¿In tomnál ki pidhaʼ i an éyalchik i tumín?

Yab jitaʼ in kulbetnál kin binaʼ i tumín. Yan jats axi in ulal abal an tumín axi u bináb yab u éynal jantʼiniʼ tin tomnál ani in kwéʼyalchik an tumín, kʼeʼatchik yab in jálbiyal kom yab in tsuʼtal alwaʼ nixéʼ xi tʼajbiláb. Jats axi in tʼajál talchik i atikláb ti oriente medio, jajáʼchik in tsalpayal antsanáʼ: «Yab neʼets ki bínaʼ i tumín abal ka tsemdhájchik i tsakámil».

Yanchik etsʼey in tsalpayamal antsanáʼ. Jun i okʼlek in bij Mohandas Gandhi in uluw jantʼiniʼ jajáʼ tin tsalpayal kʼal axeʼ xi kaw: «Patal an atiklábchik axi in binál an tumín kʼwajat in tólmiyal an soldados abal ka tsemdháxin antsanáʼ in tʼajálchik jun i púlik walabtaláb. Patal an atiklábchik axi kwitólej ani payeblábits jayetsijkʼij u wálbinal tam kin jálbinchichik an tumín an éyalchik».

Jayej a Henry David Thoreau, jun i atikláb axi lej exóblamadh, jajáʼ in uluw abal yab neʼets kin pidhaʼ an tumín an éyalchik kom tokot in eyendhál abal ti tsemdháxchik. Jajáʼ in konowiy: «¿Kwaʼal kin jilaʼ an atiklábchik ka béldhanchat in tsalápil jantʼiniʼ tin tsálpayal an éyalchik bélits abal lej weʼ? Tam, ¿jaleʼ tin kwaʼal patal an atiklábchik in tsalápil».

Jitaʼchik in belál kʼal a Cristo in kulbetnál kin exlaʼ tin kwéntaj kʼal axéʼ, abal kwaʼal kin koʼoy tʼokat in tsalápil kʼal jantʼokitskʼij. Jayej an Biblia in ulal abal an éyalchik in tomnál kin tamkuy an tumín: «Patal an atiklábchik kwaʼal ka kʼwajiy belkax kʼal an éyalchik axi kʼadhpidh in éy yab waʼats i éyal max yab kʼwajbámej kʼal a Dios, an éyalchik axi waʼats k‘wajbámej kʼal a Dios juʼtáj tin tomnál. Jaxtám ti patal an inikchik pel in uchbíl kin putuw kʼal in abatnaxtal an okʼlekchik. Max kin putuwchik yab neʼets ka yajchikiyat ani yab neʼets kin atsʼaʼ jólbidh in tsalápil Kom u pidhnal an okʼlekchik in tʼojlabil kʼal a Dios ani játs in tʼojnalilchik. Tam tatáʼchik a binál i jalbixtaláb tumín jantʼinits tin tomnál ka jálbinchat an tumín, antsanáʼ ta ka jalbinchat patal an okʼlekchik jantʼinits ti bijidh kin batsʼuw an tumín» (Romanos 13:​1, 5-7).

Jaxtám, an áykolchik axi ti kʼaʼal siglo exláj jantʼiniʼ axi dhubat in bínalak an tumín axi in koniyalakchik an éyal, bélits abal u éyendhabak yan i tumín kʼal an soldados. Jayetsekʼij u watʼel kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová axi xowéʼ ta kʼichaj. a ¿Jantʼiniʼ tin éjtowal ka kʼwajiy tʼokat in tsalápil tam in binál an tumín bélits abal u éyendhab kʼal an pejextaláb? ¿Yab in tomnál kin tʼajaʼ ti kwéntaj an ólchix in tsalápil tam u konchinal an tumín kʼal an éyal?

An jalbixtaláb tumín ani in tsalápil

I lej jikʼpál abal an jalbixtaláb tumín axi in binálakchik an áykol axi ti kʼaʼál siglo u éynalak abal ka kʼalejchik ti pejex an soldados. Jantʼiniʼ tu éynalak an tumín axi tamkudh játs axi in tʼajaʼ abal a Gandhi ani a Thoreau yab kin leʼnaʼ kin jálbinchij an tumín an éyalchik.

Ki tʼaja ti kwéntaj abal an ólchixchik in tʼajaʼ an abatnaxtaláb axi kʼwajat ti Romanos capítulo 13, yab expidh abal yab ka tsʼalan pel tin kwéntaj kʼal in tsalápil (Romanos 13:5). In alwaʼ exóbchidh tsalápil an ólchix in t’ajál kin jálbiy an tumín axi in konoyal an éyal, bélits abal u éynal abal an tʼajbiláb axi jajaʼ in pojkál. Abal ki exbay axéʼ xi tsálap axi walám yab u éxbayab, in tomnál ki tʼajaʼ ti kwéntaj i tsalápil jats axi tu uchál abal jawaʼ i tʼajál max alwaʼ o yab alwaʼ.

Ti yaném in éjtowal tu tólmiy i tsalápil, nixéʼ yab in leʼ kin uluw abal etsʼey i éjtowal ki belaʼ. Abal ki kulbedhaʼ a Jehová Dios, kwaʼal ki tsápnanchij ki tʼajaʼ in abatnaxtal. Wilkʼidh kwaʼal ki exóbchij i tsalápil abal ki tsalpay jantʼiniʼ a Dios, kom in tsalápil a Dios lej kʼadhpich (Salmo 19:7). Jaxtám i tomnál ki tsuʼuw an éyalchik jantʼiniʼ jajáʼ tin tsuʼtal. Ani, ¿jantʼiniʼ tin tsuʼtal a Dios?

Ki tʼilaʼ abal an abatwálej Pablo in uluw abal «an éyalchik pel i tʼojnal axi kʼwajbamej kʼal a Dios» (Romanos 13:6). ¿Jantʼoj in leʼ kin uluw axeʼ? In leʼ kin uluw abal in beletnál ani u tʼojnal abal patal an atiklábchik. Ani axi más pojkaxchik in binál i tolmixtaláb ejtíl an correo ani an bomberos, i escuelas ani policías. Bélits abal a Dios in tʼajál ti kwéntaj patal jawaʼ in tʼajálchik, in jilál ka kʼwajiyej jun i weʼ, jayej tu uchál ki bínaʼ i jalbixtaláb tumín kom jajáʼ in punumal an éyalchik, kom in jilál kin abatnaʼ an atiklábchik.

A Dios in jilámal an éyalchik expidh jun i weʼ i kʼij. Jawaʼ jajáʼ in leʼ jats kin jalkʼuy kʼal in Éyaltal a Dios. Tin taltal kin wekʼdhaʼ patal an kʼibataláb xi in tʼajámalchik an éyal ma ti lej biyalits (Daniel 2:44; Mateo 6:10). Biyat u ulel nixéʼ xi jalkʼuxtaláb, a Dios yab in jilámal abal an ólchixchik kin tomolnaʼ an éyalchik ani yab kin belaʼ, yab kin jálbiy an tumín axi in koniyal an éyal o kʼeʼat jantʼoj.

¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ tatáʼ max ejtíl a Gandhi belej a tsálpayal abal pel jun i walabtaláb ka binaʼ i tumín abal ka éyan kʼal an pejaxtaláb? ¿Yab aníts abal ki tsuʼuw jun jantʼoj lej alabél in yéjenchal ku kʼwajiy juʼtáj ti tʼekʼat? In tsálpadhtal a Dios yab in júmbiyal jantʼiniʼ axi wawáʼ. Max ki tʼajaʼ axéʼ, neʼets tu tólmiy abal ki jalkʼuy i tsalápil jantʼiniʼ tin tsálpayal a Dios. Kʼal an kawlómej Isaías a Dios in uluw: «Antsanáʼ jantʼiniʼ an eb kʼwajat eblim kʼal an tsabál, antsanáʼ a bélil kʼwajat eblim kʼal axi tatáʼ a bélilchik ani u tsalápil kʼal a tsalápil axi tataʼchik» (Isaías 55:​8, 9).

¿In kwaʼal patal an abatnaxtaláb?

Jawaʼ in olnál an Biblia tin kwéntaj kʼal an jalbixtaláb tumín yab in leʼ kin uluw abal in éjtowal tu ku abatnaʼ kʼal patal. A Jesús in uluw abal an abatnaxtaláb axi a Dios in pidhámal an éyalchik in kwaʼal ma juʼtáj ti wichat u ulel. Tam ti talchik i Judios in konowiy a Jesús max in tátaj u kulbélak abal kin pidhaʼ i jalbixtaláb tumín an bichow Roma, kom jats an bichow kʼal axi tu abatnábak, jajáʼ in tokʼtsiy kʼal axéʼ xi kaw: «Ka pidhaʼ an César jawaʼ in tomnál ani a Dios jawaʼ in uchbíl» (Marcos 12:​13-17).

An éyalchik jats jantʼiniʼ an César, in tsʼejkálchik i tumín ani in pidhálchik in jalbíl. Tam, jantʼiniʼ tin tsuʼtal a Dios, an éyalchik in tomnál kin konoy i jalbixtaláb tumín abal ka wichiy jawaʼ kʼwajat in pakuwal kʼal an atiklábchik. Pero a Jesús in uluw abal ni jun i éyal in éjtowal tu ku kʼanchij jawaʼ in kʼál a Dios, in leʼ kin uluw i éjatal ani an kʼakʼnaxtaláb axi pidhál. Tam an éyalchik in tomolnál in abatnaxtal a Dios, an ólchixchik «pel i uchbíl ki okʼox tʼajchij jawaʼ tu abatnál a Dios ani yab ki tʼajchij jawaʼ tu abatnaʼ an inik» (Hechos 5:29).

Lej chubax an ólchixchik in éjtowal ka tʼeʼpin abal jantʼiniʼ tu éynal an tumín xoweʼ ta kʼichaj. Bélits antsanaʼ yab in ulal abal yab neʼets kin binaʼ an jalbixtaláb tumín. Ni abal i tomolnál an éyalchik kʼal jawaʼ in tsalpáyal kin tʼajaʼchik, max kin tʼajaʼ antsanáʼ jats max jantʼiniʼ yab in belál abal a Dios neʼets kin wekʼdhaʼ patal an kʼibataláb axi waʼats. In áychal kʼal i kʼayaʼtaláb abal a Jehová kin tsʼejkaʼ patal an kʼibataláb axi in tʼajámal an inik. Kʼal in Éyaltal a Jesús: «Jajaʼ in uluw u éyaltal yab kʼwajat tejeʼ ti tsabál» (Juan 18:36).

Lablixtaláb tam ki belkaʼ an abatnaxtaláb axi ti Biblia

Tatáʼ neʼets kit kʼalej alwaʼ max ka belkaʼ an abatnaxtaláb tin kwéntaj an jalbixtaláb tumín. Ejtíl, yab neʼets kit odhnáj jantʼiniʼ axi yab in binál an jalbixtaláb tumín ani yab neʼets kit kʼwajiy jikʼel abal kit exláj. (Romanos 13:​3-5). Pero jawaʼ más exbádh, neʼets ka koʼoy tʼokat a tsalápil tin tamét a Dios. Ani neʼets ka kʼakʼnaʼ kom it belkax. Walám yab a kwaʼal yan i tumín jantʼiniʼ axi yab in binál an jalbixtaláb tumín ani ma in kweʼyalchik an éyal axi in batsʼuwal an tumín. A éjtowal ka belaʼ abal a Jehová neʼets kin putuw in káwintal abal kin beletnaʼ in tʼojnalil. A David, an dhuchum in uluw antsanáʼ: «Pelak in kwitól ani xowéʼ in payeblábits, pero yab u tsuʼumal ni jun axi putudh ka jílan kwetém ni in tsakámil kin kʼibchij an kʼapnel» (Salmo 37:25).

Tin taltal, max ka bínaʼ an jalbixtaláb tumín axi in koniyal an éyalchik, neʼets ka atsʼaʼ koyat a tsalápil. ¿Jaleʼ? Kom a exlál abal a Dios yab neʼets ti wálbiy abal jantʼiniʼ ti an éyal in eyendhál an tumín. Antsanáʼ jantʼiniʼ an éyal, yab in jólbiyal jun i rentero kʼal jawaʼ kin tʼajaʼ kʼal an tumín in kʼal an dhabal atáj. Okʼxidh kin exóbnaʼ an Biblia jun i atikláb axi in bij Estelvio in lej tsápnanchij abal an éyalchik kin tʼajaʼ alwaʼ in tʼojlabil ti sur de Europa. Jajáʼ in ulal abal jaleʼ tin jilaʼ kin tʼajaʼ: «U tʼajaʼ ti kwéntaj abal an éyalchik yab neʼets kin éjtow kin tʼajaʼ ka waʼtsin i koyataláb, juʼtáj patal neʼets ku tsuʼuxin jantʼiniʼ i epchaláb. Expidh in Éyaltal a Dios in éjtowal kin tʼajaʼ ka waʼtsin i koyataláb kʼal an atiklábchik»

Max tatáʼ ka pidhaʼ «jawaʼ in uchbíl a Dios», neʼets ka koʼoy nixéʼ xi aychixtaláb. Ani neʼets ka tsuʼuw tam ka kʼwajiyits in tʼokat éyaltal a Dios tin puwél an tsabál ani kin tsʼejkaʼ patal an kʼibataláb axi waʼats axi in tʼajámal an éyalchik tejeʼ ti tsabál.

[Nota]

[Comentario]

Kwaʼal ki tsalpay jantʼiniʼ a Dios in tsálpayal, kom jajáʼ in éjtowal kin tsuʼuw alwaʼ jawaʼ wawáʼ yab i bajuwal ki exbay.

[Comentario]

Tam i belkál an abatnaxtaláb in kʼál an éyal ani i jalbinchal an tumín axi in tomnál, i tejwamedhál abal a Dios neʼets tu ku pidhaʼ jawaʼ ki yejenchij

[An fotos]

«Ka pidha an césar jawaʼ in tomnal ani a Dios jawaʼ in uchbíl»

[An dhabal kʼal an foto]

Copyright British Museum