenga munthu wakwamba kufwatuliya Bayibolu kutuwa ku Chiheberi kuluta mu Chingelezi. Tyndale ndiyu so wenga munthu wakwamba waku England kugwiriskiya ntchitu zina laku Yehova pakufwatuliya Bayibolu. Pa nyengu yo kaswiri munyaki wa Bayibolu waku Spain zina laki Casiodoro de Reina wafwatuliyanga Bayibolu mu Chisipanishi, ŵanthu anyaki Akatolika apenjanga kumubaya ndipu ivi vachitikanga kaŵikaŵi. Mwaviyo, iyu wangulutapu ku England, Germany, France, Holland ndipuso ku Switzerland kuti wamalizi kufwatuliya Bayibolu lenili. *

Mazuŵa nganu Bayibolu lilutirizga kufwatulikiya mu vineneru vinandi ukongwa, ndipu Mabayibolu mamiliyoni nganandi ngasindikizika. Bayibolu lajumpha mu vinandi ndipu sonu litanjika ndi ŵanthu anandi. Venivi vilongo kuti vo Chiuta wangukambiya Wakutumika Paulo kuti walembi vauneneska nadi. Iyu wangulemba kuti: “Uteka ufota ndipu luŵa liponthoka, kweni mazu ngaku Yehova ngaŵengeku mpaka muyaya.”—1 Peturo 1:24, 25.

[Mazu ngamumphata]

[Bokosi/Vithuzi]

KUMBI NDIKHUMBIKA KUŴERENGA BAYIBOLU NILI?

Mu vineneru vinandi musanirika Mabayibolu ngakupambanapambana. Mabayibolu nganyaki ngasuzga kuŵerenga chifukwa akugwiriskiya ntchitu chineneru chakali. Ŵanthu wo afwatuliyanga Mabayibolu nganyaki apenjanga kuti ngaje ngapusu ukongwa kungaŵerenga. Mwaviyo, yiwu akulemba waka fundu mwakudumuwa mumalu mwakufwatuliya Malemba mwakulondo. Pe so Mabayibolu nganyaki ngo akufwatuliya mazu ngengosi ndendende nge mo ngenge mu chineneru chakwambiriya.

Bayibolu la Charu Chifya la Malemba Ngakupaturika la Chingelezi lo lisindikizika ndi Akaboni aku Yehova, lingufwatulika kutuwa ku vineneru vakwambiriya ndi komiti yo yikukana kuziŵika. Bayibolu la Chingelezi lenili ndilu aligwiriskiya ntchitu pakufwatuliya so Mabayibolu nganyaki mu vineneru pafufupi 60. Ŵanthu wo afwatuliya Bayibolu ili mu vineneru vinyaki, nawu so afufuza kuti awoni asani vo afwatuliya viyanana ndi vo venga mu vineneru vakwambiriya. Pakufwatuliya Bayibolu la Charu Chifya, asankha kufwatuliya mazu ngengosi ndendende nge mo ngenge mu chineneru chakwambiriya asani awona kuti vivwikengi. Wo afwatuliya Bayibolu la Charu Chifya akhumba kuti ŵanthu wo atiliŵerenga avwengi vakuyanana waka ndi vo ŵanthu wo aŵerenganga Bayibolu mu vineneru vakwambiriya avwanga.

Akaswiri anyaki pa nkhani ya vineneru angusanda Mabayibolu ngakupambanapambana kusazgapu Bayibolu la Charu Chifya kuti awoni asani ngakulondo kweniso asani akuleka kusinthamu vinthu vinyaki. Yumoza mwa akaswiri ŵenaŵa ndi Pulofesa Jason David BeDuhn, yo wasambiza vakukwaskana ndi visopa pa yunivesite ya Northern Arizona ku United States. Mu 2003 iyu wangulemba buku la mapeji 200 kuti wakonkhoski vo wangusaniya pa kafukufuku yo wanguchita mu “Mabayibolu [9] ngo atingagwiriskiya ntchitu ukongwa mu Chingelezi.” * Pa kafukufuku uyu, iyu wanguwona Mavesi nganyaki ngo ŵanthu asuskana ukongwa. Iyu wanguchita venivi chifukwa mavesi ngenanga ndingu “ŵanthu wo afwatuliya angangasintha mwambula kusuzga kuti ngakoliyani ndi vo yiwu agomezga.” Pa vesi lelosi, iyu wayeruzgiyanga Bayibolu la Chigiriki ndi mo akufwatuliya vesi lo mu Bayibolu lelosi la Chingelezi kuti wawoni asani akusinthamu vinthu vinyaki. Kumbi iyu wangukambanji pavuli pa kafukufuku uyu?

BeDuhn wangukamba kuti ŵanthu anandi ndipuso akaswiri anandi a Bayibolu awona kuti mavesi nganyaki nga mu Bayibolu la Charu Chifya (NW) ngapambana ndi nga mu Mabayibolu nganyaki chifukwa chakuti wo afwatuliya Bayibolu lenili agomezga vinyaki. Kweni iyu wanguti: “Munandi Bayibolu la NW lipambana ndi Mabayibolu nganyaki chifukwa ndakulondo. Wo afwatuliyanga anguyesesa kufwatuliya mazu ngengosi ndendende nge mo ngenge mu vineneru vakwambiriya.” Chinanga kuti BeDuhn wakoliyana cha ndi mo akufwatuliya mavesi nganyaki mu Bayibolu la Charu Chifya, kweni iyu wanguti Bayibolu ili “ndilu le panthazi ukongwa pa nkhani yakufwatulika mwakulondo kuluska Mabayibolu nganyaki ngo ndawona.” Iyu wangulidana kuti Bayibolu lakufwatulika “umampha ukongwa.”

Dr. Benjamin Kedar, kaswiri wa Chiheberi wa ku Israel, nayu wangukamba so vakuyanana waka pakukonkhoska Bayibolu la Charu Chifya. Mu 1989 iyu wanguti: “Bayibolu ili lilongo kuti ŵanthu wo alifwatuliyanga angufwiyapu kuti livwikengi umampha kweniso kuti lije lakulondo. . . . Palivi mu Bayibolu la Charu Chifya po ndikuŵerengapu vesi lo akulisintha kuti likoliyani ndi vo agomezga.”

Jifumbeni kuti: ‘Ntchifukwa wuli ndikhumba kuŵerenga Bayibolu? Kumbi ndikhumba kuŵerenga Bayibolu lipusu chinanga kuti likufwatulika mwauneneska cha? Pamwenga kumbi ndikhumba kuŵerenga Bayibolu lo akuyesesa kulifwatuliya ndendende nge mo lingulembeke mu vineneru vakwambiriya?’ (2 Peturo 1:20, 21) Mungasankha Bayibolu lakwenere mwakukoliyana ndi chifukwa cho mukhumbiya kuŵerenga Bayibolu.

[Mazu ngamumphata]

[Chithuzi]

“Bayibolu la Charu Chifya la Malemba Ngakupaturika” lisanirika mu vineneru vinandi

[Chithuzi]

Mipukutu ya Amasoreti

[Chithuzi]

Kachibanthu ko ke ndi lemba la Luka 12:7, “. . . mungawopanga cha; chifukwa yimwi mwe akuzirwa ukongwa kuluska mpheta zinandi”

[Mazu ngakukonkhoska chithuzi]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin