Hizaha raha an̈atiny

Nan̈ino ma Baiboly Navy Firaka Amintsika Atỳ?

Nan̈ino ma Baiboly Navy Firaka Amintsika Atỳ?

Nan̈ino ma Baiboly Navy Firaka Amintsika Atỳ?

Efa kadiriny 1 900 taon̈o mandilatra zay nivitany fanoratan̈a Baiboly. Fitaovan̈a mora robaka karaha ataony taratasy vita baka tamy karazan̈a zozoro, baka io hoditry biby, nampiasain̈y tamizio. Volan̈a tsy ten̈a ampiasainolo maro aminy andra izioty nanoratan̈a Baiboly io taloha tan̈y. Manampahifan̈a maro ndreky pitondra fivavahan̈a aby io nifen̈y mare nisakana olo tsy handika Baiboly io. Kanefa mbala afaka manan̈a izio fo atsika izioty salakady mbala izy feno fa tsy raha tapany fo. Mahagaga!

TSY mety lany daty izio, baka io koa an̈isany boky farany malaza. Fotony nan̈ino? Hizaha antony aroe atsika.

Efa maro navoadika

Iro Israelita aby io ten̈a niaro mare Soratra Masin̈y tamy voanalohany tan̈y. Nadikandro taminy horonamboky isankarazany koa izio. Ohatra, panjakany Israely, nirahin̈y nandika Soratra Masin̈y io ‘tamy boky’ karaha ataony ‘lalàn̈a, ke nataony amy zay hahavy izio hikobabindro Levita pisoron̈o aby io.’​—Deoteronomia 17:18.

Ten̈a tia namaky Soratra Masin̈y iro Israelita aby io, fotony haindro fa izio Volan̈a Zan̈ahary. Panoratra lalàn̈a efa voaofan̈a tsarabe nanoratra izio taminy horonamboky hafa, fa nitandrin̈y mare iro nan̈ano zen̈y. Ezra an̈isany panoratra lalàn̈a ‘nahay’ ndreky navozo Zan̈ahary nanoratra izio. (Ezra 7:6) Iro Masoreta aby io koa nandika Soratra Hebreo na “Testamenta Taloha”, tan̈elan̈elany taon̈o 500 ndreky 1000. Nikontendro foeky litera tamy Soratra Masin̈y, fotony tiandro ho marin̈y tsara izio. Nohony iro nitandrin̈y tsarabe io nahavy Soratra Masin̈y io tsisy diso foeky, baka io mbala afaka mahazo izio fo atsika firaka izioty ndray tio raha nataondro fahavalony Baiboly io.

Ohatra, nifen̈y han̈afoan̈a Soratra Hebreo io man̈eran̈a Palestiny, Antiochus Fahefatra, panjakany syrianin̈y tamy taon̈o 168 T.K. Nivolan̈a karaha ty boky araiky momba tantarany Jiosy: “Lan̈iany horonamboky nisy lalàn̈a [Soratra Masin̈y] hitandro, nitriatriarindro baka io niroandro. Karaha ty koran̈iny Rakipahaizan̈a Jiosy (Angiley): ‘Nasiaka tsy somasoma iro manamboninahitry niandraikitry izio. Voasazy hofoaty lan̈iany olo nanan̈a boky masin̈y io.’ Ndray zen̈y ny raha nisy, mbala nisy Jiosy nanan̈a Soratra Masin̈y fo ta Palestiny ndreky tantany hafa.

Maro olo nandika iro taratasy ndreky faminanian̈a baka io iro tantara amy Soratra Griky Kristianin̈y, na “Testamenta Vaovao” tsy elany nahavitandro panoratra Baiboly izio. Ohatra, ta Efesosy na marikitry tanàna io nanoratany Jaona Filazantsaranany. Hita ta Ezipty kadiriny anjatony kilometara niala tio, tapany amy taratasy mira araiky nisoratiny Jaona io. Nisy manampahizan̈a nivolan̈a fa 40 taon̈o nivitany filazantsarany Jaona, nahavitany dika mitovy io. Zen̈y man̈ambara fa nahazo dika mitovy taminio iro Kristianin̈y tantany lavitry tan̈y, tafara heliny nanoratan̈a izio.

Fiparitahany Volan̈a Zan̈ahary io koa an̈isany tsy nahafoan̈a izio, taonjato maro tafarany Kristy. Ohatra, maramilany Panjaka Dioclétien nandrobaka varavaran̈any leglizy araiky, baka io nan̈oro Baiboly maro tamy maraindrain̈y be, tamy 23 Fevrie 303. Panjaka io tiô nahita raha jiaby nandalo zen̈y. Izy nieritreritry fa ho vitany han̈afoan̈a Fivavahan̈a Kristianin̈y, izikoa tsisy eky Soratra Masin̈y. Amarainizio, izy nan̈aboaka didy fa hiroan̈a atao hitanolo jiaby Baiboly, man̈eran̈a Fanjakan̈a Romanin̈y. Ndray zen̈y ny raha nisy, mbala nisy Baiboly tavela fo tan̈y, ke iro in̈y natao kopỳ. Firaka izioty, mbala misy tapany maventy amy Baiboly aroe tamy zen̈y, atao kopỳ. Iro io amy volan̈a griky. Araiky amindro io a Roma an̈y, fa araiky ndraiky amy Tran̈omboky Britaniky, an Angletera an̈y.

Iro pikaroko aby io mbala tsy nahita Baiboly soratan̈ana tamy voanalohany tan̈y. Andrivony iro Baiboly voadika tamy soratan̈ana, na tapany fo, kanefa iro io mbala voakajy firaka izioty, baka io efa kay mare sasany amindro. Akory, niova ma hafatra an̈atiny Baiboly ao, izio koa fa natao kopỳ? Volan̈iny William Green, manampahizan̈a momba Soratra Hebreo: ‘Tsisy boky efa kay natao kopỳ ke marin̈y ankoatrany Baiboly io.’ Karaha ty koa ho Frederic Kenyon, manampahizan̈a momba Baiboly natao soratan̈ana: ‘Ten̈a mifankarikitry fotoan̈a nanoratan̈a Soratra Masin̈y tamy voanalohany tan̈y, Soratra Masin̈y anan̈antsika izioty. Ke voaporofo fa marin̈y tsarabe sady mifan̈araka amy soratan̈ana tamy voanalohany tan̈y iro boky amy Testamenta Vaovao ao.’ Karaha ty koa volan̈iny: ‘Azo antoko tsarabe fa ten̈a marin̈y Baiboly. ... Tsy karaha zen̈y iro boky kay sasany amy donia ty.’

Fandikan̈a Baiboly amy volan̈a hafa

An̈isany raha maventy mampalaza Baiboly io, fandikan̈a izio amy volan̈a maro. Raha zen̈y mifan̈araka tsarabe amy fikasan̈any Zan̈ahary. Tiany olo baka amy firenena jiaby ndreky fivolan̈ana jiaby hahay izy ndreky hivavaka aminany “eraka fan̈ahy ndreky fahamarin̈ana.”​—Jaona 4:23, 24; Mika 4:2.

Nadika amy teny grika Soratra Hebreo ndreky Fandikanteniny Fitopolo iro voanalohany tamy fandikanteny aby io. Izio natao nindro Jiosy aby niteny griky nipetraka tambelan̈a Palestiny tan̈y. Izio vita tokony ho 200 taon̈o talohany nanompoany Jesosy tambony tany teto. Taonjato vitsivitsy tafarany nivitany Soratra Griky Kristianin̈y, nadika tamy volan̈a maro Baiboly, rango amy Genesisy firaka aminy Apokalypsy. Iro panjaka ndreky pitondra fivavahan̈a aby io tokony ho nampiasa fahifan̈a jiaby nanan̈andro, baka olo jiaby samy mahazo Baiboly. Fa tsy karaha zen̈y ndraiky raha nataondro. Baiboly io tsy nimboandro hadika tamy volan̈a fampiasainolo maro. Olo tsy tiandro hahay ny marin̈y.

Nisy lelahy maro nisy korazy nanohitry didiny Fiangonan̈a ndreky Fanjakan̈a. Iro nasaky namono ten̈a nandika Baiboly tamy volan̈a nampiasainy vahoaka. An̈isandro io William Tyndale, pianatra taminy Iniversiteny Oxford. Boky Dimy Voanalohany amy Baiboly nadikany tamy teny angiley, nata nisy fan̈injehan̈a mare. Izy olo voanalohany nandika Baiboly baka amy teny hebreo nadika teny angiley. Izy koa pandika teny voanalohany nampiasa an̈aran̈a Jehovah. Leglizy Katolika koa nila hamono Casiodoro de Reina, manampahizan̈a espan̈ioly. Fandikanteny nataony io an̈isandro Baiboly voanalohany amy teny espan̈ioly. Izy nandeha tan Angletera, Allemagne, Fransy, Holandy, ndreky Soisy, nankefa fandikanteny io. a

Izioty mahaimaro fo volan̈a andikan̈a Baiboly, avio antapitrisany aminany io efa vita pirinty. Tsy nety foan̈a Baiboly io, ke izio fo boky farany malaza izioty. Raha zen̈y ten̈a mankamarin̈y volan̈any apostoly Petera ty: “Malazo ahitry io, baka io folera io mihintsan̈a, fa volan̈a Jehovah ndraiky maharitry mandrakizay.”​—1 Petera 1:24, 25.

[Lamariky amy pazy ambany]

a Naboaka taminy 1569 fandikanteniny Reina io. Navaoziny Cipriano de Valera taminy 1602.

[Efajoro/​Sary]

INO MA BAIBOLY TOKONY HIVAKIKO?

Maro karazany fandikanteniny Baiboly. Sasany amindro io ndraiky tsy marin̈y tsarabe, fotony hafa fomba nandikandro hevitry amy Baiboly ao, baka io izio mora vakin̈a. Misy koa fandikanteny mampiasa volan̈a sarotro ndreky efa kay be. Fa misy koa fandikanteny sasany arabakiteny.

Misy Baiboly, Ny Soratra Masina—Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao, naboakany Vavolombelon̈o Jehovah. Tsisy an̈aranolo nandika izio an̈atiny Baiboly io ao. Izio nampiasainy pandika teny hafa, nandikan̈a Baiboly amy fivolan̈ana kadiriny 60. Taminiro nandika izio tamy volan̈andro, fandikanteny angiley nampiran̈indro amy teny hebreo ndreky griky. Ke tanjon̈ondro nandika Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao io handika arabakiteny teny hebreo ndreky griky, izikoa ilain̈a zen̈y sady izikoa tsy man̈ova hevitry. Soratra Masin̈y io nazava tsarabe tamindro olo taloha tan̈y, ke tiandro pandika teny aby io hazava tsarabe aminolo aminy andra izioty koa izio.

Iro manampahizan̈a aby io nandiniky fandikanteny maro, baka hahitandro raha diso. Fa nidinihindro koa Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao. Karaha zen̈y nataony Jason BeDuhn, papianatra momba fivavahan̈a, aminy iniversite araiky a Etazonỳ an̈y. Nandiniky iro Baiboly sivy amy teny angiley “ten̈a fampiasainolo” izy. b Ke tamy 2003 izy nan̈aboaka boky 200 pazy, ahitan̈a vokatrany fandinihan̈a nataony. Nidinihiny iro andininy aby nampiady hevitry iro manampahizan̈a aby io. “Iro baka samy aminy hevitrindro, ke raha zen̈y misy vokany amy fandikanteny.” Nampiran̈iny taminy andininy amy fandikanteny griky koa fandikanteny angiley tsiaraikiaraiky, misy ahitany ny diso. Ke ino vokany?

Misy lafiny tsy mampiran̈a Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao (TV) amy fandikanteny hafa. Ke arakany dinikiny ankamarozanolo ndreky iro manampahizan̈a maro, baka amy fivavahan̈andro pandika teny aby io antony mahavy zen̈y. Fa karaha ty ndraiky nivolan̈iny BeDhun: “Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao io ten̈a marin̈y tsarabe sady arabakiteny, avio nitandrin̈y tsarabe iro nandika izio. Zen̈y raha tsy mampitovy izio amy fandikanteny hafa.” Misy fomba nandikan̈a volan̈a sasany amy Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao ao tsy miady amy BeDhun, fa izy nivolan̈a fa fandikanteny io ny “ten̈a marin̈y amy fandikanteny maromaro nampitovisiny in̈y.” Zen̈y nahavy izy nikaiky izio fandikanteny “ten̈a tsara.”

Tsisy ny hafa amy zen̈y koa hevitriny Pr. Benjamin Kedar, manampahizan̈a momba teny hebreo, mipetraka an Israely an̈y. Karaha ty nivolan̈iny tamy 1989: “Iro nandika Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao io nifen̈y mare baka ho azonolo tsarabe fandikantenindro, avio baka ho marin̈y tsara, izikoa mbala azo atao. ... Zaho tsiary ndraiky nahita hevitry tsy fan̈araka tamy soratra tamy voanalohany tan̈y, tamy Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao tao.”

Tsara atsika mieritreritry karaha ty: ‘Zaho koa ma fa mamaky Baiboly, ino ma tanjon̈onaka? Lan̈iany fandikanteny mora vakin̈a fo ma tiako, nata izio tsy marin̈y tsarabe? Sa fandikanteny man̈aboaka tsarabe hevitriny soratra tamy voanalohany tan̈y ny ten̈a tiako?’ (2 Petera 1:20, 21) Miankin̈y amy tanjon̈onao io fandikanteny hifidinao vakin̈a.

[Lamariky amy pazy ambany]

b Ty iro Baiboly hafa misy, ankoatrany Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao: Ny Testamenta Vaovao Nohazavaina, Ny Baiboly Velona, Ny Baiboly Amerikanina Vaovao Misy Testamenta Vaovao Nohavaozina, Baiboly Amerikanina Vaovao, Ny Baiboly MasinaDikan-teny Vaovao Iraisam-pirenena, Dikan-teny Mahazatra Nohavaozina Fanindroany, Dikan-teny Anglisy Ankehitriny, Dikan-tenin’ny Mpanjaka Jacques.

[Sary]

Baiboly ny “Ny Soratra Masina—Fandikan-tenin’ny Tontolo Vaovao” amy volan̈a isankarazany

[Sary]

Soratan̈ana nataony Masoreta

[Sary]

Tapatapaka taratasy misy Lioka 12:7, misy volan̈a karaha ty: “... Ke aza mavozo, fa anaro misy valera mandilatra fody maro.”

[Sary nazahoan̈a lalan̈a]

Taratasy voanalohany: National Library of Russia, St. Petersburg; faharoe ndreky fahatelo: Bibelmuseum, Münster; tapatapaka taratasy: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin