1, 2. a) ¿Chajariik ko ruman chi ne inqabʼan eh chaaj woʼ reet? b) ¿Chajariik naqilom chupaam i tijinik wilih?

 Reʼ hoj i manlik ajnimaneel ko ruman chi ne inqatzʼir riij inqabʼiraj, eh chi jeʼ reʼ ne inqanabʼeej mi korik i xkiqʼor qeh (Prov. 3:​21-23; 8:​4, 5). Mi maʼ inqabʼan i wilih, reʼ Ajyahm ruchʼihil i wach akʼal wilih ne inkijotʼ i qakapebʼaal. Reh chi ne inqehtʼaliij i korik, aajwaal wach chi ne inqatzʼir riij chuʼnchel inqabʼiraj (Efes. 5:6; Col. 2:8). Ruum aj reʼ, pan Proverbios 18:13 iruqʼor chi, «awach i xa ruchaqʼweej lom i qʼorik noq komajaaʼ iribʼiraj rukorkiil, xiikʼ naah yibʼkiil wach i rubʼan eh kʼixbʼilaal chi reh».

² Chupaam i tijinik wilih, naqilom chaaj woʼ reet kʼaxik chi qeh rutzʼirariik riij inqabʼiraj eh runabʼjiik ahaʼ wilik i korik. Naqatzʼirim riij juʼjun taqeh naʼojbʼal reh i Santo Laj Huuj eh juʼjun taqeh ehtalil reʼ ne qojkitobʼeej chi rutzʼirariik riij chi korik i kʼahchiʼ qabʼiram.

3. ¿Chaaj woʼ reet aajwaal wach chi ne inqakoj pan qakʼachariik iruqʼor i Proverbios 14:15? (Chawil i ehtalil wilik pan rutihkʼiik).

³ Yuʼnaak qʼiij, kʼih inqabʼiraj. Pan internet, pan tele eh pan tokoom chik chʼihchʼ, kʼih i xa chibʼih jariik inkiqʼor. Eh kʼih taqeh kʼachareel inkikʼul kʼih taqeh correo electrónico, mensajes, eh ruum i wilih inkibʼiraj chi kiij i kamigo eh chi kiij i tokoom kʼachareel. Reʼ wilih maʼ yiibʼ ta wach, xa reʼ laʼ, wilik woʼ taqeh kʼachareel yiibʼ wach i kinaʼojbʼal, inkiqʼor chukuj qʼorik eh inkijal wach inkʼuljik. Ruum aj reʼ, ko ruman chi ne inqakoj rehtaal eh ne inqatzʼir riij chi korik inqilow eh inqabʼiraj. ¿Ahaʼ wilik i naʼojbʼal reh i Santo Laj Huuj ne qojrutobʼeej? Reʼ Proverbios 14:15 iruqʼor: «Reʼ maʼ xta runaʼojbʼal xa chuʼnchel i runimaj inqʼorarik reh. Eh reʼ wilik runaʼojbʼal, korukoj rehtaal chibʼih rubʼan»

4. Nikʼwach qojrutobʼeej i iruq’or pan Filipenses 4:​8, 9 reh chi ne inqachih wach i naqilom wach? b) ¿Chaaj woʼ reet aajwaal wach chi reʼ inqabʼiraj korik oq eh manlik oq wach? (Chawil woʼ i recuadro ahaʼ wiiʼ iruqʼor « Reʼ i ne qojrutobʼeej reh runabʼjiik i korik»).

⁴ Reh chi ne inqachih rubʼanariik i holohik pan qakʼachariik, aajwaal wach chi reʼ inqabʼiraj korik oq. Ruum aj reʼ, qachih wach chi korik i naqilom (chawil wach i Filipenses 4:​8, 9.) Maʼ inqaqʼebʼ qaqʼiij ruukʼ rusikʼariik pan internet ribʼiral i xa chajariik i mareh maʼ korik ta, maʼ na ta woʼ qilom i wilik pan correo electrónico ni xa ta pan mensaje re’ xa moloj kʼutaaj wilik chupaam. Eh, xti aajwaal wach chi maʼ ne ta qojʼokik pan kiyeʼaabʼ reh internet reʼ xkikanaaʼ i Jehová eh inkiqʼor chukuj qʼorik chi riij. Reʼ keh inkaaj chi ne inqajik kikʼux taqeh i rajkamanoon i Dios eh maʼ inkaaj ta chi ne inkinimaj i korik. Chuʼnchel i wilih ne irubʼan chi maʼ ne ta inqachih rubʼanariik i holohik. Maʼ jaruuj insahch oq pan qakʼux chi reʼ inqabʼiraj ne irujotʼ i qakapebʼaal eh i qanima (1 Tim. 6:​20, 21).

5. ¿Ahaʼ wilik taqeh i chukuj q’orik xkibʼiraj taqeh aj Israel eh chajariik xkʼularik kuukʼ ruum i wilih?

⁵ Rubʼirjiik i chukuj qʼorik ma’ holohik ta. Qilow chaaj wo’ reet. Qakapaaj chi riij i xkʼularik noq reʼ Moisés xutaqʼaaj i kabʼlaj chi winaq reh rilariik i yeʼaabʼ rubʼehsam keh i Dios. Lajeebʼ keh maʼ holohik ta xkiqʼor chi riij i xponik kilow (Núm. 13:25-​33). Xkinimbʼisaj wach i xkiqʼor, eh ruum i wilih re’ taqeh israelita xqajik kikʼux. (Núm. 14:​1-4). ¿Chaaj woʼ reet? Mareh xkikapaaj: «mi chuʼnchel inkiqʼor i wilih, iraaj ruqʼorom chi korik i k’ahchi’ kiq’orom». Jeʼ reʼ noq, maʼ xkaaj ta kibʼiram i holohik xuqʼor i Josué eh i Caleb, eh reʼ taqeh winaq wilih kikʼuhtaam naq chik chi ne naq irubʼan chi ne inkikoj kikʼux kuukʼ (Num. 14:​6-​10). Aajwaal naq wach chi ne inkitzʼir riij mi korik i kʼahchiʼ naq ruqʼorariik keh, eh ko ruman naq chi ne inkikoj kikʼux ruukʼ i Jehová, xa reʼ laʼ xkikʼuhtaaj chi maʼxta kinaʼojbʼal eh xkinimaj i yiibʼ wach xqʼorakik keh.

6. ¿Chaaj woʼ reet maʼ irusach ta qakʼux rubʼirjiik chukuj qʼorik chi riij i rutinamit i Dios?

⁶ Ko ruman chi ne inqakoj rehtaal mi kʼahchiʼ qabʼiram i chukuj qʼorik chi riij i rutinamiit i Jehová. Maʼ insahchik pan qakʼux chi reʼ Ajyahm maʼ holohik ta inqʼorik chi riij taqeh i rajkamanoon i Dios i korik wach kikʼux (Apoc. 12:10) Ruum aj reʼ, reʼ Jesús xuqʼor chi reʼ qojkixowaaj na naq kiqʼorom i reh reh wach chukuj qʼorik chi qiij (Mat. 5:​11). Mi inqakapaaj chi riij i wilih, maʼ ne ta irusach qakʼux noq ne inqabʼiraj i maʼ holohik ta inqʼorarik chi riij i rutinamiit i Dios.

7. ¿Chajariik ko ruman chi ne inqakapaaj riij noq ko majaaʼ inqataq’aaj jenaj correo electrónico oon jenaj mensaje?

⁷ ¿Mi imponik chi qawach rutaqʼabʼjiik taqeh correo eh taqeh mensaje keh taqeh qamigo eh keh i kehtʼal qawach? Noq inqabʼiraj chi riij jenaj holohik laj qʼorik oon inqabʼiraj i xkʼularik ruukʼ jenoʼ kʼachareel ¿xa re’ yu’ na inqaaj qaqʼorom? Noq ko majaaʼ inqataq’aajj jenaj correo electrónico oon jenoʼ mensaje, qakapaaj chi riij i pahqanik wilih: «¿Chʼiklik na nukʼux chi reʼ kʼahchiʼ nubʼiram korik? ¿Mi pan korik wehtʼal chi riij chuʼnchel i xkʼularik?». Mi reʼ xqabʼiraj maʼ qehtʼal ta mi korik, mareh ne inqaqʼor chukuj qʼorik keh taqeh hermano. Jeʼ reʼ noq, naqajuxum i na naq qataqʼaaʼm.

8. a) ¿Chajariik kibʼanam taqeh qojkixowaaj pan juʼjun taqeh yeʼaabʼ? b) ¿Nikʼwach inqatobʼeej taqeh ajchukul qʼorik chi maʼ inqakapaaj?

⁸ Rutaqʼabʼjiik woʼ chik taqeh correo eh taqeh mensaje inqakʼul irukʼam cho jenaj chik kʼaxkilal. Pan juʼjun taqeh yeʼaabʼ, maʼ inyeʼarik ta qʼabʼ keh taqeh hermano chi ne inkiloqʼej wach i Dios. Mareh ar, reʼ taqeh qojkixowaaj inkiqʼor i chukuj qʼorik reh chi ne qojyoʼjik eh reh chi maʼ ne ta chik inqakoj qakʼux kuukʼ taqeh hermano. Qakapaaj chi riij i xkʼularik najtir pan Unión Soviética. Jenaj tzuhbʼ chi policía i maʼ ehtʼalimaj ta naq kiwach (KGB i kibʼihnaal), xkib’an i chukuj qʼorik. Xkiq’or chi kʼih taqeh hermano ehtʼalimaj kiwach xkiq’ahsaj taqeh rajkamanoom i Jehová keh taqeh i ki’ixowanik keh. a Kʼih xkinimaj i wilih eh xkikanaaʼ i rutinamiit i Jehová. Wilik xkijil woʼ chik kiibʼ ruukʼ i rutinamiit i Jehová, xa reʼ laʼ wilik i maʼ xkibʼan ta ruum chi ma’ kow ta naq i kikojbʼaal (1 Tim. 1:​19). ¿Chajariik ne inqabʼan reh chi maʼ ne ta inqakʼul i wilih? Maʼ inqataq’aaj woʼ chik taqeh i maʼ holohik ta inqabʼiraj. Wilik oq qanaʼojbʼal eh maʼ inqanimaj chuʼnchel inqabʼiraj. Peet qatzʼir riij chuʼnchel i inqabʼiraj.

9. ¿Chajariik chik irubʼan chi kʼaxik chi qeh runabʼjiik mi korik i xqabʼiraj?

⁹ Jenaj chik irubʼan chi kʼaxik chi qeh runabʼjiik mi korik inqabʼiraj, reʼ chi juʼjun taqeh noticia inqab’iraj, re’ inkiq’or chupaam maʼ chuʼnchel ta korik oon chupaam maʼ inq’orarik ta chuʼnchel i xkʼularik. Kʼo’loq pan qakʼux chi, mi chupaam inkiqʼor qeh maʼ chuʼnchel ta korik, ne qojrujotʼ chi jumpech. ¿Chajariik naqabʼanam reh chi maʼ ne ta inqakʼul i wilih? (Efes. 4:​14).

10. a) ¿Chaaj woʼ reet na naq kitikʼaam peleto chi kiwach taqeh israelita? b) ¿Chajariik xkibʼan reh chi maʼ ne ta naq chik inb’aan i qaqʼinik?

¹⁰ Qilow chajariik xkʼularik ar Israel pan ruqʼijil i Josué (Jos. 22:​9-​34). Reʼ taqeh israelita, reʼ wilkeebʼ naq pan rokbʼaal qʼiij reh i nim haʼ Jordán xkibʼiraj chi reʼ wilkeebʼ naq chi juntar (reʼ taqeh i riih rumaan i Rubén i Gad eh yejaal reh i riih rumaan i Manasés) xkikorsaj jenaj altar chi rucheel i nim haʼ. Reʼ taqeh qʼorik wilih korik naq, xa reʼ laʼ maʼ xqʼorarik ta chuʼnchel i kʼahchiʼ naq rukʼulariik. Noq reʼ taqeh i wilkeebʼ pan rokbʼaal i qʼiij xkibʼiraj i wilih, xkikapaaj chi reʼ taqeh i kas kichaaqʼ xkikanaaʼ i Jehová, jeʼ reʼ noq xkikorsaj kiibʼ reh ojik chi peleetohinik kuukʼ (chawil wach Josué 22:​9 ko pan 12). Eh atoobʼ chi, noq ko majaaʼ kiʼooj chi peleeto xkitaqʼaaj rejeh juʼjun taqeh winaq korik wach kikʼux reh runabʼjiik chajariik woʼ i kʼahchiʼ naq rukʼulariik. Reʼ taqeh winaq wilih xkikoj rehtaal chi reʼ taqeh i kas kichaaqʼ maʼ xkikorsaj ta jenaj altar reh kʼatoj mayiij, re’ xkikorsaj jenaj la’ naq ehtalil keh i na naq kiwihʼik ko qʼuun, reh chi ne naq inkinabʼeej chi reʼ keh rajkamanoon woʼ i Jehová taqeh. Reʼ taqeh israelita i wilkeebʼ pan rokbʼaal qʼiij xkityooxeej chi xooj kibʼiraj chi peet chuʼnchel i kʼahchiʼ naq rukʼulariik, eh chi jeʼ reʼ maʼ xkikansaj ta taqeh i kas kichaaqʼ.

11. (a) ¿Chaaj woʼ reet reʼ Mefibóset xukʼul i maʼ manlik ta wach bʼanooj? (b) ¿Chajariik naq ko ruman chi ne irub’an i David?

¹¹ Eh, chi qajuʼjunaal ne inqakʼul i maʼ korik ta wach bʼanooj wilih ruum jenoʼ qʼorik maʼ manlik ta wach oon maʼ chuʼnchel ta korik. Qilow i xkʼularik ruukʼ i reey David eh ruukʼ i Mefibóset. Reʼ David xukʼuhtaaj i otobʼil reh, eh xuqʼahsaj reh taqeh i rakʼal i rumaan Saúl (2 Sam. 9:​6, 7). Xa reʼ laʼ, jenaj qʼiij xubʼiraj i maʼ holohik ta chi riij i Mefibóset. Reʼ David maʼ xutzʼir ta riij i xubʼiraj eh xumaqʼ (xuqʼuch) reh chuʼnchel i ruyeʼem naq chik reh (2 Sam. 16:​1-4). Noq xqʼorik ruukʼ, xukoj rehtaal chi maʼ holohik ta xubʼan eh xuqʼahsaj reh yejaal i ruyeʼem naq chik reh (2 Sam. 19:24-​29). Reʼ David maʼ xubʼan ta naq i maʼ korik ta wach bʼanooj wilih wi ta naq xutzʼir riij i xubʼiraj, eh maʼ xareʼyuʼ ta naq xuchih rubʼanariik i wilih.

12, 13. (a) ¿Chajariik xubʼan i Jesús noq xkiqʼor i chukuj qʼorik chi riij? (b) ¿Chajariik ne inqabʼan mi xkiqʼor i chukuj qʼorik chi qiij?

¹² ¿Chajariik ne inqabʼan mi inkiqʼor i maʼ korik ta chi qiij? Jeʼ reʼ xukʼul i Jesús eh jeʼ woʼ i Juan ajqahsan haʼ (chawil wach i Mateo 11:18, 19, TNM). ¿Chajariik xubʼan i Jesús? Reʼ reh maʼ xukoj ta ruqʼiij eh ransil reh rukoʼljiik riibʼ, xuqʼor laʼ keh taqeh kʼachareel chi ne naq inkikoj rehtaal i runaʼojbʼal, i rubʼanooj eh taqeh irukʼuhtaaj. Jeʼ rukabʼ xuqʼor i reh «re’ i na’ojb’al ink’utinik ruuk’ i b’anooj».

¹³ Ayuʼ inqatijej jenaj holohik laj naʼojbʼal. Mareh wilik pech reʼ taqeh kʼachareel ne qojkibʼaj oon ne inkiqʼor i maʼ holohik ta chi qiij reh chi ne inkikapaaj chi maʼ holohik ta i qanaʼojbʼal. ¿Chajariik ne inqabʼan mi inqakʼul i wilih? Mi ajwach iruqʼor jenoʼ chukuj qʼorik chi qiij, ko ruman chi holohik oq i qanaʼojbʼal reh chi maʼ ajwach ta ne i runimaj inkiq’or chi qiij. Jeʼ rukabʼ irukʼuhtaaj i rehtalil i Jesús, mi holohik i qanaʼojbʼal jeʼ rukabʼ i reh, maʼ ne ta inkinimaj i maʼ korik ta kʼahchiʼ kiqʼorom chi qiij.

14, 15. ¿Chaaj woʼ reet noq maʼ na ta qakojom qakʼux ruukʼ i qanaʼojbʼal chi qibʼil qiibʼ?

¹⁴ Xqilow chi wilik pech kʼaxik chi ne inqanabʼeej i korik. Eh wilik woʼ pech, kʼaxik chi qeh chi ne inqaq’or i korik ruum chi hoj ajmahk. Qaqʼor chi kʼih chik haabʼ inqakʼam chi ruloqʼjiik wach i Jehová, eh wilik chik qanaʼojbʼal eh inqakapaaj chik chi korik chajariik inqaqʼor eh inqabʼan. Eh wilkeebʼ i hoj looqʼ chi keh ruum taqeh i na’ojb’al wilih. ¿Mi ne ta woʼ qojrujotʼ i wilih?

¹⁵ Hoo’, ne qojrujotʼ, mi inqakoj qakʼux chi qibʼil qiibʼ. Reʼ inqikʼraaj eh reʼ inqakapaaj ne inkijotʼ i qakapebʼaal. Mareh ne inqakapaaj chi inqareq chi riij i kʼahchiʼ rukʼulariik, atoobʼ ta maʼ qʼehtal ta chuʼnchel chi riij i wilih. Xa reʼ la’, reʼ wilih yohbʼaal. Reʼ Santo Laj Huuj iruqʼor qeh: «maayeew akʼux chinaah aanaʼojbʼal i hat cha wibʼil awiibʼ» (Prov. 3:​5, eh 6; 28:26).

16. Chupaam i ehtalil wilih, ¿chajariik xkʼularik pan jenaj restaurante eh chajariik xukapaaj i Tomás?

¹⁶ ¿Nikʼ naq wach ne inkʼularik i wilih? Qakapaaj chi riij i ehtalil wilih. Jenaj ajkʼamal bʼeeh, Tomás i rubʼihnaal wilik pan jenaj restaurante. Xa reʼ laʼ, insahchik rukʼux noq irilow chi jenaj ajkʼamal bʼeeh, Juan i rubʼihnaal kʼahchiʼ chi wiʼk ruukʼ jenaj ixoq maʼ reʼ ta i rehkʼeen. Kikabʼcheel inkʼutinik chi suq kikʼux, kʼahchiʼ keebʼ chi seʼeel eh inkiqʼahcheej kiibʼ. Reʼ Tomás irukapaaj chi reʼ Juan kʼahchiʼ rukʼatam rooq i rehkʼeen, eh irukapaaj: «¿Mi nakichʼaqam kiibʼ ruuk’ i rehk’een? ¿Eh chajariik narukʼulariik ruukʼ taqeh i ruhalakʼuun?». Inqajik chi kapebʼinik, ruum chi maʼ peet ta reh chi rilow jenaj kʼaxkilal jeʼ rukabʼ i reʼ. Mareh jeʼ woʼ naq reʼ ne inqikʼraaj qiibʼ i hoj.

17. a) ¿Chajariik xureq chi riij i Tomás? b) ¿Chajariik inqatijej ruukʼ i ehtalil wilih?

¹⁷ Qakapaaj, ¿mi pan korik rehtʼal naq i Tomás chuʼnchel i kʼahchiʼ rukʼulariik? Chupaam i aqʼabʼ reʼreʼ, xuqʼo’reej i Juan. Xunabʼeej chi reʼ ixoq reʼ wilik naq ruukʼ i Juan pan restaurante reʼ naq i ranaabʼ, reʼ maʼ rilom ta naq chik wach. Eh ruum chi reʼ ranaabʼ xa ik’ik naq irub’an, xkiqʼor chi nakibʼanam kiwaʼ xqʼeqʼ, eh reʼ rehkʼeen i Juan maʼ xubʼan ta ojik chi kiij. Reʼ Tomás xsuqbʼik rukʼux. Atoobʼ chi maʼ ajwach ajʼ eh xuqʼor i xrilow. ¿Chajariik inqatijej? Atoobʼ ta kʼih haabʼ inqakʼam chi ruloqʼjiik wach i Jehová, qʼeʼ ko ruman chi ne inqeht’aliij chi riij i naqaqʼorom.

18. ¿Chajariik ne inkʼularik ruukʼ i qakapebʼaal mi maʼ suq ta inqilow jenoʼ hermano?

¹⁸ Mi maʼ inqakʼam qiibʼ chi korik ruukʼ jenoʼ hermano, ne inqakʼaxkileej rutzʼirariik riij i kʼahchiʼ rukʼulariik ruukʼ. Mi maʼ inqikʼsaj pan qakʼux i xubʼan qeh, mareh ne irubʼan chi maʼ holohik ta ne inqakapaaj chi riij. Eh mareh xareʼyuʼ ne inqanimaj i maʼ holohik ta kʼahchiʼ qabʼiram chi riij. Reʼ wilih irukʼuhtaaj qeh chi, mi inkahnik pan qakʼux i maʼ holohik ta inbʼanarik qeh, reʼ wilih ne irubʼan chi maʼ ne ta inqaqʼor i korik chi kiij taqeh hermano (1 Tim. 6:​4, 5). Jeʼ reʼ noq, maʼ inqakanaaʼ chi reʼ kaqwachiil eh reʼ ixowanik ne kikahnik pan qanima. Kʼoloq pan qakʼux chi ko ruman rukʼaxariik taqeh hermano eh ko ruman chi ne inqakuy kimahk ruukʼ chuʼnchel qakʼux (chawil Colosenses 3:​12 ko 14, TNM).

19, 20. (a) ¿Ahaʼ wilik taqeh i naʼojbʼal pan Santo Laj Huuj ne qojkitobʼeej reh chi ne inqatzʼir riij i kʼahchiʼ qabʼiram? (b) ¿Chajariik naqilom pan jenaj chik tijinik?

¹⁹ Chupaam i tijinik wilih, xqilow ixibʼ ruwiiʼ chi riij chaaj woʼ reet kʼaxik chi qeh runabʼjiik i korik chi riij jenoʼ naʼojbʼal eh chaaj wo’ reet k’axik chi qeh rutzʼirariik riij chi korik. Wilik pech re’ inqab’iraj maʼ manlik ta wach, kʼih inqʼorarik maʼ korik ta eh hoj ajmahk. ¿Chajariik ne intoobʼinik qeh? Xqilow chi naqakʼaman naah i reh reh wach naʼojbʼal reh i Santo Laj Huuj. Jenaj keh i naʼojbʼal wilih, iruqʼor chi ajwach i xa ruchaqʼweej lom i qʼorik noq ko majaaʼ iribʼiraj rukorkiil xiikʼ naah yibʼkiil wach i rubʼan eh kʼixbʼilaal chi reh (Prov. 18:13). Jenaj chik, iruqʼor qeh chi maʼ na ta qanimam chuʼnchel inkiqʼor qeh mi maʼ qabʼiram ta mi korik (Prov. 14:15). Eh xqilow chi, atoobʼ ta kʼih haabʼ inqakʼam chi ruloqʼjiik wach i Jehová, maʼ na ta qachʼikaam qakʼux ruukʼ i qanaʼojbʼal chi qibʼil qiibʼ (Prov. 3:​5, 6). Reʼ taqeh naʼojbʼal inqareq pan Santo Laj Huuj qojkikoʼleej, ruum chi qojkitobʼeej reh chi ne inqakoj rehtaal ahaʼ wilik i korik eh ne inqatz’ir riij mi korik i kʼahchiʼ ruqʼorariik qeh, reh chi jeʼ reʼ ne inqachih rubʼanariik i holohik.

²⁰ Xa reʼ laʼ naqatzʼiriim riij jenaj chik kʼaxkilal. ¿Ahaʼ wilik i kʼaxkilal wilih? Reʼ i qʼataj qʼorik chi kinaah i tokoom ruum i inqilow. Chupaam i jenaj chik tijinik, naqilom ixibʼ naʼojbʼal i ne inkibʼan chi ne qojqʼehbʼik chupaam i kʼaxkilal wilih, eh naqilom chajariik ne inqabʼan reh chi maʼ ne ta inqabʼan i wilih.