Xeen tiʼ baʼax ku taasik

¿Baʼaxten tak bejlaʼaʼ yaan le Bibliaoʼ?

¿Baʼaxten tak bejlaʼaʼ yaan le Bibliaoʼ?

¿Baʼaxten tak bejlaʼaʼ yaan le Bibliaoʼ?

Jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ le Bibliaoʼ junpʼéel milagro tumen kex tsʼoʼok maas tiʼ 1,900 años tsʼíibtaʼakeʼ maʼ kʼexpajak baʼax ku yaʼalikiʼ. Le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ maases meyajnajtiʼob papiro yéetel pergamino, baʼaleʼ le baʼaloʼobaʼ séeb u kʼastaloʼob. (Le papirooʼ junpʼéel clase juʼun beetaʼan yéetel junpʼéel xíiw ku yantal ich jaʼ, le pergaminooʼ beetaʼan yéetel u kʼéewelil baʼalcheʼ). Tsʼoʼoleʼ le idiomaʼob meyajnaj tiʼ le máakoʼoboʼ bejlaʼeʼ maʼ yaʼab máak tʼankiʼ. U tsʼookeʼ le máaxoʼob yaan autoridad tiʼob jeʼex le gobernadoroʼob yéetel u nuuktakil le religiónoʼoboʼ tu yóotoʼob u xuʼulsoʼob le Bibliaoʼ.

¿BAʼAX áantajnaj utiaʼal maʼ u saʼatal le Biblia yéetel utiaʼal u kʼaj óoltaʼal tumen yaʼab máakoʼ? Koʼox ilik k-ilik kaʼapʼéel baʼal áantajnaji.

Beetaʼab yaʼab u copiailoʼob

Le israelitaʼoboʼ jach tu kanáantoʼob le yáax tsʼíiboʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ tu beetoʼob xan yaʼab u copiailoʼob. Úuchjeakileʼ cada reyeʼ «unaj u tsʼíibtik tiʼ junpʼéel libro u copiail le Ley líiʼsaʼan tumen le sacerdoteʼob levitaʼoboʼ», le copia ken u beetoʼ u tiaʼal (Deuteronomio 17:18).

Yaʼab israelitaʼobeʼ jach uts tu tʼaan kaʼach u xokikoʼob u tsʼíibiloʼob le Biblia yaan teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ tumen ku yilkoʼob bey u Tʼaan Dioseʼ. Anchaj junjaats máakoʼob ku yaʼalaʼaltiʼob escribaʼob, letiʼobeʼ jach tu kanáantoʼob bix tu copiartiloʼob le libroʼoboʼ. Juntúul tiʼ le máakoʼobaʼ Esdras, «letiʼeʼ juntúul escriba yéetel jach u yojel baʼax ku yaʼalik u Ley Moisés» (Esdras 7:6). Teʼ siglo 6 yéetel 10, anchaj uláakʼ jaats máakoʼob ku yaʼalaʼaltiʼob masoretaʼob, letiʼobeʼ tu beetoʼob u copiailoʼob le Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ. Utiaʼal maʼ u púutsʼul tiʼob mix baʼaleʼ hasta tu xokoʼob u letrail le tʼaanoʼob tu copiartoʼoboʼ. Le meyaj tu beetoʼoboʼ áantajnaj utiaʼal maʼ u kʼexpajal baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ yéetel utiaʼal maʼ u xuʼulsaʼal.

Tu añoil 168 táanil tiʼ u taal Jesúseʼ, le rey sirio Antíoco IV, tu yóotaj u xuʼuls tuláakal u copiailoʼob le Tsʼíiboʼob ich Hebreo yaan Palestinaoʼ. U tsikbalil le judíoʼoboʼ ku yaʼalik: «Tu jatoʼob yéetel tu láaj tóokoʼob u rolloiloʼob le ley tu kaxtoʼoboʼ». The Jewish Encyclopediaoʼ ku yaʼalik: «Le soldadoʼoboʼ jach tu beetoʼob le baʼax aʼalaʼabtiʼoboʼ [...]. Le máaxoʼob yaan u Bibliaʼob kaʼachoʼ [...] ku kíimsaʼaloʼob». Kex beyoʼ maʼ páajchaj u láaj xuʼulskoʼob le copiaʼoboʼ tumen yaan judíoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Palestina yéetel uláakʼoʼobeʼ tiʼ uláakʼ náanach luʼumiloʼob.

Jach maʼ úuch tsʼoʼoksaʼak tuláakal le Tsʼíiboʼob ich Griegooʼ (Nuevo Testamento), ka beetaʼab yaʼab u copiasil le cartaʼob, le profecíaʼob yéetel le tsikbaliloʼob ku taaskoʼ. Jeʼex apóstol Juaneʼ tu tsʼíibtaj u Evangelio tu kaajil Éfeso wa naatsʼ tiʼ. Chéen baʼaleʼ kaxtaʼab junxóotʼ u copiail le libro tu tsʼíibtaj tiʼ junpʼéel náanach lugaroʼ, Egipto. Le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ maʼ máan mix cincuenta años u tsʼíibt Juan le Evangelio ka beetaʼab le copia kaxtaʼaboʼ. Leloʼ ku yeʼesikeʼ teʼ tiempo jeʼeloʼ kex maʼ úuch tsʼoʼokok u tsʼíibtaʼal le Bibliaoʼ le máaxoʼob meyajtik Dios kajaʼanoʼob tiʼ náanach luʼumiloʼoboʼ yaantiʼob kaʼach u copiasil le Bibliaoʼ.

Le copiaʼob beetaʼaboʼ áantajnaj utiaʼal maʼ u xuʼulsaʼal le Bibliaoʼ. Jeʼex tu kʼiinil 23 tiʼ febrero tu añoil 303, le táan u taal u sáastaloʼ le gobernador romano Dioclecianooʼ táan kaʼach u chaʼantik bix u luʼsaʼal u joonajiloʼob junpʼéel iglesia yéetel bix u tóokaʼal u copiasil le Bibliaoʼ. Letiʼeʼ tu tukleʼ wa ku xuʼulsik tuláakal u copiasil le Bibliaoʼ yaan xan u xuʼulsik u adorartaʼal Dios, le beetik ka sáaschaj tuláakʼ kʼiineʼ tu yaʼalaj ka tóokaʼak le Bibliaʼob tu táan tuláakal le máakoʼob teʼ luʼum tuʼux ku gobernaroʼ. Chéen baʼaleʼ maʼ páajchaj u láaj xuʼulskoʼobiʼ tumen beetaʼab uláakʼ u copiasiloʼob. Tak bejlaʼa tsʼakaʼan u copiasil yaʼab jaatsoʼob tiʼ kaʼapʼéel Bibliaʼob ich griegoeʼ, maʼ xaaneʼ beetaʼaboʼob le ka tsʼoʼok le chʼaʼpachtajil tu kʼiiniloʼob Dioclecianooʼ. Junpʼéel tiʼ u copiailoʼob le Bibliaoʼ tiaʼan Romaeʼ yéetel uláakʼoʼ tiaʼan teʼ biblioteca British Library yaan Londresoʼ.

U jaajileʼ tak bejlaʼa maʼ kaxtaʼak le yáax tsʼíiboʼob beetaʼaboʼ, chéen baʼaleʼ yaan u milesil u copiasil tu chúukaʼaniloʼob wa chéen junjaats, tsʼoʼoleʼ jujunpʼéeloʼobeʼ jach úuchbenoʼob. ¿Kʼeʼex wa baʼax ku yaʼalik le yáax tsʼíiboʼob úuchik u copiartaʼaloʼ? Le ka tʼaanaj yoʼolal le Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ W. H. Greeneʼ tu yaʼalaj: «Jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ minaʼan uláakʼ libro jeʼex le Bibliaoʼ tumen kex beetaʼab yaʼab u copiasileʼ maʼ kʼexpajak baʼax ku yaʼalikiʼ». Tsʼoʼoleʼ ka tʼaanaj Sir Frederic Kenyon yoʼolal le Tsʼíiboʼob ich Griegooʼ, tu yaʼalaj: «Le ka tsʼoʼok u beetaʼal le yáax tsʼíiboʼoboʼ, jach maʼ yaʼab tiempo máan ka káaj u copiartaʼaliʼ, le oʼolal maʼ unaj u tuklaʼal wa yaan baʼax kʼexpajiʼ. Mix máak jeʼel u páajtal u yaʼalik wa maʼ igual baʼax ku yaʼalik le Biblia yaantoʼon bejlaʼa yéetel le yáax beetaʼaboʼ. Le libroʼob yanoʼob teʼ Nuevo Testamentooʼ chúukaʼanoʼob yéetel jach jaaj baʼax ku yaʼalikoʼob». Tu yaʼalaj xan: «Jeʼel u páajtal k-confiar tiʼ le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. [...] Baʼaleʼ maʼ bey u yúuchul yéetel uláakʼ libroʼoboʼ».

Traducirtaʼabi

Uláakʼ baʼax tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u maas antal le Biblia tiʼ tuláakal máakoʼ letiʼe úuchik u traducirtaʼal ich yaʼab idiomaʼoboʼ. Lelaʼ ku béeykuntik le baʼax u tukultmaj Diosoʼ, ka adorartaʼak tumen tuláakal máak «yéetel le jaajil ku taal tiʼ letiʼoʼ bey xan yáanal u nuʼuktaj u espíritu santo» (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Le Tsʼíiboʼob ich Hebreo traducirtaʼab ich griegooʼ kʼuch kʼaj óoltbil bey Septuagintaeʼ. Lelaʼ traducirtaʼab tumen judíoʼob ku tʼankoʼob griego yéetel tu tsʼoʼoksoʼob kex doscientos años táanil tiʼ u káajal u kʼaʼaytaj Jesús way Luʼumeʼ. Ka máan kʼiineʼ traducirtaʼab tu chúukaʼanil le Biblia ich yaʼab idiomaʼoboʼ, pero maases traducirtaʼab le Tsʼíiboʼob ich Griegooʼ. Chéen baʼaleʼ anchaj reyoʼob yéetel sacerdoteʼobeʼ tu lugar u yáantajoʼob utiaʼal ka yanak le Biblia tiʼ tuláakal máakoʼ kúulpach baʼax tu beetoʼob. Maʼ tu chaʼajoʼob u traducirtaʼal le Biblia ichil le idioma suuk u tʼanik le máakoʼoboʼ.

Kex binoʼob tu contra le Iglesia yéetel le gobiernoʼoboʼ yaʼab máakoʼobeʼ maʼ tu chʼaʼajoʼob saajkil u traducirkoʼob le Biblia ichil le idioma suuk u tʼanik le máakoʼoboʼ. Jeʼex tu añoil 1530, William Tyndale juntúul máak xooknaj Oxfordeʼ, tu traducirtaj le Pentateucooʼ (le u yáax cinco libroiloʼob le Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ). Kex jach pʼektaʼabeʼ tu traducirtaj ich inglés le Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ. Le Biblia tu beetoʼ letiʼe yáax Biblia ich inglés tuʼux tsʼaʼab u kʼaabaʼ Diosoʼ. Casiodoro de Reina xaneʼ kex tu chʼaʼpachtaʼal utiaʼal u kíimsaʼal tumen le Iglesia Católicaoʼ tu traducirtaj junpʼéel tiʼ le yáax Bibliaʼob ich españoloʼ. Utiaʼal u páajtal u tsʼoʼoksikeʼ anchaj u bin Inglaterra, Francia, Holanda yéetel Suiza. *

Le Bibliaoʼ láayliʼ táan u traducirtaʼal ich yaʼab idiomaʼob yéetel u millonesil ku imprimirtaʼaliʼ. Letiʼe libro maas kʼaj óolaʼan tuláakal yóokʼol kaaboʼ yéetel maʼ béeychajak u xuʼulsaʼaliʼ. Leloʼ ku yeʼesik jach jaaj le baʼax tu yaʼalaj apóstol Pedrooʼ: «Le kéen tijik le xíiwoʼ ku lúubul u lool. Chéen baʼaleʼ u tʼaan Jéeobaeʼ ku pʼáatal utiaʼal mantatsʼ» (1 Pedro 1:24, 25).

[Nota]

^ xóot’ol 14 Le Biblia tu traducirtaj Casiodoro de Reinaoʼ jóoʼsaʼab 1569 yéetel xakʼaltaʼab tumen Cipriano de Valera tu añoil 1602.

[Cuadro/​Oocheloʼob]

¿MÁAKALMÁAK UNAJ IN XOKIKIʼ?

Tiʼ yaʼab idiomaʼobeʼ beetaʼan jejeláas Bibliaʼob. Yanoʼobeʼ úuchben le tʼaanoʼob ku meyajoʼ le beetik jach istikyaj u naʼataʼal, uláakʼoʼobeʼ kex chéen chʼaʼabil u xoʼokleʼ kʼexpajaʼan baʼax ku yaʼalik, uláakʼoʼob xaneʼ traducirtaʼab cada junpʼéel tiʼ le tʼaanoʼob yaan teʼ úuchben tsʼíiboʼoboʼ.

Le ka beetaʼab le Biblia U Tʼaan Dios utiaʼal u Kajnáaliloʼob le Túumben Luʼum ich inglés tumen u testigoʼob Jéeobaoʼ meyajnajtiʼob tʼaanoʼob chíikaʼanoʼob tiʼ le yanoʼob teʼ úuchben tsʼíiboʼoboʼ. Le Biblia ich inglésoʼ meyajnaj utiaʼal u traducirtaʼal le Biblia ichil uláakʼ 60 idiomaʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ le traductoroʼoboʼ láayliʼ meyajnajtiʼob le úuchben tsʼíiboʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ tu traducirtoʼob cada junpʼéel tiʼ le tʼaanoʼob yaan teʼ Bibliaoʼ, chéen baʼaleʼ tu kanáantoʼob maʼ u naʼataʼal yaanal baʼal. Utiaʼal xan ka séeb naʼataʼak tumen tuláakal máakeʼ beetaʼab yéetel tʼaanoʼob suuk u meyaj tiʼ le máakoʼoboʼ.

Yaan máakoʼob jach ku xookoʼobeʼ ku xakʼaltikoʼob le bibliaʼob traducirtaʼanoʼoboʼ utiaʼal u yilkoʼob wa maʼ kʼexpajaʼan baʼax ku yaʼalikoʼobiʼ. Junpʼéel tiʼ le bibliaʼobaʼ letiʼe Túumben Luʼum ich inglésoʼ. Juntúul tiʼ le máakoʼob xakʼaltik le bibliaʼoboʼ Jason David BeDuhn, letiʼeʼ juntúul profesor tiʼ le cátedra de Estudios Religiosos de la Northern Arizona University yaan Estados Unidosoʼ. Tu añoil 2003, letiʼeʼ tu tsʼíibtaj 200 páginas tuʼux ku yaʼalik máakalmáak le nueve «Bibliaʼob maas ku xoʼokol tumen le máaxoʼob tʼanik inglésoʼ». * Letiʼeʼ tu xakʼaltaj le tekstoʼob «maas suuk u kʼeʼexel baʼax ku yaʼalik le kéen traducirtaʼakoʼoboʼ». Utiaʼal u yilik tuʼux kʼexaʼan baʼax ku yaʼalikeʼ tu ketaj le Tsʼíiboʼob ich Griego yéetel cada junpʼéel tiʼ le bibliaʼob traducirtaʼan ich inglésoʼ. ¿Baʼax túun tu yilaj?

BeDuhneʼ tu yaʼaleʼ yaʼab máakoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le Biblia Túumben Luʼumoʼ jelaʼan tiʼ u maasil bibliaʼoboʼ tumen le máaxoʼob traducirtoʼ yaanal baʼax ku creerkoʼob. Pero letiʼeʼ ku yaʼalik: «Le tʼaanoʼob yaan teʼ Bibliaaʼ jach chíikaʼanoʼob tiʼ le ku yaʼalik le úuchben tsʼíiboʼoboʼ le beetik jelaʼan tiʼ u maasiloʼoboʼ». Kex BeDuhn maʼ de acuerdo tiʼ bix traducirtaʼanil jujunpʼéel tekstoʼob teʼ Biblia Túumben Luʼumoʼ ku yaʼalikeʼ letiʼe Biblia «maas chíikaʼan baʼax ku yaʼalik tiʼ le úuchben tsʼíiboʼoboʼ» yéetel ku yaʼalikeʼ jach táaj maʼalob bix traducirtaʼanil.

Tu añoil 1989, Benjamin Kedar juntúul máax jach u kʼaj óol le idioma hebreooʼ, tu yaʼalaj xan yoʼolal le Biblia Túumben Luʼumoʼ: «Le Bibliaaʼ jach maʼalob beetaʼanil, chíikaʼan maʼ kʼexpajaʼan baʼax ku yaʼalik yéetel le úuchben tsʼíiboʼoboʼ. [...] Tak beoraaʼ maʼ in wil mix baʼal chéen letiʼob tsʼaamiliʼ».

Tukult lelaʼ: «¿Baʼaxten kin xokik le Bibliaoʼ? ¿Taak wa in xokik junpʼéel chéen chʼaʼabil u xoʼokol, pero kʼexaʼan baʼax ku yaʼalik? ¿Wa in kʼáat in xok junpʼéel jach chíikaʼan tiʼ le baʼax ku yaʼalik le úuchben tsʼíiboʼoboʼ?» (2 Pedro 1:20, 21). Le baʼax oʼolal taak a xokikoʼ le ken u yeʼestech baʼax bibliail unaj a yéeyik.

[Nota]

^ xóot’ol 22 Xakʼaltaʼab le Biblia Túumben Luʼum ich inglésoʼ, The Amplified New Testament, The Living Bible, The New American Bible With Revised New Testament, New American Standard Bible, The Holy Bible​New International Version, The New Revised Standard Version, The Bible in Todayʼs English Version, yéetel King James Version.

[Oochel]

Le Biblia U Tʼaan Dios utiaʼal u Kajnáaliloʼob le Túumben Luʼumoʼ tsʼoʼok u traducirtaʼal ich yaʼab idiomaʼob.

[Oochel]

Junxóotʼ tiʼ u tsʼíib le masoretaʼoboʼ

[Oochel]

Junxóotʼ tiʼ Lucas 12:7: «Maʼ a chʼaʼikeʼex saajkil, teʼexeʼ maas koʼoj a tojoleʼex ke yaʼab mejen chʼíichʼoʼob».

[U yuumil le oochel]

Foto yaan tu káajbal le xookaʼ: Biblioteca Nacional yaan Rusia (San Petersburgo); u kaʼapʼéel yéetel u yóoxpʼéel foto: Bibelmuseum, Münster; u tsʼook: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublin)