No Nginya Ũĩve Koti?

ANDŨ amwe nĩmatanĩaa kũĩva koti. Ĩndĩ andũ aingĩ monaa mbesa syoo iyaa mana nũndũ itũmĩawa naĩ, ikoywa, kana ikatũmĩwa maũndũnĩ angĩ kwa nzĩa sya ũkengani. Angĩ maleaa kũĩva koti nũndũ monaa mbesa syoo itũmĩawa kwĩka maũndũ mathũku. Maielesya nĩkĩ mataĩvaa koti, ekali ma taoni ĩmwe yĩ Middle East maisye atĩĩ: “Tũyĩendeea kũĩvĩa isasi ila syũaa syana sitũ.”

Ndeto ta isu ti ngeni na niwetetwe nĩ andũ aingĩ. Mũtongoi ũmwe wa ndĩni ya Hindu, wakwie, ũla weetawa Mohandas K. Gandhi nĩwaeleisye woni wake ĩũlũ wa ũndũ ũsu asya atĩĩ: “Mũndũ o na wĩva ũla ũkwataa mbau nthĩ yĩ na ita sya kaũ o na ethĩwa eĩka ũu kwa nzĩa ĩte ya ĩmwe kwa ĩmwe, ethĩawa ayĩlikya naĩnĩ. Kĩla mũndũ ethĩwe nĩ mũkũũ kana nĩ mũnini, nĩwĩlikasya naĩnĩ akwata mbau nthĩ ta ĩsu kwa kũĩva koti.”

O ta ũu mũsomi ũmwe wa myakanĩ ya 1900 ũla weetawa Henry David Thoreau nĩwawetie itumi syake sya kũlea kũĩva koti ũla watũmĩawa kũkwata mbau kaũ. Akũlilye atĩĩ: “Yo no nginya mũndũ etĩkĩlye mũnene wa silikalĩ amwĩkĩe ũtwi ũla waĩlĩte kwĩka atũmĩĩte wasya wake wa ngoo? Ethĩwa vailye ũu nĩkĩ kĩla mũndũ wĩ na wasya wa ngoo?”

Ngewa ĩno nĩkonetye Aklĩsto, nũndũ Mbivilia nĩwetete nesa ki kana ĩvinda yonthe maĩlĩte kwĩthĩwa na wasya mũseo wa ngoo maũndũnĩ onthe ala mekwĩka. (2 Timotheo 1:3) O na ũu wĩ o vo, Mbivilia nĩyonanĩtye kana silikalĩ syĩ na ũkũmũ wa kwosany’a koti. Yaĩtye: “Ekai kĩla mũndũ enyivĩsye ala me na ũkũmũ [silikalĩ sya andũ], nũndũ vaiĩ ũkũmũ eka ũla wumĩte kwa Ngai; ala me na ũkũmũ manengetwe ũkũmũ ũsu nĩ Ngai. Kwoou, ve kĩtumi kya inyw’ĩ kwĩthĩwa na wĩnyivyo, ti kwondũ wa ũthilĩku ũsu w’oka, ĩndĩ o na kwondũ wa wasya wenyu wa ngoo. Nĩkyo kĩtumi mũĩvaa koti; nũndũ mo nĩ athũkũmi ma Ngai kwondũ wa andũ onthe, na mathũkũmaa kwondũ wa kĩeleelo kĩu. Manengei onthe kĩla kĩmaĩle: ũla waĩle kũnengwa koti, mũnengei koti.”—Alomi 13:1, 5-7.

Kwondũ wa ũu, Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa nĩmeesĩkĩe nesa kana meethĩawa meyũmbanĩtye kumya koti, o na kũtw’ĩka kana mbesa mbingĩ syatũmĩawa kũkwata mbau ita sya kaũ. Ũu now’o Ngũsĩ sya Yeova syĩkaa o na ũmũnthĩ. * Ve kĩtumi kya kũĩva koti ethĩwa mbesa isu itũmĩawa kwĩka maũndũ Aklĩsto matesa kwĩtĩkĩlana namo? Mũklĩsto nĩwaĩlĩte kũleana na wasya wake wa ngoo ĩla ũkwendekana aĩve koti?

Koti na Wasya wa Ngoo

Kĩlungu kĩnene kya koti kĩla Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa meeĩtwe maĩve kyatũmĩawa itanĩ sya kaũ. Kĩu nĩkyo kyesie kũtuma wasya wa ngoo wa Gandhi na Thoreau, ũleana na wumya wa koti.

Lilikana kana Aklĩsto mayaatĩĩaa mwĩao ũla wĩ Alomi kĩlungu kya 13 aĩ nĩ kana maikosewe ĩtambya nĩ silikalĩ, ĩndĩ kĩtumi kĩngĩ kya kwĩka ũu kyaĩ “kwondũ wa wasya woo wa ngoo.” (Alomi 13:5) Kwoou wasya wa ngoo wa Mũklĩsto nĩwendaa aumye koti o na ethĩwa wĩtũmĩwa kũkwata mbau maũndũ we mwene ũtetĩkĩlanaa namo. Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu ũkwoneka ta ũũvĩngana na kĩla Mũklĩsto waĩlĩte kwĩka, no nginya twambe kũmanya ũw’o ũmwe wa vata ĩũlũ wa wasya wa ngoo, ũla nĩ ta wasya wĩthĩawa nthĩnĩ waitũ ũtũtavasya kana meko maitũ nĩ maseo kana nĩ mathũku.

Kĩla mũndũ nĩwĩthĩawa na wasya ta ũsu wa ngoo, o tondũ Thoreau wawetie, ĩndĩ ti mavinda onthe wĩthĩawa ũtonya kũĩkĩĩka. Nĩ kana twĩthĩwe tũtonya kũmwendeesya Ngai, no nginya wasya witũ wa ngoo wosane na myolooto yake ya mwĩkalĩle. Kwoou kĩla ĩvinda nĩtwaĩlĩte kũtata ũndũ vatonyeka mesilya maitũ na mawoni maitũ mosane na ma Ngai, nũndũ mesilya make me ĩũlũ mũno kũthonoka maitũ. (Savuli 19:7) Kwondũ wa ũu nĩtwaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito tũelewe woni wa Ngai ĩũlũ wa silikalĩ sya andũ. Ethĩawa na woni mwaũ?

Lilikana kana mũtũmwa Vaulo eetie silikalĩ sya andũ “athũkũmi ma Ngai kwondũ wa andũ onthe.” (Alomi 13:6) Ũu nĩ kwonany’a ata? Kwa ũkuvĩ, ũu nĩ kwonany’a kana silikalĩ sya andũ nitetheeasya kwĩthĩwe na mũuo na ikatethya mawĩa ma vata kwondũ wa andũ. O na silikalĩ ila syĩthĩawa na ũlũsani mũno, mavinda maingĩ nĩsyĩanĩasya maũndũ ma vata ta kũnengane nzĩa sya kũtũma na kũkwata valũa, ikeka mĩvango ya kĩsomo, mĩvango ya kũsiĩĩa myaki ndĩkaumĩle, o na kũĩkĩĩthya mĩao nĩyaatĩĩwa. O na kau Ngai nĩwĩsĩ nesa mawonzu ala silikalĩ sya andũ syĩthĩawa namo, nĩwĩtĩkĩlĩtye siendeee kwĩthĩwa vo o kwa kavinda, na nĩwendaa tũĩve koti nĩ kana twonany’e kana nĩtũnengete ndaĩa mũvango ũsu wake.

O na kũtw’ĩka Ngai nũekete silikalĩ sya andũ iendeee kũsumbĩka, asyĩtĩkĩlĩtye kwa kavinda o kanini. Kĩeleelo kyake nĩ kũivetanga na vandũ vasyo aiũngamya Ũsumbĩ wake wa ĩtunĩ ũla ũkavetanga mathĩna onthe ala maetetwe nĩ ũsumbĩki wa mũndũ kwa ĩvinda ĩasa. (Ndanieli 2:44; Mathayo 6:10) Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ, Ngai ndetĩkĩlĩtye Aklĩsto malee kwĩthĩwa me ewi kwa kũlea kũĩva koti kana o kwa nzĩa ingĩ.

Nao nata ethĩwa o ta Gandhi nũkwĩw’a ne naĩ kũĩva koti ũla ũtũmĩkaa kũkwata mbau kaũ? O tondũ twonaa vandũ nesa ĩla twalĩsa vandũ vatũlangu, no twĩkale twĩyũmbanĩtye kũlũngaa mosũanĩo maitũ mosane na ma Ngai kwa kũvindĩĩsya ũndũ mawoni make me ĩũlũ mũno kwĩ maitũ. Ngai aisye ũũ kwĩsĩla mwathani Isaia: “O tondũ matu me ĩũlũ kwĩ nthĩ, o ta ũu nzĩa syakwa syĩ ĩũlũ kwĩ nzĩa syenyu, na mosũanĩo makwa kwĩ mosũanĩo menyu.”—Isaia 55:8, 9.

Syo Silikalĩ syĩ na Ũkũmũ Ũte na Mĩvaka?

Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya ĩũlũ wa kũĩva koti kĩyonanasya kana silikalĩ sya andũ nĩsyaĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmũ ũvĩtũkĩte mĩvaka kwa laiaa syoo. Yesũ amanyĩisye andũ kana Ngai anengete silikalĩ isu ũkũmũ wĩ na mĩvaka. Yĩla wakũlilw’e kana nĩ ũndũ waĩlĩte methonĩ ma Ngai kũĩva koti silikalĩnĩ ya Lomi ĩla yasumbĩkĩte ĩvindanĩ yĩu, Yesũ amasũngĩie na ndeto ii: “Mũnengei Kaisali syĩndũ sya Kaisali, na Ngai syĩndũ sya Ngai.”—Maliko 12:13-17.

Silikalĩ, ila ielekanĩtw’e na “Kaisali,” niseũvasya mbesa na iyĩamũa lato wa mbesa isu. Kwoou methonĩ ma Ngai, silikalĩ syĩ na ũthasyo wa kwĩtya mbesa isu iĩvwe ta koti. Ĩndĩ Yesũ nĩwoonanisye kana “syĩndũ sya Ngai,” ila nĩ thayũ witũ na ũthaithi witũ, iyĩsa kũnengwa ngwatanĩo o na yĩva ya andũ. Ĩla mĩao ya andũ, kana kĩla mekwenda kĩkwe kyaleana na mĩao ya Ngai, Aklĩsto “no nginya mamwĩw’e Ngai nũndũ nĩwe Mũsumbĩ, vandũ va kũmew’a andũ.”—Meko ma Atũmwa 5:29.

Ũmũnthĩ Aklĩsto nĩmatonya kũthĩnĩka nũndũ wa ũndũ koti ũmwe woo ũtũmĩkaa, ĩndĩ maitataa kũlikĩlĩĩla maũndũ ma silikalĩ kwa kũleana namo kana kũlea kũĩva koti. Makeka ũu methĩwa mayonany’a kana maikũĩkĩĩa nzĩa ya Ngai ya kũmina mathĩna ma andũ. Vandũ va ũu, nĩmeteelaa na wũmĩĩsyo ĩvinda ya Ngai yĩla yaĩlĩte yĩvike ya kũvĩndũa maũndũ vaa ĩũlũ wa nthĩ kwĩsĩla Ũsumbĩ wa Mwana wake, Yesũ, ũla waisye: “Ũsumbĩ wakwa ti wa nthĩ ĩno.”—Yoana 18:36.

Moathimo Ala Tũkwataa Twaatĩĩa Kĩla Mbivilia Ĩmanyĩasya

No ũkwate moathimo maingĩ waatĩĩa kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya ĩũlũ wa kũĩva koti. Ũndũ wa mbee, no wĩvathane na ĩtambya yĩla yoseawa atũli ma mĩao na ũyĩvathana na wia wa kũkwatwa nũndũ wa kũmĩtũla. (Alomi 13:3-5) Ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kana, ũkeethĩawa na wasya mũtheu wa ngoo mbee wa Ngai na ũimũtaĩaa kwa kwĩkala mwĩkalĩle wosanĩte na mĩao. O na kau no ũkwatwe nĩ ũnyivu wa mbesa waelekanw’a na ala maleaa kũĩva koti kana ala makenganaa ĩla mekũĩva, no wĩkwatye watho wa Ngai wa kũsũvĩa athũkũmi make ala aĩkĩĩku. Mũandĩki ũmwe wa Mbivilia, wĩtawa Ndaviti, aisye atĩĩ: “Naĩ mũnini, na yu nĩ mũkũu; Ĩndĩ ndyaaona mũlũngalu atiĩtwe, kana ũsyao wake ũkĩvoya lĩu.”—Savuli 37:25.

Ũndũ wa mũthya nĩ kana, kũelewa na kũatĩĩa mwĩao wa Mbivilia wa kũĩva koti kũkaũnenga mũuo wa kĩlĩko. Ngai ndakaũkũlya nũndũ wa maũndũ ala silikalĩ yĩkaa ĩitũmĩa koti waku, o tondũ ũtesa kũtalĩlwa mavĩtyo ethĩwa ũla ũkũkomboethetye nyũmba nĩwatũmĩa naĩ mbesa ila ũmũĩvaa. Mũndũũme ũmwe wĩtawa Stelvio atambĩte kwĩmanyĩsya Mbivilia nĩwamanthĩte myaka mingĩ ũndũ ũtonya kũvĩndũa silikalĩ kũya ngalĩko ya ĩtheo ya Europe. Aielesya kĩtumi kya kũekana na ũndũ ũsu, aĩtye atĩĩ: “Yaĩ no nginya nĩtĩkĩle kana mũndũ ndatonya kũete ũsili wa katĩ, mũuo, na ngwatanĩo ya andũ ĩũlũ wa nthĩ. No Ũsumbĩ wa Ngai wĩ w’oka ũtonya kũtuma maũndũ methĩwa me kĩvathũkany’o na me maseo ĩũlũ wa nthĩ.”

O ta Stelvio, weethĩwa wĩ mũĩkĩĩku ‘kũnenga Ngai syĩndũ sya Ngai,’ o naku ũkatanĩa ũĩkĩĩthyo ũsu. Ũkeeyonea ĩvinda yĩla Ngai ũkaete ũsumbĩki mũlũngalu ĩũlũ wa nthĩ yonthe, na aimina wanangĩko na ũsili ũte wa katĩ ũla ũetetwe nĩ silikalĩ sya andũ.

[Maelesyo ma Kwongeleela]

[Visa]

Nĩtwaĩle kũvĩndũa mawoni maitũ mosane na ma Ngai nũndũ mosũanĩo make me ĩũlũ mũno kwĩ maitũ

[Visa]

Ĩla Aklĩsto maĩva koti, nĩmethĩawa na wasya mũseo wa ngoo mbee wa Ngai na nĩmonanasya nĩmamwĩkwatĩtye eanĩsye mavata moo

[Visa]

“Mũnengei Kaisali syĩndũ sya Kaisali, na Ngai syĩndũ sya Ngai.”

[Credit Line]

Copyright British Museum