Oborẹ Baibol na Wan Te Avwanre Obọ

Ọyen emu rẹ igbevwunu ra vwọ mrẹ nẹ Baibol na sa vrabọ rẹ oghwọrọ je dia rhi duvwun ọke rẹ avwanre na. E si Baibol na re ẹgbukpe re vrẹ 1,900 re wanre na. E siro phiyọ ekuakua re sa guọghọ kerẹ ẹbe rẹ aghwa vẹ ophiẹn rẹ eranvwe. Imihwo krẹn yen sa jẹ ephẹrẹ rẹsosuọ re vwo si Baibol na nonẹna. Ihwo ride kerẹ isun vẹ ilori rẹ ẹga davwẹngba rayen eje ayen sa vwọ guọghọ Baibol na.

MAVỌ yen a vwọ sẹro rẹ Baibol na vwẹ ọke grongron ọ sa rhe vwọ dia ẹbe ra ma riẹn kparobọ vwẹ ikuegbe rẹ ihworakpọ? E je a fuẹrẹn idjerhe ivẹ ra vwọ sẹro rọyen.

Buebun Rọyen re Si Phiyotọ Sẹro Rọyen

Ihwo rẹ Izrẹl re sẹro rẹ isiesi ri Baibol rẹsosuọ na, nabọ sẹro rẹ ẹbe re ke sio phiyọ je rhoma sio phiyọ ẹbe efa buebun. Kerẹ udje, a jẹ urhi kẹ kovie kovie rẹ Izrel nẹ o “si urhi nana phihọ ọbe kẹ oma rọye, ọ ra vwọ kẹ irherẹn ri Livae yọnre na.”—Urhi Rivẹ 17:18.

Ihwo rẹ Izrẹl buebun vwo ẹguọnọ rẹ isese rẹ Isiesi Ọfuanfon na kidie ayen reyerọ phiyọ Ota rẹ Ọghẹnẹ. Ọtiọyena, isiẹbe ra nabọ yono yen rhoma frẹkotọ siẹ eta rehẹ Isiesi Ọfuanfon na. O vwo ọshare ọvo ro vwo oshọẹdjẹ rẹ Ọghẹnẹ re se Ẹzra, “osiọbe o ruẹ rọ riẹn kpahe urhi ri Mosis rẹ Ọrovwohwo rẹ Ọghẹnẹ rẹ Izrẹl vwọ kẹ.” (Ẹzra 7:6) Ihwo ri Masorete re rhoma si Ebere ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Baibol Na vwẹ uvwre rẹ 500 C.E. re fiẹ 900 C.E., tobọ kere ibieta na sẹ oborẹ ayen rhoma si na gbare. Isiesi tiọyen rẹ ayen jomaotọ si na chọn avwanre uko vwo vwo imuẹro nẹ oborẹ ayen siri na gbare, ọ je sẹro rẹ Baibol na vwo nẹ abọ rẹ ihwo re guọnọ ghwọrọ.

Kerẹ udje, vwẹ ukpe ri 168 B.C.E., osun ri Syria re se Antiochus IV davwẹngba vwọ ghwọrọ Ebere ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Baibol Na eje ro mrẹre vwẹ Palestine. Ikuegbe rẹ ihwo ri Ju ọvo tare nẹ, “Kọbe kọbe rẹ Urhi na rẹ ayen mrẹre ejobi, ayen me bẹrẹ je torhẹ.” Ọbe rẹ The Jewish Encyclopedia da ta: “Inotu ra vwẹ owian ra vwọ ghwọro ẹbẹ rẹ Urhi na vwọ kẹ na ruro vẹ ophu ọgangan . . . Kohwo kohwo ro vwo ọbe ọfuanfon na . . . e mi brorhiẹn rẹ ughwu hwe.” Dedena, Isiesi Ọfuanfon na je vrabọ rẹ oghwọrọ yena kidie ihwo evo rehẹ Palestine vẹ ẹkuotọ efa ji vwo.

Ihwo ri si Ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na ghwe vwo sio nu, ileta, aroẹmrẹ vẹ ikuegbe rẹ ẹwẹn ọfuanfon na mu ayen vwo si na da hrabọ nene asan eje. Kerẹ udje, Jọn si Ikuegbe rẹ akpeyeren ri Jesu ra vwẹ odẹ rọyen vwo se na vwẹ Ẹfesọs yẹrẹ asan rọ kẹrerẹ. Ẹkẹvuọvo ẹbẹre ọvo rẹ Ikuegbe rẹ akpeyeren ri Jesu rẹ Jọn siri na yen ẹbẹre rẹ ihwo re tẹn ona tare nẹ, o te ẹgbukpe 50 tavwen a ke mrẹ vwẹ Ijipti-i, rọ dia asan ro sheri te imaili ujorin buebun. Ọmrẹvughe yena djerephia nẹ Inenikristi rehẹ asan oshesheri vwo isiesi kpokpọ nana rẹ ẹwẹn ọfuanfon mu ihwo vwo si na.

Ẹgharọ rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ na toroba oboresorọ ọ sa vwọ vrabọ rẹ oghwọrọ ẹgbukpe ujorin buebun a vwọ mrẹ ọke rẹ Jesu nu. Kerẹ udje, vwẹ urhiọke ri February 23, vwẹ ukpe ri 303 C.E., kirobo rẹ ihwo tare, Osun ri Rom re se Diocletian mudia ro vwo nẹ isodje rọyen re ayen vwọ bẹrẹ ẹchẹ rẹ ishọshi ọvo, je ghwẹ Isiesi Ọfuanfon rehẹ evun rọyen ro otafe torhẹ. Diocletian rorori nẹ ọyen se si Inenikristi no womarẹ ọyen vwọ ghwọrọ Isiesi Ọfuanfon na. Ẹdẹ rọ vwọ kpahọn o de ghwoghwo vwẹ Rom eje nẹ a torhẹ Baibol eje vwẹ azagba. Ẹkẹvuọvo ọ dia Baibol na eje yen a sa torhẹ-ẹ. A da vwẹ e ra sa mrẹ torhẹ na-a vwo si efa. Ẹbẹre buebun ri Baibol na ivẹ ra vwẹ Grik vwo si ọmọke krẹn ra vwọ mrẹ omukpahen ri Diocletian na nu, je herọ ri duvwẹn nonẹna. Ọvo rọyen hẹ Rom; ọ ro chekọ evunrẹ British Library rọhẹ London vwẹ England.

Dede nẹ a je rhe mrẹ imanuskripti rẹsosuọ ri Baibol na vuọvo-o jẹ ẹbẹre yẹrẹ ọsoso ri Baibol na buebun ra rhoma vwẹ obọ si je herọ ri duvwẹn nonẹ. Evo rayen ghworo mamọ re. Rọ vwọ dianẹ a vwẹ obọ vwọ rhoma si ayen na, ovuẹ rọhẹ evun rayen ko weneri? Ohwo ro yono ẹbe kodo re se W. H. Green ta vwọ kpahen Ẹbẹre ra vwẹ Hibru si vwẹ Baibol na nẹ, “A sa ta vẹ imuẹro nẹ o vwo owian rẹ isiesi rẹ awanre vuọvo ra nabọ rhoma si gbagba te Baibol na-a”. Vwọ kpahen Ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na, ohwo re vugheri dẹn rọ nabọ riẹn kpahen imanuskripti ri Baibol na re se Sir Frederic Kenyon de si: “Uvwre rẹ ọke re vwo si Isiesi Ọfuanfon na vẹ ọke ra vwọ mrẹ obọ rẹsosuọ vwẹ obọ rẹ ihwo sheri kẹ ohwohwo-o. Ọtiọyena ẹwẹn ivivẹ re vwori nẹ Isiesi Ọfuanfon na tẹ avwanre obọ ukukori kirobo re siro ọke re vwo si ayen rha herọ-ọ. Enẹna e rhi vwo imuẹro kokoroko re nẹ eta rehẹ ẹbe rẹ Ọphọ Ọkpokpọ na pha gbagba ji uyota.” Ọ da je tanẹ: “A ghene sa rhọnvwephiyọ nẹ a sẹro rẹ uyota rẹ eta rehẹ evun rẹ Baibol na. . . . O vwẹ ọbe awanre ọfa vwẹ akpọ na ra ta oka rẹ ota tiọna kpahe-en.”

Efanfan ri Baibol

Orọnvwọn rivẹ rọ sorọ rẹ Baibol na vwọ dia ọbe re me vughe vwẹ akpọ na yen kidie nẹ ọ herọ vwẹ ejajẹ buebun. Ọnana ghwa rhọnvwephiyọ ọhọre rẹ Ọghẹnẹ, rọ guọnọre nẹ ihwo rẹ kẹgborho kẹgborho vẹ kephẹrẹ kephẹrẹ rhe riẹn Ọyen je ga vwẹ “erhi [“ẹwẹn,” NW] vẹ uyota.”—Jọn 4:23, 24; Maika 4:2.

Efanfan rẹsosuọ rẹ Ẹbẹre ra vwẹ Hibru si vwẹ Baibol na yen Septuagint ra fan kpo Grik. A fanrọ fikirẹ ihwo ri Ju re jẹ ephẹrẹ ri Grik re dia Palestine-e, a fanrọ re vwẹ omarẹ ẹgbukpe ujorin ivẹ tavwen Jesu ke tuẹn iruo rẹ aghwoghwo rọyen phiyọ. A fan Baibol na eje, te Ẹbẹre ra vwẹ Grik si na kpo ejajẹ buebun vwẹ uvwre rẹ ẹgbukpe ujorin evo re ghwe vwo si Baibol na nu. Ẹkẹvuọvo okriri-i, isun vẹ ilori ẹga ri fori nẹ i ru asan rẹ ẹgba rayen teri eje rere Baibol na se vwo te ihwo obọ de ru obo re fẹnẹre. Ayen davwẹngba vwo si uyota na nu vwọ kẹ uchuru rayen womarẹ ayen vwọ sen nẹ a fan Baibol na kpo ejajẹ rẹ ihwo na-a.

Eshare ri fiudugberi churhi rẹ Ishọshi na vẹ Usuon womarẹ ayen vwo phi arhọ rayen phiyọ ẹdia rẹ imuoshọ re ayen sa vwọ fan Baibol na kpo ejajẹ rẹ ihwo na. Kerẹ udje, vwẹ 1530 William Tyndale, rọ dia ohwo rẹ England, ro kpo isikuru rẹ Oxford da fan ẹbe iyorin rẹsosuọ rẹ Ẹbẹre ra vwẹ Hibru si vwẹ Baibol na. Dede nẹ e mu kpahọn mamọ, William Tyndale rhe dia ohwo rẹsosuọ rọ fan Baibol na vwo nẹ Hibru kpo Oyibo. Tyndale yen jẹ ohwo rẹsosuọ rọ fan Baibol na kpo Oyibo rọ vwẹ odẹ ri Jihova vwo ruiruo. Ọkieje yen ihwo rẹ ishọshi rẹ Catholic vwọ guọnọ hwe Casiodoro de Reina rọ dia ohwo ri Spain ro yono Baibol kodo ọke rọ vwọ fan ọvo usun rẹ efanfan rẹ Baibol ri Spanish rẹsosuọ. O kpo England, Germany, France, Holland, vẹ Switzerland ro vwo ruiruo rẹ efanfan rọyen na. *

Nonẹna a fan Baibol na kpo ejajẹ efa buebun je teyen iduduru rayen phia. Oborẹ Baibol na vwọ vrabọ rẹ oghwọrọ rọ rhe dia ọbe re me vughe vwẹ akpọ na ghwe dje uyota rẹ obo rẹ ọyinkọn Pita tare rọ vwọ ta: “Ẹbe vwioro, odo kpara she, ẹkẹvuọvo ota rẹ Ọrovwohwo dia bẹdẹ.”—1 Pita 1:24, 25.

[Eta rehẹ obotọ na]

[Ekpeti/Uhoho]

EFANFAN VỌ YEN MI CHE SE?

Ejajẹ buebun vwo efanfan ri Baibol buebun. Efanfan evo vwo eta egangan ri kpo awanre re vwo ruiruo. Efa reyọ emeta kprẹn re phẹrẹ ese vwo ruiruo ẹkẹvuọvo ayen tẹnrovi ogbagba rẹ efanfan na-a. O ji vwo efa re fan eta na vwo nene ota vuọvo kirobo rọ ghwa hepha.

Ẹko rẹ ihwo ra riẹn odẹ raye-en yen fan ọ rẹ oyibo rẹ New World Translation of the Holy Scriptures rẹ Iseri ri Jihova teyenphia na vwo nẹ ejajẹ rẹsosuọ re vwo sio. Efanfan ri Baibol nana kọyen a rhe vwọ fan Baibol na vwo kpo ejajẹ efa ri te omarẹ 60. Ihwo ri ruiruo rẹ efanfan yena vwẹ efanfan rayen na vwọ vwanvwe ephẹrẹ re vwo si Baibol na ẹsosuọ. New World Translation na davwẹngba vwọ vwẹ oborẹ ubiota ọvuọvo rẹ ephẹrẹ re vwo si Baibol na ẹsosuọ mudiaphiyọ vwo ruiruo ọ da dianẹ ọhọ rẹ ota na che ghwru-u siẹrẹ e de ru ọtiọyen. Ihwo re fan New World Translation na davwẹngba rere ihwo ri se efanfan na se vwo vwo ẹruọ rọyen kirobo rẹ ihwo vwo ẹruọ ri Baibol na vwẹ ọke rẹ awanre, rọ vwọ herọ vwẹ ephẹrẹ rẹsosuọ re vwo sio.

Ihwo evo ri yono kpahen ejajẹ fuẹrẹn efanfan ri Baibol rẹ ọke avwanre nana ji te New World Translation sẹ efanfan na gbare yẹrẹ ayen fan ayen nene ẹruọ romobọ rayen. Ọvo usun rẹ ihwo ri ruẹ efuafuẹrẹn na yen Jason David BeDuhn rọ dia ohwo rọ vwẹ ukẹcha kẹ iprọfẹsọ ro yono kpahen iyono rẹ ẹga vwẹ yunivasiti ri Northern Arizona vwẹ United States. Vwẹ 2003 o de siobọnu ọbe ro vwo aruẹbẹ 200 ro si kpahen efuafuẹrẹn ro ruru kpahen irhirin usun rẹ “Baibol re me vwo ruiruo vwẹ ekogho ra da jẹ oyibo vwẹ akpọ na.” * Ọ fuẹrẹn Baibol sansan vẹ asan rẹ efanfan rayen na da vwọso ohwohwo kidie oka rẹ asan tiọyena yen “ẹruọ romobọ de se gbowọphiyọ efanfan na.” Vwẹ asan vuọvo rọ fuẹrẹn, ọ vwẹ ọ rẹ ephẹrẹ ri Grik na vwọ vwanvwe obo ra fan ọ rẹ Oyibo na wan, o mi no sẹ ayen vwẹ ẹruọ romobọ rayen na vwọ fan ẹkpo yena ro wene ọhọ rọyen. Die yen ọ rhe mrẹvughe?

BeDuhn tare nẹ ihwo buebun vẹ ihwo ri yono ẹbe kodo roro nẹ ofẹnẹ herọ vwẹ New World Translation (NW ) na kidie nẹ ihwo re fanrọ reyọ ẹruọ rẹ oborẹ ayen yono vwẹ ẹga rayen vwọ fan. Ẹkẹvuọvo, ọ da ta: “Ofẹnẹ buebun rọ herọ vwẹ New World Translation na herọ kidie ihwo re fanrọ na guọnọ sẹro rẹ ogbagba rọyen vwo nene ephẹrẹ re ke vwo si Baibol na ẹsosuọ.” Dede nẹ BeDuhn ghwa rhọnvwephiyọ eta evo rehẹ New World Translation na-a, ọ tare nẹ efanfan nana “yen efanfan rọ ma gba vwẹ usun rẹ efanfan na eje ra fuẹren na.” O sere efanfan ro “yovwirin mamọ.”

Dr. Benjamin Kedar, rọ dia ohwo ri Hibru ro yono ẹbe kodo rọ dia Israel je ta ota rọ họhọ ota rẹ BeDuhn ta kpahen New World Translation na. Vwẹ 1989, ọ da ta: “Efanfan nana dje uvi rẹ ẹgbaẹdavwọn re se vwo vwo efanfan rọ reyọ ọhọ rẹ isiesi na phia gbagba. . . . Me je rhe mrẹ asan vuọvo vwẹ New World Translation na ra da vwẹ ẹruọ romobọ vwo wene ọhọ rẹ isiesi rẹsosuọ na-a.

Nọ oma wẹn, ‘Diesorọ mi vwo se Baibol na? Me guọnọ se efanfan rọ pha lọlọhọ ra ghwa tẹnrovi ogbagba rọye-en? Gbanẹ me guọnọ se efanfan ra da davwẹngba vwọ reyọ ọhọ rọhẹ isiesi re vwo si Baibol na ẹsosuọ vwọphia gbagba?’ (2 Pita 1:20, 21) Obo wọ guọnọre yen wo che ni vwọ sane efanfan ru wo che se.

[Eta rehẹ obotọ na]

[Uhoho]

“New World Translation of the Holy Scriptures” herọ vwẹ ejajẹ buebun

[Uhoho]

Imanuskripti ri Masorete

[Uhoho]

Ọmọbe ro vwo eta rehẹ Luk 12:7, “. . . wa djẹ oshọ-ọ, ovwan ghare nọ igue buebu”

[Picture Credit Lines on page 13]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin