Edzi Bhibhiliya yi nga vboha khidzo madzani gwathu

Si ngu hlamadzisa ngudzu khu gu ba Bhibhiliya yi romo muhuno nigu na ya sa vbindrugedza gilo. Ambari olu yi nga hegiswa gu lowa khu tanga nya 1900 myaga yi vbindridego. Yi di gu lovidwe ga dzi papiru mwendro malangaliya nya mba tiya, nigu lidimi li nga thumiswa gasi gu lowa Bhibhiliya kha li thumiswi khu vathu nya vangi muhuno. Gimbe gigaradzo khu gu dzipfhumu ni vambe vathangeyi nya wukhongeyi, va gu zama gu fuvisa Bhibhiliya.

So kodzega kharini gu Bhibhiliya yi manega muhuno yi bwe yi tidwa khu vathu nya vangi ambari olu yi nga lowa gale? Wona sighelo sivili.

Bhibhiliya yi lovidwe khu gu phindra-phindra

Vaisrayeli va ma sayiside gwadi malangaliya nya milowo va bwe va yi lova khu gu phindra-phindra. Khu giyeyedzo, dzipfhumu dza Israyeli dzi ningidwe nayo wu nga ba wu ganeya gu khuwo dzi yede gu “lovela nayo yoyu libhukuni, nya idzosaye ni owu wu guromo mbeli ga Valevhi, vaphasi nya mhamba.” — Dhewuteronome 17:18.

Vaisrayeli nya vangi va di gu gola gu leri milowo kholu va di gu dziti gu khavo Lito la Nungungulu. Nigu iyo yi di gu lovidwe khu gu phindra-phindra khu vama va nga ba va wuti gwadi nayo. Ezra a diri moyo nya vama vovo nigu a di gu ninga githawo Nungungulu, nigu Bhibhiliya yo ganeya gu khiyo uye “a diri mulovi a wutigo gwadi Nayo wa Mosi.” (Ezira 7:6) Vama nyo khaguri va nga ba va ranwa gupwani massoretas, va lovide Milowo nya Gihebheru eyi muhuno yi tidwago kha nga “Testamenta ya gale,” khu século 6 ni século 10 matshigoni yathu. Avo va di kontareya dziletra gasi va si mani sihoso, isoso si giride gu Bhibhiliya yi sayisega ambari olu yi nga ba yi zamwa gu fuviswa.

Khu mwaga nya 168 Jesu na si guti mafuni, Antíoco IV, a nga ba a fuma siriya, a giride satshavbo a nga si kodza gasi gu fuvisa yatshavbo Milowo nya Gihebheru eyi Palestina. Matimu nyo khaguri nya Gijudha mo ganeya gu khayo “Avo va di gu pfaruleya ni gu vbisa yatshavbo malangaliya ma nga ma ri ni milowo.” A The Jewish Encyclopedia (Enciclopédia Judaica) yo ganeya gu khiyo: “Masotshwa ma di gu engisa nayo wowo khu ndziya nya xapi ngudzu. Oyu va nga ba va mu mana ni milowo, va di gu mu tsayisa khu gu mu songa.” Ambari ulolo, kha va si kodza gu fuvisa milowo tigoni ga Palestina ni ga mambe mayigo.

Hwane nya gu ba gu vbedzidwe gu lowa Milowo nya Gigreki mwendro “Testamenta nya Yiphya” khu gu phindra-phindra, si giride gu vathu va mana milowo. Khu giyeyedzo, Johane a lovide libhuku laye nari dhoropani ga Efeso mwendro vbafuvbi ni lidhoropa. Ambari ulolo, simbe sipandre nya libhuku laye si manidwe tigoni ga Egipto. Va especialista vo ganeya gu khavo gipandre gyegi gi lovidwe khu gu phindra-phindra khu tanga nya 50 myaga, hwane nya gu ba Johane a lovide libhuku laye. Isoso so yeyedza gu khiso Makristo ma nga ba ma khala mayigoni nya hwindzo ma diri ni dzikopiya nya dzingi nya malangaliya nya mangi nya milowo guvbindra tepo yi nga lowa khiyo. Isoso si giride gu Lito la Nungungulu li si fuviswi.

Khu gu ba Bhibhiliya yi phalelegide ga malanga nya mangi si phaside gu yi vbuluga ambari olu gu vbindridego myaga nya yingi Jesu na dzude mafuni. Khu giyeyedzo, ni dzimindru 23 nya Fevereiro nya mwaga nya 303 matshigoni yathu, Diocleciano a nga ba a ri pfhumu ya Roma, a di wona masotshwa yaye na ma gu ghwawula malimba nya tshetshe gasi gu vbisa dzatshavbo dzikopiya nya Milowo. Uye a di gu pimisa gu khuye a na fuvisa Wukristo a gu vbisa yatshavbo Milowo nya guage nya wukristo. Khu litshigu li nga landreya, uye a di ganeya gu khuye: “Milowo yatshavbo nya Bhibhiliya yi di yedwe gu vbiswa tigoni ga Roma na si gu wonwa khu vathu vatshavbo.” Ganiolu, dzikopiya nyo khaguri nya Milowo dzi vbulugide nigu va dzi thumiside gasi gu lova yimbe milowo. Khu lisine, sipandre sivili nya milowo nya Gigreki nya Bhibhiliya somo muhuno. Gimbe gyomo Roma nigu gimbe gyomo Biblioteca Britânica, ya Londres, Inglaterra.

Ambari olu gu si manwigo milowo nya gu pheye yi nga lowa khu mandza, gu na ni dzikopiya nya dzingi nya Bhibhiliya yatshavbo mwendro khu sipandre, si vbulugidego kala matshigoni yathu. Dzimbe dzakona kha gale ngudzu. Ina esi si nga lowa omu nya milowo ya gale si vbindrugedzidwe tepo si nga kopiyarwi? Mugevesisi W.H Green ganede esi maningano ni Milowo nya Gihebheru: “Gu mwalo limbe libhuku li nga lowa khu gu phindra-phindra khu ndziya nya yadi guvbindra Bhibhiliya.” Sir Frederic Kenyon, lovide esi maningano ni Milowo nya Gigreki: “Mabhuku nya Testamenta nya yiphya ma mwalo sihoso.” A di bwe a engedza khuye: “Si ngu pwisisega gu ganeya gu khethu Bhibhiliya yi ngu tumbega . . . Isoso kha hi si ganeyi ga limbe libhuku la gale.”

Wuvbindrugedzeyi nya Bhibhiliya

Gimbe gilo nya lisima gi giridego gu Bhibhiliya yi tidwa khu vathu nya vangi mafuni khu gu yi ngu manega khu malimi nya mangi. Esi si ngu pwanana ni makungo ya Nungungulu nya gu khayo, vathu nya mayigo yatshavbo ni malimi yatshavbo va mu thumeya “khu liphuvbo ni lisine.” — Johane 4:23, 24; Mikeya 4:2.

Wuvbindrugedzeyi nya Milowo nya Gihebheru wu nga ba wu tidwa kha nga wuvbindrugedzeli nya Septuaginta nya Gigreki, wu vbindrugedzedwe khu Vajudha va nga ba va vbanya Palestina. Li vbedzidwe guvbindrugedzedwa khu 200 myaga, Jesu na si guti mafuni. Tepo Bhibhiliya yi nga vbedzwa gu lowa, yi vbindrugedzedwe khu malimi nya mangi. Khu gu gimbiya nya tepo, dzipfhumu ni va paderi va nga ba va yede gu phasa vathu gu mana Bhibhiliya, va giride gu iyo yi si vbindrugedzedwi khu malimi aya vathu nya vangi va nga ba va ganeya. Khu kharato, va giride gu vathu va si muti Nungungulu.

Ambari ulolo, gu na ni vama va nga vega womi wawe mhangoni gasi gu vbindrugedzeya Bhibhiliya khu malimi aya vathu nya vangi va nga ba va ma pwisisa. Khu giyeyedzo, khu 1530, William Tyndale, a hevbudego Oxford, a giride 5 mabhuku nya gupheye nya Milowo nya Gihebheru. Ambari olu a nga ba a wugedwa, khuye nya gupheye a nga vbindrugedzeya Milowo khu Gingiza na gu thumisa lina Jehovha. Casiodoro de Reina, gihevbuli nya Bhibhiliya, zamidwe gu songwa khu dzitepo nya dzingi kholu a nga ba a vbindrugedzeya Bhibhiliya khu lidimi laye nya gi Espanhol. Uye a hongode Inglaterra, Alemanha, França, Holanda ni Suíça, gasi gu zama gu vbedzisa wuvbindrugedzeyi waye. a

Muhuno, Bhibhiliya yi ngu vbindrugedzedwa khu malimi nya mangi ni gu duswa dzi Bhibhiliya nya dzingi. Khu gu ba Bhibhiliya yi vbulugide yi bwe yi tidwa khu vathu nya vangi, so yeyedza gu khiso malito ya mupostoli Pedro ma gu khayo: “Mwasi wu ngu banga nigu gifilori gi ngu thega, ganiolu malito ya Jehovha ma gu simama kala gupindruga” lisine. — 1 Pedro 1:24, 25.

[Tshamuselo wa vbavbatshi]

[Kwadru/Dzifotu]

KHU WEVBINI WUVBINDRUGEDZEYI NYI YEDEGO GU WU LERI

Malimi nya mangi ma na ni wuvbindrugedzeyi nya gu hambane-hambane nya Bhibhiliya. Malito nyo khaguri ma thumiswago omu nya Dzibhibhiliya ma ngu garadza gu ma pwisisa nigu kha ma thumiswi khu vathu nya vangi. Ga mambe malimi, vavbindrugedzeyi vo vbweta gu khavo vathu va si garadzegi tepo va lerigo. Ambari ulolo, kha va theyi kota khu gu khavo esi va nga lova lisine mwendro ne. Mambe malimi ma gu vbindrugedzeya khu lito ni lito.

