¿Bin-utʼil jul ta jtojoltik te Bibliae?

Te bitʼil ay te Biblia ta ora ini soknix te ma yichʼoj jelontesel te bin ya yale leknax ta aʼiyel. Ayix tal 1,900 jaʼbil, te laj ta tsʼibayele. Te bin la stuuntesik ta tsʼibayele ya xjuʼ ya xkʼaʼ o la xlaj jich bitʼil te steʼel papiro sok te pergamino, te jaʼ pasbil ta snujkulel te chambalametike sok la yichʼ tsʼibayel ta kʼopiletik te maʼyukix bayal machʼatik jich ya xkʼopojikix-a. Jaʼnix jich, ayin ajwaliletik sok jwolwanejetik yuʼun te religión te kʼan slajinik ta jkʼaxel te Bibliae.

¿BITʼIL AY-A te ma laj ta jkʼaxel te tʼujbil libro ini sok te kʼax mukʼ skʼoplal kʼot ta ora ini? Te ora ini ya kiltik cheb swentail.

Ma chʼay te bin tsʼibaybil ta swenta te la yichʼ pasel copiaetik

Te israeletik, jaʼ ay ta swentaik skanantayel te rolloetik yuʼun te skʼop te Diose sok la slokʼesbeyik scopiaul. Jich bitʼil te ajwaliletike, la yichʼik mantal yuʼun ya stsʼibayik jun copia yuʼun te ley te jaʼ ay ta swenta te sacerdoteetik sok te levitaetike (Deuteronomio 17:18).

Bayal israeletik ya smulanik skʼoponel te ley melel ya snaʼik te jaʼ sKʼop Dios. Jaʼnix jich, la yakʼ yoʼtanik stsʼibayel te winiketik te ya snaʼik lek stsʼibayele. Jich bitʼil te Esdras te j-abat yuʼun Dios sok tsʼibujom te «pʼijuben ta lec yuʼun te ley yuʼun Moisés te aʼbot yuʼun Jehová te Dios yuʼun Israel». (Esdras 7:6) Ta jaʼbil tal 500 kʼalal ta jaʼbil 1,000, te Masoretaetik, jaʼ la spasbeyik scopiaul te Escrituras Hebreas (Antiguo Testamento). Sok la yajtayik te letraetik yuʼun tsʼakal la skʼasesik-a. Jaʼ jich koltaywanik swenta lek la yichʼ skʼasesik-a jich ma juʼ yuʼunik slajinel ta jkʼaxel te Biblia.

Ta jaʼbil 168, te kʼalal mato xtal-a te Cristo, te ajwalil yuʼun Siria Antíoco IV la skʼan slajin te copiaetik yuʼun te Escrituras Hebreas te ay ta Palestina. Te judioetike ya yalik te la schʼiʼik sok la schikʼik te rolloetik te la staike. The Jewish Encyclopedia jich ya yal: «Te machʼatik akʼbotik ta swentail slajinel te Biblia la spasik sok schopolil yoʼtanik [...] Teme ay machʼa la staik te yichʼoj te sKʼop Dios [...] ya yichʼ milel ta swenta-abi». Manchukme jich la spasik, ayto yichʼojik jilel copiaetik yuʼun sKʼop Dios te judioetik te ayik ta Palestina sok ta yantik lugaretik.

Jtebxanix tiempo ya skʼan xlaj ta tsʼibayel te Escrituras Griegas (Achʼ Testamento), te ants winiketike yichʼojikix copiaetik yuʼun te cartaetik sok te albil kʼopiletik sok yantikxan te bin la yichʼ tsʼibayel ta Biblia. Jich bitʼil, te jpuk-kʼop Juan la stsʼibay te Evangelio ta Éfeso o ta nopol Éfeso. Pero la yichʼ tael jun copia ta Egipto te bayal kilometroetik yiloj sba soke,te machʼatik snopojbeyik skʼoplale, ya yalik te la yichʼ pasel te copia ini te kʼalal mato staoj 50 jaʼbil te la stsʼibay te Juane. Ta swenta te bin la staike ya yakʼ ta naʼel te ay yichʼojik copiaetik yuʼun skʼop Dios te Jchʼuunjeletike te yan yantik slumalik.

Manchukme kʼaxix bayal jaʼbil te laj ta tsʼibayel te sKʼop te Diose te bin koltaywanej jaʼ te la yichʼ pukel bayal scopiaul, jaʼ yuʼun ma laj ta jkʼaxel. Jich kʼot ta pasel ta 23 yuʼun Febrero ta jaʼbil 303, te ajwalil romano Diocleciano la yil te bitʼil te soldadoetik la sjinik te puerta yuʼun te iglesia sok la schikʼik te copiaetik yuʼun te skʼop te Diose. La snop te ya xjuʼ ya slajin te jchʼuunjeletik yuʼun te Cristo teme ya slajin ta jkʼaxel te skʼop te Diose. Jaʼ yuʼun, la yakʼ ta mantal, te yakuk yichʼ chikʼel spisil te Bibliaetik te banti swentaineje. Manchukme jich la spas, ayto jil copiaetik sok la slokʼesbeyik xan scopiail. Ta ora ini, ay chaʼpajk Biblia te ay ta Griego te laniwan yichʼ pasel ta patil yuʼun te la yakʼ ta lajinel te Diocleciano. Jun ay ta Roma; te yane, ay ta British Library ta Londres.

Manchukme ma yichʼoj tael te original te skʼop te Diose, pero ay bayal ta jmil copiaetik te namey pasbilikixe. ¿Aybal bin ma jichuk la yichʼ tsʼibayel te bitʼil te original te kʼalal la yichʼ pasel copiaetike? Te W.H. Green te snopojbeyoj ta lek skʼoplal jich la yal ta swenta te Escrituras Hebreas o Antiguo Testamento: «Ya xjuʼ ya kaltik ta jamal te maʼyuk yan libro te namey pasbilixe te leknax kʼasesbil sok te maʼyuk bin yichʼoj jelontesele». Te Sir Frederic Kenyon, jich la stsʼibay ta swenta te Escrituras Griegas: «Te kʼalal laj ta tsʼibayele ma kʼax bayal kʼajkʼal te la yichʼ pasel te copiaetike, jaʼ yuʼun ya schʼuun koʼtantik te ma jelon te skʼop te Diose manchukme ay machʼatik ya yalik te ma tsʼakal kichʼojtik te Bibliae, te ora ini ma ichʼbilix ta wenta te bin ya yalike. Te bitʼil tsʼakal sok maʼyuk bin yichʼoj jelontesel te ta Achʼ Testamento ya schʼuun koʼtantik». Jich la yalxan: «Ya xjuʼ kaltik ta jamal te Bibliae ya schʼuun koʼtantik. [...] Ma pajal sok te libroetik te namey slokʼelike».

La yichʼ kʼasesel ta yantik kʼopiletik

Te chebal swentail te bin yuʼun te Biblia naʼbil sba ta lek ta swolol balumilal, manchukme kʼax nameyix te yichʼoj tsʼibayele, jaʼ ta swenta te kʼasesbil ta yanyantik kʼopiletik. Jaʼ jich ya xkʼot ta pasel te skʼanojel yoʼtan te Diose, te spisil te nacionetik yanyantik skʼopik yakuk yichʼik ta mukʼ «ta scuenta espíritu soc ta smelelil» (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Te sbabial Biblia te la yichʼ naʼbeyel sba ta Hebreo jaʼ te versión griega de los 70 jaʼnix jich sbiilinej Septuaginta. Te machʼatik la spasike jaʼ judioetik ta kʼopil Griego sok maba tey kuxinemik ta Palestina, te kʼalal juʼ ta pasele 200 jaʼbil ya skʼanxan-a te kʼalal mato xjajch ta scholel skʼop Dios-a te Jesús liʼ ta balumilal. Jaʼnix jich la yichʼ kʼasesel spajkal te Biblia, pero jaʼ kʼaxtoxan-a te Escrituras Griegas o Achʼ Testamento sok la yichʼ kʼasesel ta yanyantik kʼopiletik te kʼalal kʼaxemix bayal jaʼbil te tsʼakajemix ta pasel-ae. Ta patil chiknaj ajwaliletik sok jwolwanejetik yuʼun te religión te ma la skʼanik te yakuk x-ayin sBibliaik te ants winiketike. Manchukme jaʼ ay ta swentaik yakʼel te sKʼop te Diose pero ma jichuk la spasik, jaʼ ya skʼanik te yakuk x-ayinik ta ijkʼal kʼinal te ants winiketike. Jaʼ yuʼun ma la skʼanik te ya yichʼ kʼasesel ta kʼopiletik te bitʼil ya xkʼopoj te ants winiketike.

Ayin chaʼoxtul winiketik te ma xiw yoʼtanik sok ma la xiʼik lajel swenta ya skʼasesik te Biblia ta kʼopil te bitʼilnix ya xkʼopoj te ants winiketike. Manchukme ma lek la yilik te ajwaliletik sok te jwolwanejetik yuʼun te Religión. Jun ejemplo jaʼ te William Tyndale, te jaʼ slumal Inglaterra sok te bajt ta Universidad yuʼun Oxford ta 1530, la skʼases ta yan kʼopil te Pentateuco jaʼ te sbabial joʼeb libroetik yuʼun te Escrituras Hebreas. Manchukme la sta bayal kontrainel, jaʼ sbabial la stuuntes te Biblia ta Hebreo kʼop yuʼun ya skʼases ta inglés sok jaʼ sbabial te la stuuntes te sbiil te Jehová ta inglés. Jaʼnix jich ya kalbeytik skʼoplal-euk te Casiodoro de Reina te la yichʼik tenel sok kontrainel yuʼun te Catolicoetike kʼalal yakal skʼasesbel te Biblia ta kʼopil Castellano. Swenta ya xjuʼ yuʼun skʼasesel ta yan kʼopil te Bibliae bajt ta Inglaterra, Francia, Holanda sok Suiza. *

Ta ora ini te Bibliae yakal ta kʼasesel ta bayal kʼopiletik sok bayalxan millón yak ta lokʼel. Te bitʼil ma yichʼoj lajinel te Bibliae sok te jaʼ te libro te yichʼojxan pukel ta swolol balumilal ya yakʼ ta ilel te yuʼun-nix jich-a te bin la yal te jpuk-kʼop Pedroe, «ya xtaquij te ac soc ya xluhbaj te nichim, yan te scʼop te Cajwaltic [Jehová] stalel ay sbahtel qʼuinal» (1 Pedro 1:24, 25).

[Nota]

[Recuadro sok foto]

¿BANTI JUNUK YA JKʼOPON?

Ay bayal ta chajp kʼopiletik te ya stuuntesik yanyantik versión yuʼun te Biblia. Ay te banti wokol ya xkʼot ta oʼtanile sok ay yantik te ya scholbeyik skʼopal te bin ya yale, jaʼnix jich ay te banti jaʼnax la slokʼesik te bin mukʼ skʼoplale sok ay te banti oranax ta kʼoponele o te pʼalapʼal la skʼasesike.

Te Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ta ingles, te jaʼ spasojik te Testigoetik yuʼun Jehová, te comité te la skʼases ta kʼopil inglés jaʼ la stuuntes te Biblia ta kʼopil te bitʼilnix tsʼibaybil ta nameye. Te Biblia ta Ingles jaʼ stuuntesojik swenta ya skʼasesik ta 60 ta chajp kʼopiletik. Te machʼatik skʼasesojik ta yan kʼopil, stʼunojik ta lek te bitʼilnix yichʼoj tsʼibayel ta yan kʼopil ta nameye. Jichnix ya skʼasesik te bitʼilnix aye jaʼnax teme chikan ta aʼiyele. Te bin ya skʼanike jaʼ te orauk ya xkʼot ta yoʼtanik te ants winiketik kʼalal ya skʼoponik te Biblia jich bitʼil kʼot ta yoʼtanik te machʼatik la skʼoponik ta nameye.

Ay chaʼoxtul winiketik te jaʼ baem ta yoʼtanik stʼunel te bitʼil kʼasesbilik te Bibliaetik te achʼtonax slokʼelike, jich bitʼil te Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ta ingles swenta ya yilik teme ay banti chʼayemike. Jtul te machʼa ya yile jaʼ te Jason David BeDuhn, te jaʼ jtul maestro te ya xnojpteswan ta swenta religión ta jun Universidad ta Estados Unidos ta Northern Arizona University. Ta 2003 la stsʼibay jun libro te yichʼoj 200 páginas te banti ya yalbey skʼoplal te bin la yil ta swenta te nueve «ta pajk Bibliaetik te bayal tuuntesbilxan yuʼun te machʼa ya xkʼopojik ta Inglese» *. Te kʼalal la yil te Biblietike la yilbey skʼoplal bayal textoetik te banti ya xjuʼ ay bin ya yalik yuʼune o ay ya xjajch kʼop yuʼun, melel ya yal te ayniwan jaʼ tey-a te ay maba lek la yichʼ tal kʼasesele. Swenta yuʼun ya yil-a teme ay banti la sjelontesik te bin tsʼibaybil ta Bibliae jaʼ yuʼun te BeDuhn la spaj te Bibliaetik ayik ta Ingles sok te tsʼibaybil ta Griegoe. ¿Bin-a te la sta ta ilele?

Te Traducción del Nuevo Mundo, ay banti ma pajal sok te yantik Bibliaetik ¿Bin yuʼun? Te Jason David, ya yal te ants winiketik sok bayal ta tul te machʼatik pʼijubenik ta yilel te Biblia ya yalik te jaʼ ta swenta te bin schʼuunejik te machʼatik la skʼasesike. Jich la yal: «Jteb ma spisiluk te bin yuʼun te ma pajaluk sok te yantik Bibliaetike jaʼ ta skaj te bitʼil jaʼ jich la yichʼ ta kʼasesel te bitʼil ay ta namey junetik, jaʼnix jich ay bayal te banti jaʼ jich la yichʼ kʼasesel te bitʼil ay ta namey kʼopetik te la yichʼ tsʼibayel-ae». Manchukme maba acuerdo ay-a te bitʼil kʼasesbil cheʼoxeb textoetik ta Traducción del Nuevo Mundo, ya yal te «jaʼ kʼax lekxan yuʼun-a te bitʼil yantik Bibliaetik te la spaj soke». Sok la yal te «kʼax lek» te Biblia ini.

Ta 1989 te Benjamin Kedar, te ay ta Israel sok te snopoj lek te Hebreo kʼop, ay bin pajal la yal sok-euk. Jich la yal ta swenta te Traducción del Nuevo Mundo: «Te Biblia ini ya yakʼ ta ilel te machʼatik la skʼasesik tal la spasik tulan te kʼot ta yoʼtanik sok te jaʼ jich la skʼasesik te bitʼil ta namey junetike.[...] Maʼyuk bin jtaoj tey-a te jichnax otsesbil tal te ma jichuk tsʼibaybile».

Jojkʼoybey aba: ¿Bin yilel te Biblia ya jkʼan ya jkʼopone? ¿Jaʼbal ya jle te banti ma chujkuluk ta kʼoponel manchukme maba mero lek kʼasesbil tale? ¿O jaʼbal ya jkʼan jkʼopon te banti pasbil tulan te jaʼ jich la yichʼ ta kʼasesel te bitʼil ta nameye? (2 Pedro 1:20, 21). Chikan-a te bin ya amulan ta schebale jichme ya atsa te bin Bibliail ya akʼan akʼopone.

[Nota]

[Foto]

Te Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ya xjuʼ ya jtatik ta bayal ta chajp kʼopiletik

[Foto]

Manuscritos masoreticos

[Foto]

Jmajkʼ jun te banti yichʼoj tsʼibayel Lucas 12:7 «ma me xiwex, cʼax hich acʼoblalic a te bin utʼil bayel haʼmal mutetic»

[Te machʼa yuʼun te foto]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin