1. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ abal a Pablo kin atsʼaʼ lej kulbél kʼal an epchalchik axi ti Corinto?

 TI támub 55 a Pablo kʼwajat ban bichow ti Troas, pero jajáʼ ­in áynanchal ki tsalpay kʼal an epchalchik axi ti Corinto. In atsʼamalak abal an epchalchik axi tanaʼ kʼwajatak ti ekwtsix. Jaxtám kom in lej kʼanidhalakchik axéʼ xi epchal a Pablo in dhúchunchij jun i carta (1 Cor. 1:11; 4:15). Jayej, in konchij a Tito abal ka kʼalej kin tsuʼuwchik an epchal axi ti Corinto ani talbél ka kʼalej ti Troas abal kin ólchij a Pablo jantʼiniʼ ti kʼwajatchik. Jaxtám a Pablo kʼwajatits in aychal a Tito abal ka ólchin jantʼoj watʼenek, pero a Tito yab u ulel. Xowéʼ, ¿jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ a Pablo? Tam in yakʼwaʼ jun i barco ani kʼalej ti Macedonia. Tanaʼ tsuʼuxin kʼal a Tito ani ólchin abal an epchalchik axi ti Corinto in batsʼuw lej kulbél an exobchixtaláb axi abchin. Tam ti a Pablo in atsʼaʼ nixéʼ xi olchixtaláb in atsʼaʼ lej kulbél (2 Cor. 2:​12, 13; 7:​5-9).

2. a) ¿Jantʼoj in dhúchunchij a Pablo an epchalchik axi ti Corinto, tin kwéntaj an belomtaláb ani an kulbetaláb? b) ¿Jantʼoj tam konowixtaláb neʼets ki tokʼtsiy?

² Talbél, a Pablo in dhuchaʼ an tsabchíl carta abal an Corintios, ani in uchaʼchik antseʼ: «Yab u léʼ tu kʼunat uchaʼchik jawaʼ a uchbil ka belaʼ, kom a júniniʼ belálits an chubaxtaláb, pero pel u tólmix tʼojnal abal kʼal a kulbetal. Kom kʼal an belomtaláb it kʼwajat kubatchik» (2 Cor. 1:24). ¿Jantʼoj in léʼnaʼ kin uluw? ¿Jantʼoj in exobnál an ókʼnomchik axi xowéʼ ta kʼicháj?

3. a) ¿Jantʼoj in léʼnaʼ kin uluw a Pablo tam tin dhuchaʼ: «Kʼal an belomtaláb it kʼwajat kubatchik»? b) An ókʼnomchik axi xowéʼ ta kʼicháj, ¿jantʼiniʼ tin nitsʼbiyal a Pablo?

³ An abatwálej Pablo in uluw tsab jatʼoj axi lej exbadh abal ki kʼakʼnaʼ a Jehová: an belomtaláb axi an kulbetaláb. In duchaʼ axéʼ tin kwéntaj an belomtaláb: «Yab u léʼ tu kʼunat uchaʼchik jawaʼ a uchbil ka belaʼ, [...] Kom kʼal an belomtaláb it kʼwajat kubatchik». An abatwálej Pablo in uchaʼchik an epchal axi ti Corinto abal jajáʼchik kʼwajat kubat kʼal in kwetém belomtal, jajáʼ in éxbayalak abal yab in yéjenchalak kin uchaʼ an epchalchik jawaʼ kwaʼal kin tʼajaʼ, kom in belálak abal an epchalchik in léʼak kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh (2 Cor. 2:3). An ókʼnomchik axi xowéʼ ta kʼicháj in nitsʼbiyal a Pablo, kom in belál abal in epchalchik jayej kʼwajat in tsápnanchal kin kʼakʼnaʼ a Jehová jantʼiniʼ tin tomnál ani abal in léʼchik kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh (2 Tes. 3:4). Jajáʼchik in tʼajál jawaʼ in olnál an Biblia ani jawaʼ in ulal jitaʼ in okʼnál an tamkuntaláb ani yab in uchal an epchalchik kin tʼajaʼ jawaʼ jajáʼ in tsalpáyal. Kom jajáʼchik yan pel i dhabal kʼal in epchal (1 Ped. 5:​2, 3).

4. a) ¿Jaléʼ ti a Pablo in uluw abal« pel u tólmix tʼojnal abal kʼal a kulbetal»b) Ani an okʼnomchik axi xowéʼ ta kʼicháj, ¿jantʼoj in léʼchik kin tʼajaʼ?

⁴ A Pablo jayej in uluw: «pel u tólmix tʼojnal abal kʼal a kulbetal». Kʼal axéʼ xi kaw kʼwajatakchik in tʼilal tin kwéntaj jitaʼchik más in jaʼúbnal. ¿jantʼiniʼ ti exlál? Kom al nixéʼ xi carta, in bijiy tsab in juntal okʼnomchik. Jajáʼ in dhuchaʼ: «A Silvano, a Timoteo ani nanáʼ, tam u kʼwajatak kʼal tatáʼchik tu lej tʼiloxnanchij in ey a Jesucristo in tsakamil a Dios (2 Cor. 1:19). Tam ti a Pablo kawin tin kwéntaj a Apolos, a Áquila, a Prisca, a Timoteo ani a Tito in uluw abal pelakchik in juntal tʼojnal (Rom. 16:​3, 21; 1 Cor. 3:​6-9; 2 Cor. 8:23). Tam ti a Pablo in bijiychik jitaʼ játs in «juntal tʼojnal» in léʼnaʼ kin uluw abal jajáʼchik neʼets kin tólmiy an epchalchik axi ti Corinto abal ka kwajiychik kulbél ti tamkuntaláb. Xowéʼ ta kʼicháj an ókʼnomchik jayej in léʼ kin tólmiy in epchalchik abal kin «tʼojonchij kulbél» a Jehová (Sal. 100:2; Filip. 1:25).

5. ¿Jantʼoj neʼets ki tsuʼuw al axéʼ xi exobintaláb ani jantʼoj lej exbadh in tomnál ki lupudh tsalpay?

⁵ Xoweʼiykʼij tʼajchin i konowixtaláb talchik i epchal axi u ólnom lej kulbél al pilchik i bichow. Konowiyatchik : «¿Jantʼiniʼ ti tólmiy an ókʼnomchik abal ka atsʼaʼchik kulbél?». Ki tsalpay kʼal jawaʼ in tokʼtsiy an epchalchik, max pelak wawáʼ axi u konowiyamej jantʼoj neʼetsak ki tokʼtsiy abal jantʼiniʼ ti éjtowal ki tólmiy an epchalchik abal kin atsʼachik más kulbél. *

6, 7. a) ¿Jantʼiniʼ tin éjtowal an ókʼnomchik kin nitsʼbiy a Jesús, a Pablo ani kʼeʼat i epchalchik? b) ¿Jaleʼ tin atsʼál kʼijidh an epchalchik tam i tʼilchal in bij?

⁶ Yan i epchal in atsʼál lej kulbél tam u tʼilnalchik kʼal an ókʼnom. Jun jantʼiniʼ tin éjtowal kin tʼajaʼchik an ókʼnom pel kin nitsʼbiy a David, a Elihú ani a Jesús (ka ajiy 2 Samuel 9:6; Job 33:1 ani Lucas 19:5). Jajáʼchik etsʼey in tʼilchij in bij kʼal jitaʼchik tu tʼilomak. Abal a Pablo jayej lej exbadhak kin tʼilchij in bij in epchalchik. Tam ti a Pablo taley kin dhuchaʼ an carta abal an epchalchik axi ti Roma, jajáʼ in bijiy veinticinco i epchalchik tin bij, jun i tʼiplab, jajáʼ in dhucha: «Ti kin tsapnedhanchij a pérsida axi i lej kʼanidhál» (Rom. 16:​3-15).

⁷ Talchik i ókʼnom kʼibat in atsʼál kin tʼilchij in bij an epchalchik axi ti tamkuntaláb. Tam in tsapnanchal kin tʼilchij in bij ejtíl max kʼwajat in uchal: «Tatáʼ it lej exbadh» (Éx. 33:17). Tam jun i ókʼnom in bijiyal jun i epchal tin bij abal kin bínaʼ jun i tokʼtsixtaláb ban exobintaláb kʼal an Atalaya in tʼajál abal kin atsʼaʼ lej kulbél (ka jumbiy kʼal Juan 10:3).

8. A Pablo, ¿Jantʼiniʼ tin nitsʼbiy a Jehová ani a Jesús?

⁸ Kʼeʼat jantʼoj axi i éjtowal ki tʼajaʼ pel ki kanatbédhaʼ i epchalchik, ki uchaʼ abal kʼwajat in tʼajál jun i alwaʼ tʼojláb, antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajaʼ an abatwálej. Axéʼ játs axi in dhuchaʼ ti segunda carta a los Corintios, in uluw: «In lej kulbél kʼal tatáʼchik» (2 Cor. 7:4). I exlál abal axéʼ xi kaw in lej kanatbédhaʼ an epchalchik. An abatwálej Pablo jayej in kanatbédhaʼ kʼeʼat i tamkuntaláb (Rom. 1:8; Filip. 1:​3-5; 1 Tes. 1:8). Ani tam tin dhúchunchij an epchalchik axi ti Roma, in dhúchaʼ abal a Percida lej tʼojnenék ban tamkuntaláb (Rom. 16:12). ¡Chubax abal axéʼ xi kaw in lej kanatbédhaʼ a Percida! A Pablo, in nitsʼbiy a Jehová ani a Jesús tam tin kanatbédhaʼ an epchalchik (ka ajiy ­Marcos 1:​9-11 ani Juan 1:47; Rev. 2:​2, 13, 19).

9. ¿Jantʼiniʼ tin atsʼál an epchalchik tam u kanatbedhab kʼal jun i ókʼnom o kʼal kʼeʼat i pechal?

⁹ Xowéʼ ta kʼicháj an ókʼnomchik jayej in tejwamédhanchal an epchalchik abal in kʼanidhál, tam in pidhal jun i alwaʼ kaw (Prov. 3:27; 15:23). Tam an ókʼnomchik in bijiyal tin bija n epchalchik kʼwajat in uchal abal lej exbadh abal jajáʼ. Chubax an epchal in yéjenchal kin atsʼaʼ jun i alwaʼ kaw abal ka kanatbej. Jun i epchal mimláb axi in kwaʼal 55 i támub in uluw jawaʼ yan i epchal in tsalpayal: «Ti tʼojláb yab jitaʼ neʼets ti uchaʼ abal lej alwaʼ a tʼajamál. Tanaʼ jawaʼ in léʼchik pel expidh ti atáx. Jaxtám tin lej kanatbédhal tam jun i okʼnom tin uchal abal lej alwaʼ an tʼojláb axi u tʼajál ti tamkuntaláb. ¡Nixéʼ tin lej tsapikmedhál! Kom axéʼ tin tejwamédhanchal abal a Jehová tin lej kʼanidhál». Jayej jun i tataláb axi kwetém exom in yejedhál tsab in tsakámil, lej kanatbédhaj kʼal jun i ókʼnom, kom uchan talchik i kaw. ¿Jantʼiniʼ ti tólmiyat? Ki atsʼaʼ an tataláb: «Jawaʼ tin uchaʼ an epchal tin pidhaʼ an tsapláb axi u yéjenchalak». Tam an ókʼnom in uchal an epchalchik abal alwaʼ an tʼojlab axi in tʼajál, in kanatbedhálchik ani in tʼajál abal kin atsʼaʼchik kulbél. Antsanáʼ an ókʼnomchik in tsapikmédhanchal in belomtal ani an epchalchik in éjtowal kin ­tʼojonchij kulbél a Jehová (Is. 40:31).

10, 11. a) ¿Jantʼini in éjtowal an ókʼnomchik kin nitsʼbiy in tʼiplabil a Nehemías? b) ¿Kʼal jantʼoj ti neʼets ka tólmiyat an ókʼnomchik abal kin tsapikmédhaʼ an epchalchik axi neʼets kin tsabiy?

¹⁰ ¿Jantʼoj tam kʼeʼat i tolmixtaláb in éjtowal kin eyendhachik an superintendentes abal kin tólmiy an epchalchik abal kin atsʼaʼ kulbél? Tam in lej tʼajálchik ti kwéntaj an epchalchik axi in yéjenchal ka kanatbédhaj (ka ajiy Hechos 20:28). Tam in tʼajálchik antsanáʼ exom in nitsʼbiyal in tʼiplabil an ókʼnomchik axi ti biyal. Jun i tʼiplab, ki tsuʼuw jawaʼ in tʼajaʼ a Nehemías, tam ti jajáʼ in tsuʼuw abal talchik in epchal kʼwajatak tʼepidh. An Biblia in ulal abal kʼalej abal kin tsapikmédhaʼchik kʼal i kaw (Neh. 4:14). Xowéʼ an ókʼnomchik jayetsej in tʼajál —dhubatkʼij ­jajáʼchik u utel kʼal an epchalchik abal kin tólmiy⁠— kin tsapikmédhanchij in belomtal ani kin kanatbédhaʼ. Jaxtám max in éjtowalchik in tsaʼbiyal an epchalchik tin kʼimaʼ abal kin ajchichik jun i pejach axi ti Biblia (Rom. 1:11). ¿Kʼal jantʼoj ti neʼets ka tólmiyat an okʼnomchik abal kin putuw kʼal in uchbil tam kin kin tsaʼbiy an epchalchik?

¹¹ Okʼox ka kʼalej kin tsabiy jun i epchal in yéjenchal kin tsalpay jantʼoj tam yejenchixtaláb in kwaʼal abal kin ejtow kin tólmiy. Kwaʼal kin konowiy tin baʼ: «¿Jantʼoj tam kʼibataláb kʼwajat in tametnál an epchal? ¿Jantʼoj ki uchaʼ abal ki kanatbédhaʼ? ¿Jantʼoj tam texto i éjtowal ki eyendhaʼ? ¿Janʼoj tam tʼiplab axi ti Biblia i éjtowal ki eyendhaʼ abal ki kanatbédhaʼ?». Max kin eyendhachik axéʼ xi konowixtaláb neʼets kin tʼajaʼ abal an epchal kin ólnaʼ jawaʼ in atsʼál ani antsanáʼ kin tólmiy. Tam an ókʼnomchik u tsaʼbix in lej otsʼowiyal jawaʼ u olchinal kʼal an epchalchik ani in lej tʼajál ti kwéntaj (Sant. 1:19). Jun i epchal mimláb in ulal: «¡U lej kanatbédhax tam jun o ókʼnom ti lej otsʼowiy!» (Luc. 8:18).

12. ¿Jitaʼchik in yéjenchal ka kanatbedhaj ti tamkuntaláb ani jaleʼ?

¹² ¿Jitaʼ in yéjenchal ka tsaʼbiyat kʼal an oknomchik tin kʼimaʼ? An abatwálej Pablo in uchaʼchik an óknom axéʼ xi kaw: «Ka alwaʼ beletnanchij in bichówil a Dios». Chubax patal an epchalchik in yéjenchal ka kanatbedhaj, jayej patal axi in nedhál yan i kʼij in tʼojonchal a Jehová ma an precursores. ¿Jaleʼ tin yéjenchal axéʼchik xi epchal ka kanatbedhaj max kʼwajat in tʼojonchal a Jehová kʼal i putudhtaláb? Kom jajáʼchik jayej in watʼal i kʼibataláb al axéʼ xi pojkax xeʼtsintaláb. In tʼiplabil a David tu exóbchal abal bélits max i tʼojonchamal kʼal i putudhtaláb a Jehová i yéjenchal abal kʼeʼat i epchal tu ku tólmiy.

13. a) ¿Jaykʼiʼ ti léʼnaʼ ka tsemdhaj a David kʼal a Isbí-­benob? b) ¿Jaleʼ in ejtow a Abisai kin kʼaniy a David tam in yéjenchalak?

¹³ Okʼxidh ka bijiyat ti Israel a David ti tsʼalej, pejexin kʼal a Goliat, jun kʼal an refaím —ani jajáʼ pelak jun i inik axi lej yejenek⁠—. A David yab jikʼey ani in tsemdhaʼ (1 Sam. 17:​4, 48-51; 1 Crón. 20:​5, 8). Talbél tam ti junil pejexin kʼal an filisteos, xowéʼ al axéʼ xi pextaláb neʼets ka tomolnaʼ kʼal jun i inik axi lej yejenek. In bijak pel Isbí-benob (2 Sam. 21:16; nota). Pero a David wéʼ ka tsemdhaj kʼal axéʼ xi inik. ¿Jaleʼ? Yab pel kom a David u jikʼelak pelak a kom lej tsekenek. An Biblia in ulal abal a David in atsʼalak lej tsekenek ani tam ti a Isbí-benob in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a David lej tsekenek in léʼnaʼ kin tsemdhaʼ. Ani tam ti wéʼ ka tsemdhaj chich a «Abisai in tsakámil a Zeruyá abal kin kʼaniy a David ani in tsemdhaʼ an filisteo» (2 Sam. 21:​15-17). ¡Lej wéʼ ka tsemdhaj! A David in atsʼaʼ lej kulbél kʼal a Abisai kom chich abal ka kʼaninchat in ­ejatal. ¿Jantʼoj tu exóbchal jawaʼ in watʼaʼ a David?

14. a) ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki watʼenchij an kʼibataláb ti ejatal bélits max lej púlik ejtíl a Goliat? b) ¿Jantʼiniʼ in éjtowal an ókʼnomchik tu ku tólmiy abal ki áynanchij ki atsʼaʼ u kulbél? Ka ólnaʼ jun i tʼiplab.

¹⁴ An ólchixchik kʼal a Jehová i áynanchal ki ólnaʼ an alwaʼ kaw bélits abal a Satanás tu punchal yan i tʼokʼbantaláb. Talchik kʼal wawáʼ i tametnamal i kʼibataláb lej púlik axi i atsʼál ejtíl a Goliat, pero i ejtowamal ki ataʼ kom i lej belál abal a Jehová tu tólmiyal. Pero, junchikíl axéʼ xi xeʼtsintaláb in tʼajál ki atsʼaʼ lej tsekenek ani lej kʼibat ti ejatal. Tam i atsʼál antsanáʼ ejtíl max yab neʼets ki kuxuy ani tam lej púlik an tʼepintaláb i atsʼál abal neʼets tu ku ataʼ axi walám ti biyal yabak kʼibat neʼets ki atsʼaʼ ki watʼenchij. Tam i watʼál axéʼ i lej yéjenchal abal an ókʼnomchik tu ku lej kanatbédhaʼ abal ki áynanchij ki atsʼaʼ u kulbél. Jun i precursora axi in kwaʼal 65 i támub in ulal: «Yabak kanat u atsʼál ani an olnomtaláb tin lej tsekedhalak. Jun i ókʼnom in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ exomak u watʼal ani tin konoy jantʼoj játs axi u kwaʼalak. Jajáʼ tin tʼilmay ani tin ajchij jun i texto axi ti Biblia. U tʼajaʼ jawaʼ tin uchaʼ ani u atsʼaʼ más alwaʼ. ¡U lej kʼakʼnanchal kom in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ kʼwajatak u watʼal ani tin tólmiy!». U lej kulbél kom ti tamkuntaláb i kwaʼal i ókʼnomchik axi u tʼepinal abal kʼal wawáʼ ani antsanáʼ jantʼiniʼ a Abisai, dhubatkʼej tu tómiyal.

15, 16. a) ¿Jaleʼ ti an epchalchik in lej kʼanidhalak a Pablo? b) ¿Jaleʼ ti lej kʼanidhál an ókʼnomchik?

¹⁵ Abal kin beletnachik an tamkuntaláb in yéjenchalchik yan i tsapláb. Junchíl an ókʼnomchik yabats u wayal kom tʼepidh kʼal an epchalchik, jaxtám in olonchal a Jehová abal ka tolmiyatchik (2 Cor. 11:​27, 28). Pero in putuwalchik in uchbil kʼal i kulbetaláb. Antsanáʼ in nitsʼbiyalchik an abatwálej Pablo tam tin dhúchunchij an epchalchik axi ti Corinto: «Kʼal u lej kulbetal u talaʼ pakuwalak patal jawaʼ u kwaʼal abal tu tolmiychik ka koʼoy lubach a ejatal kʼal a Dios» (2 Cor. 12:15). Kom in lej kʼanidhalak an epchalchik jaxtám in lej tsapnanchalak kin kanatbedhaʼ chik (ka ajiy 2 Corintios 2:4; Filip. 2:17; 1 Tes. 2:8). ¡Jaxtám u lej kʼanidhabak kʼal an epchalchik! (Hech. 20:​31-38.)

¹⁶ Xowéʼ ta kʼicháj jayej wawáʼ i lej kʼanidhál an ókʼnomchik ani i lej kʼakʼnanchal a Jehová kom in jilamál i ókʼnom ti tamkuntaláb. Lej kulbél i atsʼál tam i tsuʼtal abal an ókʼnomchik u tʼepinal kʼal wawáʼ ani tu tsaʼbiyal abal tu ku kanatbedhaʼ. Jayej i lej kʼakʼnál kom etsʼeychik kʼwajat tʼojojodh abal tu ku tólmiy tam u tʼepidh. Jajáʼchik in lej tsapnanchal abal ku kʼwajiy kulbél.