Bhibhiliya nya Gingiza nya Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya yi nga duswa khu Dzifakazi dza Jehovha, yi vbindrugedzidwe khu malimi aya Bhibhiliya yi nga lowa khiyo gale nigu va vbindrugedzeyi vakona, kha va dzi tivegisa. Bhibhiliya yeyi yi thumisidwe gasi gu vbindrugedzedwa dzimbi Dzibhibhiliya khu 60 malimi nigu ava va nga vbindrugedzeya va di gu gevisisa gu khavo esi va nga lova si di gu gimbeleyana ni esi si nga lowa ga Dzibhibhiliya nya gupheye mwendro ne. Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya wa gu dzi garadzeya gu lova malito ma nga lowa avba nya Dzibhibhiliya nya gu pheye, abari gu malito yoyo kha ma vbindrugedzi lisine. Vavbindrugedzeyi va gu dzi garadzeya gu Bhibhiliya yi pwisisega ga vathu muhuno, gu fana ni edzi milowo nya gupheye yi nga ba yi khade khidzo tepo yi nga lowa Bhibhiliya.

Va especialista, va gu gevesisa Dzibhibhiliya dzi thumiswago muhuno gupata ni Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya, na va gu vbwetedzeya wuvbindrugedzeyi wu gu mba ganeya lisine. Moyo nya va especialista vovo khu Jason David BeDuhn, muhevbudzi nya sihevbudzo nya wukhongeyi wa Univherisidhadhe ya Norte de Arizona ya EUA. Khu 2003, a duside libhuku li nga ba li ri ni 200 dzipajina. Libhuku lolo li di gu ganeya khu 9 “Dzibhibhiliya dzi thumiswago ga mayigo gu ganedwago Gingiza.” b Ga edzi a nga dzi gevisisa, a di gu fananisa esi si nga lowa omu nya Dzibhibhiliya nya Gingiza ni esi si nga lowa ga Dzibhibhiliya nya Gigreki. A di gu gira satshavbo isoso gasi gu zama mana sihoso si nga girwa khu va vbindrugedzeyi. Ginani a gi manidego?

BeDuhn a gu ganeya gu khuye, vathu nya vangi ni valovi nya Bhibhiliya vo khodwa gu khavo Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya wu hambanide ngudzu guya khesi vavbindrugedzeyi va khodwago ga iso. Khu kharato, uye ganede gu khuye: “Gu hambana nya gukhongolo gu gu romo khu gu Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya wa gu ganeya lisine.” Ambari olu BeDuhn a gu mba dzumeleyana ni limbe lisine li gu romo ga Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya, uye a gu ganeya gu khuye: “Owu wu vbindrugedzeyi wu ganeyago lisine ha gu wu fananisa ni dzimbe Dzibhibhiliya.” O engedza gambe khuye: “Owu wuvbindrugedzeyi nya wadi.”

Dr. Benjamin Kedar, especialista nya lidimi nya Gihebheru nya Israyeli, anuye ganede silo nya gu fane khu Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya. Khu 1989, uye a di khuye: “Wuvbindrugedzeyi wowu wo yeyedza gu khuwo ava va nga vbindrugedzeya va di dzi garadzeya gu phasa vathu gu pwisisa lisine nya Bhibhiliya . . .  ga Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya nyi si mani silo si nga girago vathu va pwisisa silo nya malipha.”

Dzi wudzisi gu khuwe: “Khu ginani nyi lerigo Bhibhiliya? Nyo vbweta gu leri Bhibhiliya yi ngu mba garadza gu yi pwisisa na nyi si theyi kota khu gu kheni yi ngu ganeya lisine mwendro ne? Mwendro nyo vbweta gu leri Bhibhiliya yi gu na ni lisine li nga ba li lovidwe ga Dzibhibhiliya nya gupheye?” (2 Pedro 1:20, 21) Hlamulo wago avba nya siwudziso sesi wu na yeyedza Wuvbindrugedzeyi nya Bhibhiliya u vbwetago gu wu leri.

[Tshamuselo wa vbavbatshi]

[Fotu]

“Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya,” womo khu malimi nya mangi.

[Fotu]

Milowo nya gu lowe khu mandza ya Vamasoreta

 [Fotu]

Malito ma lovidwego ga Luka 12:7 . . . “Mu nga thavi, kholu enu mu na ni lisima ngudzu guvbindra sinyoni nya singi.” — Luka 12:7.

[Malungelo nya fotu]

Malungelo nya dzifotu: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin