1, 2. a) Kʼaru xeʼxbʼaanu li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li bʼalaqʼil paabʼal re xrambʼal li puktesink, abʼan chanru xeʼnaʼlebʼak ebʼ li apóstol? b) Kʼaʼut inkʼaʼ xeʼxkanabʼ puktesink ebʼ li apóstol?

 TOJAʼ tnimaaq li Pentecostés re li chihabʼ 33 ut tojaʼ txaqabʼaaq ajwiʼ li chʼuut re Jerusalén. Najosqʼoʼk laj Tza naq naril aʼin, joʼkan naq naxsikʼ chanru naq ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li bʼalaqʼil paabʼal teʼxram li puktesink. Abʼan ebʼ li apóstol inkʼaʼ nekeʼxuwak, inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ xkʼebʼal li esil ut naabʼalebʼ li kristiʼaan nekeʼok xpaabʼankil «li Qaawaʼ» (Hech. 4:18, 33; 5:14, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, SBG).

² Kʼajoʼ naq nekeʼjosqʼoʼk ebʼ li xikʼ nekeʼilok rehebʼ: joʼkan naq nekeʼxchap ebʼ li apóstol ut nekeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam. Abʼan chiru li qʼoqyink, li xʼánjel li Jehobʼa naxte li rokebʼaal li tzʼalam ut narisihebʼ, naq nasaqewin ak yookebʼ wiʼ chik chi puktesink. Ebʼ laj puubʼ nekeʼxchap wiʼ chik ebʼ li apóstol ut nekeʼxkʼam chiru chaqʼrabʼ, nekeʼxye naq inkʼaʼ xeʼabʼink naq kiyeemank rehebʼ naq inkʼaʼ chik teʼpuktesinq. Ebʼ li apóstol chi maakʼaʼebʼ li xxiw nekeʼxye: «Tento xpaabʼankil li Yos, ut inkʼaʼ ebʼ li winq». Kʼajoʼ naq nekeʼjosqʼoʼk ebʼ li nekeʼawabʼejink ut nekeʼraj xkamsinkilebʼ. Abʼan laj Gamaliel, jun laj nawonel chaqʼrabʼ li oxloqʼinbʼil xbʼaan li tenamit kixye rehebʼ: «Meechʼik eeribʼ rikʼin ebʼ li winq aʼin ut kanabʼomaqebʼ». Inkʼaʼ naʼoybʼenimank li keʼxbʼaanu, abʼan keʼxpaabʼ li kixye laj Gamaliel ut keʼxkanabʼ chi xik ebʼ li apóstol. Ut kʼaru keʼxbʼaanu ebʼ li apóstol? «Maajun kutan nekeʼxkanabʼ xtzolbʼalebʼ li tenamit joʼwiʼ xyeebʼal li xChaabʼil Esil li Kriist Jesus» (Hech. 5:17-21, 27-42, SBG; Prov. 21:1, 30, TNM).

3, 4. a) Kʼaru li naʼlebʼ li jwal us naʼelk chiru laj Tza re xrahobʼtesinkil li xtenamit li Yos? b) Kʼaru li naʼlebʼ tqatzʼil rix saʼ li tzolom aʼin?

³ Saʼ li chihabʼ 33 kiraqmank aatin saʼ xbʼeenebʼ laj paabʼanel, abʼan aʼin yal xtiklajik (Hech. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7). Saʼebʼ li qakutan laj Tza naxbʼaanu ajwiʼ naq ebʼ li xikʼ nokooʼeʼril teʼxram li puktesink. Ebʼ li xikʼ nokooʼeʼril nekeʼxye naq naqayoobʼ chʼaʼajkilal, inkʼaʼ nokooʼabʼink chiru li awabʼej ut naqoksi li puktesink re yakok. Naq naʼajmank nokoowulak chiru chaqʼrabʼ re xkʼutbʼesinkil naq tikʼtiʼ li nekeʼxye chiqix, chanru xooʼelk? Kʼaru rusilal nakaataw laaʼat chirix li raqok aatin li kibʼaanumank junxilaj? Qatzʼilaq rix chanru wiibʼ oxibʼ li raqok aatin li kikʼulmank kixkol «rix li Chaabʼil Esilal» ut kixkʼe xwankil (Filip. 1:7, SBG).

⁴ Anaqwan tooʼaatinaq chirix chanru xqakol li qakʼulubʼ chirix li puktesink. Ut chanru ajwiʼ xoowulak chiru chaqʼrabʼ re xkolbʼal li qakʼulubʼ re naq inkʼaʼ tootzʼaqonq saʼ li xnaʼlebʼ li ruuchichʼochʼ ut re xpaabʼankil li xchaqʼrabʼ li Yos.

5. Saʼ li xraqik li chihabʼ 1930, kʼaʼut keʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos ut kʼaru keʼxbʼaanu ebʼ li nekeʼilok re li kʼanjel saʼ li xtenamit li Yos?

⁵ Saʼ li chihabʼ 1935 ebʼ li nekeʼtaqlank Estados Unidos keʼxyal xpuʼersinkil ebʼ laj Testiiw re naq teʼxpatzʼ xleseens re puktesink. Ebʼ li hermaan inkʼaʼ keʼxpatzʼ xleseens xbʼaan naq nekeʼxnaw naq li Jesús kitaqlank rehebʼ chi puktesink. Ut maajun li awabʼej wank xwankil re xyeebʼal rehebʼ ma teʼxbʼaanu malaj inkʼaʼ (Mar. 13:10). Joʼkan naq, chi siʼeent ebʼ laj puktesinel keʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam. Tojaʼ naq li nekeʼilok re li kʼanjel saʼ li xtenamit li Yos keʼxsikʼ xtenqʼ chiru li chaqʼrabʼ. Keʼraj xkʼutbʼesinkil naq li tenamit kixqʼet li chaqʼrabʼ naq kixram chiruhebʼ laj Testiiw xyuʼaminkil li xpaabʼal. Tojaʼ naq saʼ 1938 kiwank jun li raqok aatin li ttenqʼanq rehebʼ laj Testiiw naq teʼkʼameʼq chiru chaqʼrabʼ. Kʼaru kikʼulmank?

6, 7. Kʼaru kixkʼul li junkabʼal Cantwell?

⁶ Saʼ li martes 26 re abril 1938 chiru li eqʼla, laj Newton Cantwell li wank 60 chihabʼ re ut li rixaqil, li xʼEsther ut ebʼ li xkokʼal laj Henry, laj Russell ut laj Jesse, li nekeʼxkʼe 130 hoor saʼ li puktesink xkohebʼ chi puktesink chixjunil li kutan saʼ New Haven (Connecticut). Abʼan li xyaalalil, aʼan naq ak kawresinbʼilebʼ re naq teʼxkanabʼ li rochoch chiru naabʼal kutan. Kʼaʼut? Xbʼaan naq, ak naabʼal sut keʼchapeʼk xbʼaan li polisiiy ut nekeʼxnaw naq tkʼulmanq wiʼ chik. Usta joʼkan, saʼ wiibʼ chi kaar xeʼwulak New Haven chi xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Awabʼejilal. Laj Newton, naxbʼeresi jun li bʼelebʼaal li nujenaq chi tasal hu ut naxkʼam jun li kʼanjelobʼaal re rabʼinkil ut xpuktesinkil jun li seeraqʼ, li nakʼabʼaʼiik gramófono, laj Henry naxkʼam jun chik li bʼelebʼaal bʼarwiʼ wank li kʼanjelobʼaal re xyaabʼ kuxej. Ut joʼ yookebʼ xkʼoxlankil, xeʼtaweʼk xbʼaan li polisiiy ut xeʼpuʼersiik re naq teʼxaqliiq.

⁷ Xbʼeenwa keʼxchap laj Russell li wank 18 chihabʼ re, moqon keʼxchap laj Newton ut li xʼEsther. Laj Jesse li wank 16 chihabʼ re, yal kikanaak chi rilbʼal naq keʼkʼameʼk li xnaʼ xyuwaʼ ut li ras. Xbʼaan naq laj Henry yook chi puktesink saʼ jalan chik teep, laj Jesse kikanaak xjunes. Usta joʼkan, kixchap li xgramófono ut kiʼok chi puktesink. Wiibʼ li winq aj katoolk keʼxkanabʼ naq laj Jesse tixkʼe li xseeraqʼ li hermaan Rutherford, li nakʼabʼaʼiik «Ebʼ li xikʼ nekeʼilok» naq keʼrabʼi li naxye kʼajoʼ naq keʼjosqʼoʼk ut keʼraj xsakʼbʼal laj Jesse. Maakʼaʼ kixye ut xkoho, chirix chik aʼin kichapeʼk xbʼaan jun li polisiiy. Li polisiiy maakʼaʼ kixtenebʼ saʼ xbʼeen li hermaan Ester, abʼan kixtenebʼ maak saʼ xbʼeen li xbʼeelom ut ebʼ li xyum. Moqon saʼ li kutan ajwiʼ aʼan, keʼtojok ut keʼkanabʼaak chi elk.

8. Kʼaʼut naq li raqlebʼaal kixye naq laj Jesse Cantwell aʼan aj yoobʼanel chʼaʼajkilal?

⁸ Saʼ septiembre 1938 saʼ jun li raqlebʼaal re New Haven kiraqmank aatin saʼ xbʼeen li junkabʼal Cantwell. Moqon kiqʼabʼaak laj Newton, laj Russell ut laj Jesse chi patzʼok tenqʼ tumin chi maakʼaʼebʼ xleseens. Joʼkan ajwiʼ, usta kipatzʼmank saʼ li raqlebʼaal naq tixtzʼil wiʼ chik li chʼaʼajkilal, kitenebʼaak maak saʼ xbʼeen laj Jesse xbʼaan naq keʼxye naq naxyoobʼ chʼaʼajkilal, kʼaʼut? Xbʼaan naq ebʼ li wiibʼ chi winq aj katoolk, li xeʼrabʼi li seeraqʼ xeʼxye chiruhebʼ laj raqol aatin naq xeʼpoʼk xbʼaan naq li seeraqʼ naxtzʼeqtaana li xpaabʼal. Ebʼ li hermaan li nekeʼilok re li molam keʼxsikʼ xtenqʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Estados Unidos, li qʼaxal wank xwankil saʼ li tenamit.

9, 10. a) Kʼaru li naʼlebʼ kixxaqabʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Estados Unidos chirix li junkabʼal Cantwell? b) Kʼaru rusilal naqataw chirix li naʼlebʼ aʼin?

⁹ Saʼ li kutan 29 re marzo 1940 laj Charles Evans Hughes, li najolomink re li Nimla Raqlebʼaal Aatin ut waqxaqibʼ rehebʼ li nekeʼtzʼaqonk rikʼin, keʼrabʼi li kixye li hermaan Hayden Covington, li nakolok rehebʼ laj Testiiw. * Naq li winq li naxqʼabʼa ebʼ laj Testiiw joʼ aj yoobʼanel chʼaʼajkilal kiraj xkʼutbʼesinkil naq yaal li naxye, jun rehebʼ laj raqol aatin kixye: «Peʼyaal naq moko sa ta kikʼuleʼk li esil li kixpuktesi li Jesús saʼ xkutankil?». Li winq li naxqʼabʼahebʼ laj Testiiw kixye: «Yaal, ut jultik ajwiʼ we naq li Santil Hu naxye kʼaru kixkʼul li Jesús saʼ xkʼabʼaʼ li esil li kixpuktesi». Li kixye moko tikʼtiʼ ta! Abʼan li winq aʼin moko kixkʼe ta reetal naq kixjuntaqʼeeta li Jesús rikʼinebʼ laj Testiiw ut ebʼ li awabʼej rikʼinebʼ li keʼxkamsi li Jesús. Saʼ li 20 re mayo 1940 ebʼ li keʼraqok aatin keʼxye naq ebʼ laj Testiiw maakʼaʼebʼ xmaak chiru li chaqʼrabʼ.

¹⁰ Kʼaʼut wank xwankil li kixbʼaanu li chaqʼrabʼ? Xbʼaan naq kixkʼe saʼ ajl li xkʼulubʼ li kristiʼaan re xyuʼaminkil li xpaabʼal, naxye naq maajun awabʼej naru naʼokenk chirix li naqaj xpaabʼankil. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ laj raqol aatin keʼxye naq laj Jesse «moko naxyoobʼ ta chʼaʼajkilal». Li keʼxraq kixkanabʼ chi chʼolchʼo naq ebʼ laj Testiiw moko nekeʼxsikʼ ta chʼaʼajkilal naq nekeʼpuktesink. Qʼaxal wank xwankil choʼq rehebʼ laj Testiiw naq us keʼelk chiru li chaqʼrabʼ. Ma toj wank rusilal li kikʼulmank? Jun laj Testiiw li naxnaw chirix li chaqʼrabʼ naxye: «Li qakʼulubʼ re xyuʼaminkil li qapaabʼal nokooxtenqʼa re naq inkʼaʼ t-oq qakʼaʼuxl naq teʼraj xrambʼal chiqu xkʼambʼal li chaabʼil esil rehebʼ li qas qiitzʼin».

11. Kʼaru li kʼanjel xeʼok xbʼaanunkil ebʼ li hermaan li wankebʼ Canadá ut kʼaʼut?

¹¹ Chiruhebʼ li chihabʼ 1940 ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa li wankebʼ Canadá kʼajoʼ naq keʼrahobʼtesiik. Saʼ 1946 chiru waqlaju kutan ebʼ laj Testiiw keʼxjekʼi jun li hu re xkʼebʼal chi naweʼk naq li awabʼej moko naroxloqʼi ta li xkʼulubʼebʼ re xyuʼaminkil li xpaabʼal. Li tasal hu naxchʼolobʼ chanru naq ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li bʼalaqʼil paabʼal keʼxtaqla li polisiiy ut jalan chik li kristiʼaan re naq teʼxrahobʼtesi ebʼ laj Testiiw li wankebʼ aran Quebec. Li hu naxye: «Chi maakʼaʼ xyaalal keʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam ebʼ laj Testiiw aran Gran Montreal. Toj wank 800 li naʼlebʼ li toj maajiʼ natzʼilmank rix saʼ li raqlebʼaal chirixebʼ laj Testiiw».

12. a) Chanru xeʼnaʼlebʼak ebʼ li xikʼ nekeʼilok naq xeʼxtikibʼ xjekʼinkil li tasal hu? b) Kʼaru li naʼlebʼ xeʼqʼabʼaak wiʼ ebʼ li hermaan? (Taawil ajwiʼ li xyaalal).

¹² Laj Maurice Duplessis, li najolomink re li naʼajej aran Quebec rochbʼen laj Villeneuve, li najolomink rehebʼ laj katoolk «keʼxkʼubʼ xrahobʼtesinkil» ebʼ laj Testiiw. Aʼin kixbʼaanu naq wanq 1,600 chik li naʼlebʼ saʼ li raqlebʼaal li toj maajiʼ natzʼilmank rix. Jun laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink naxye: «Rajlal nokooxchap li polisiiy, joʼkan naq inkʼaʼ chik naqanaw jarubʼ sut xooʼeʼxchap». Ebʼ laj Testiiw li nekeʼtaweʼk chi xjekʼinkil li tasal hu nekeʼchapeʼk ut nekeʼqʼabʼaak naq yookebʼ xjekʼinkil li tikʼtiʼ ut xtakchiʼinkilebʼ li kristiʼaan re naq teʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼej. *

13. Anihebʼ li xbʼeen aj Testiiw li xeʼqʼabʼaak chi xqʼetbʼal ribʼ chiru li awabʼej ut kʼaru li naʼlebʼ kixtenebʼ li raqlebʼaal saʼ xbʼeenebʼ?

¹³ Saʼ 1947 laj Aimé Boucher ut ebʼ li rabʼin li xGisèle, li wank 18 chihabʼ re ut li xLucille, li wank 11chihabʼ re, aʼanebʼ li xbʼeen aj Testiiw li xeʼkʼameʼk chiru chaqʼrabʼ xbʼaan naq xeʼqʼabʼaak naq yookebʼ xqʼetbʼal ribʼ chiru li awabʼej. Yookebʼ chaq xjekʼinkil li tasal hu rehebʼ li rechkabʼal ut moko yookebʼ ta xyoobʼankil li chʼaʼajkilal. Li hermaan Boucher, aʼan jun chaabʼil winq li nawank saʼ li xparseel wank sut naxik saʼ tenamit saʼ kawaay. Abʼanan, li junkabʼal aʼin keʼxkuy ajwiʼ li rahilal li naʼaatinak wiʼ li tasal hu. Laj raqol aatin xikʼ narilebʼ laj Testiiw joʼkan naq moko kixkʼulubʼa ta li eetalil li naxkʼutbʼesi naq maakʼaʼebʼ xmaak chiru chaqʼrabʼ, li kixkʼulubʼa bʼan, aʼan li naxye li naqʼabʼank rehebʼ naq li tasal hu naxtakchiʼi ebʼ li kristiʼaan re naq xikʼ teʼiloq. Joʼkan naq kitenebʼaak maak saʼ xbʼeenebʼ laj Boucher. Li kiraj tzʼaqal xyeebʼal laj raqol aatin aʼan aʼin: xyeebʼal li yaal aʼan xqʼetbʼal li chaqʼrabʼ. Laj Aimé ut li xGisèle keʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam xbʼaan naq kiyeemank naq yookebʼ xqʼetbʼal ribʼ chiru li awabʼej ut li xLucille kiwank ajwiʼ saʼ tzʼalam chiru wiibʼ kutan. Ebʼ li hermaan keʼxpatzʼ xtenqʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Canadá re naq tjalmanq ru li kixye laj raqol aatin.

14. Chanru xeʼnaʼlebʼak ebʼ li hermaan re Quebec chirix li xikʼ ileʼk?

¹⁴ Naq yook chi kʼulmank aʼin ebʼ li hermaan inkʼaʼ xeʼxkanabʼ xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil ut qʼaxal us wiʼ chik yook chi elk li puktesink. Naq xeʼxtikibʼ xjekʼinkil li tasal hu aran Quebec saʼ li chihabʼ 1946 wankebʼ 300 aj Testiiw abʼan kaahibʼ chihabʼ chirix aʼin, wankebʼ chik 1,000 aj testiiw re li Jehobʼa. *

15, 16. a) Kʼaru li naʼlebʼ kixxaqabʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Canadá chirix li junkabʼal Boucher? b) Kʼaru rusilal xeʼxtaw ebʼ li hermaan ut ebʼ li kristiʼaan naq us xooʼelk chiru li chaqʼrabʼ?

¹⁵ Saʼ junio 1950 li bʼeleebʼ aj raqol aatin li wankebʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Canadá keʼxtzʼil rix li kikʼulmank rikʼin laj Boucher. Waqibʼ po chirix aʼin saʼ li 18 re diciembre 1950 ebʼ laj raqol aatin keʼxye naq li hermaan Boucher moko kixqʼet ta li chaqʼrabʼ. Kʼaʼut naq keʼxye aʼin? Li hermaan Glen How, li nakolok rehebʼ laj Testiiw kixye naq ebʼ laj raqol aatin keʼxkʼulubʼa naq kixye rehebʼ naq moko yooko ta xtakchiʼinkilebʼ li kristiʼaan re naq teʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼej. Ut naq li tasal hu «moko yook ta xtaqlankilebʼ li kristiʼaan chi pleetik, joʼkan naq moko yooko ta xqʼetbʼal li chaqʼrabʼ». Moqon kixye: «Chʼolchʼo tzʼaqal chiwu naq li Jehobʼa xooxtenqʼa chi elk chiʼubʼej». *

¹⁶ Saʼ xkʼabʼaʼ naq us xooʼelk inkʼaʼ chik xeʼxtzʼil rix li 122 chi naʼlebʼ li xooqʼabʼaak wiʼ, aʼin kixbʼaanu naq ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Canadá ut saʼ jalan chik tenamit teʼruuq xyeebʼal chi maakʼaʼebʼ xxiw li nekeʼxbʼaanu ebʼ li awabʼej. Ut kixbʼaanu ajwiʼ naq li awabʼej re Quebec ut li nekeʼjolomink saʼ li bʼalaqʼil paabʼal inkʼaʼ chik teʼxrahobʼtesi ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa.

17. Kʼaru nekeʼxbʼaanu ebʼ li awabʼej re xrambʼal chiqu li puktesink?

¹⁷ Joʼebʼ li xbʼeen aj paabʼanel «laaʼo inkʼaʼ nokooyakok rikʼin Raatin li Yos» (taayaabʼasi 2 Corintios 2:17, SBG). Usta joʼkan, wankebʼ wiibʼ oxibʼ li awabʼej li nekeʼraj roksinkil li chaqʼrabʼ chirix li yakok re xyeebʼal qe chanru toopuktesinq. Qilaq wiibʼ li raqok aatin bʼarwiʼ kitzʼilmank ma ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa nekeʼpuktesink re yakok malaj ebʼ aj kʼanjel chiru li Yos.

18, 19. Kʼaru li naʼlebʼ xeʼroksi li nekeʼtaqlank Dinamarca re xrambʼal li puktesink?

¹⁸ Dinamarca. Saʼ 1 re octubre 1932 kixaqabʼaak jun li chaqʼrabʼ li naxye naq maaʼani naru xkʼayinkil junaq li tasal hu saʼ bʼe wi maakʼaʼ xleseens, ebʼ li hermaan inkʼaʼ keʼxpatzʼ xleseens. Wulajaq chik, oobʼ li hermaan xkohebʼ chi puktesink Roskilde, li nakanaak 30 kilómetros (20 millas) rikʼin li tenamit Copenhague. Saʼ xraqik li kutan, keʼxkʼe reetal naq moko wank ta li hermaan August Lehmann. Keʼxkʼe saʼ tzʼalam xbʼaan naq yook xkʼayinkil ebʼ li tasal hu chi maakʼaʼ xleseens.

¹⁹ Saʼ 19 re diciembre 1932 laj August Lehmann kiwulak chiru chaqʼrabʼ. Kixye naq yook rulaʼaninkilebʼ li qas qiitzʼin re xjekʼinkil ebʼ li tasal hu, abʼan moko yook ta chi yakok. Li raqlebʼaal kixye: «Laj Lehmann […] naru xwenteninkil ribʼ rikʼin li xkʼanjel, moko yook ta xtawbʼal xtumin naq napuktesink, sachok bʼan yook naq naxbʼaanu». Li raqlebʼaal kixye naq li naxbʼaanu li hermaan Lehmann moko yakok ta abʼan li xikʼ nekeʼilok re xtenamit li Yos keʼxbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re xrambʼal li puktesink saʼ chixjunil li tenamit (Sal. 94:20). Xkohebʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re naq teʼxtzʼil wiʼ chik rix. Kʼaru keʼxbʼaanu ebʼ li hermaan?

20. Kʼaru li naʼlebʼ kixxaqabʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Dinamarca ut chanru xeʼnaʼlebʼak ebʼ li hermaan?

²⁰ Saʼ li xamaan naq ttzʼilmanq rix li chʼaʼajkilal saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin chixjunilebʼ li hermaan aran Dinamarca qʼaxal wiʼ chik keʼxkʼe xqʼe chi puktesink. Saʼ li martes 3 re octubre 1933 li Nimla Raqlebʼaal Aatin kiraqok aatin: kixkʼulubʼa li kiyeemank xbʼeenwa, naq laj August Lehmann inkʼaʼ kixqʼet li chaqʼrabʼ. Joʼkan naq ebʼ laj Testiiw keʼruuk chi puktesink chi maakʼaʼ tchʼiʼchʼiʼinq rehebʼ. Re xbʼanyoxinkil re li Jehobʼa naq us xeʼelk chiru li chaqʼrabʼ, qʼaxal wiʼ chik xeʼxkʼe xqʼe re kʼanjelak chiru. Chalen li kixye li raqlebʼaal, ebʼ li hermaan re Dinamarca nekeʼruuk xbʼaanunkil li xkʼanjel chi inkʼaʼ teʼchʼiʼchiʼiiq xbʼaan li awabʼej.

21, 22. Kʼaru li naʼlebʼ kixxaqabʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Estados Unidos chirix li hermaan Murdock?

²¹ Estados Unidos. Saʼ li 25 re febrero 1940 laj Robert Murdock, alalbʼej, li nakʼamok bʼe saʼ li puktesink ut wuqubʼ chik ebʼ li hermaan keʼkʼameʼk saʼ tzʼalam naq yookebʼ chaq chi puktesink aran Jeannette, Pittsburgh li wank Pensilvania. Keʼxtenebʼ maak saʼ xbʼeenebʼ xbʼaan naq yookebʼ xjekʼinkil ebʼ li tasal hu chi maakʼaʼebʼ xleseens. Keʼxsikʼ xtenqʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Estados Unidos ut aʼan keʼxkʼulubʼa xtzʼilbʼal rix li chʼaʼajkilal.

²² Saʼ li 3 re mayo 1943 li Nimla Raqlebʼaal Aatin kiraqok aatin ut kixkol ebʼ laj Testiiw. Li raqlebʼaal kixye: «Moko naxchap ta ribʼ rikʼin li chaqʼrabʼ xpatzʼbʼal re junaq li kristiʼaan li xleseens re xjekʼinkil junaq li tasal hu chirix li xpaabʼal». Li raqlebʼaal kixye ajwiʼ naq li tenamit inkʼaʼ naru xxaqabʼankil junaq li chaqʼrabʼ li tixram chiru junaq li kristiʼaan xyeebʼal li naxkʼoxla ut xyuʼaminkil li xpaabʼal. Naq li raqlebʼaal kiraqok aatin kixye: «Ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa moko kaʼaj tawiʼ nekeʼxjekʼi ebʼ li tasal hu, nekeʼpuktesink ajwiʼ. Laj raqonel kixye ajwiʼ naq li nekeʼxbʼaanu qʼaxal wank xwankil joʼ li nabʼaanumank saʼebʼ li iklees».

23. Kʼaʼut wank xwankil chiqu naq xooʼelk chiʼubʼej chiru li chaqʼrabʼ saʼ li chihabʼ 1943?

²³ Li xtenamit li Yos kiʼelk chiʼubʼej, li kixye li Nimla Raqlebʼaal Aatin jwal wank xwankil xbʼaan naq kixkʼutbʼesi naq inkʼaʼ naqoksi li puktesink re yakok, laaʼo bʼan aj kʼanjel chiru li Yos. Li chihabʼ 1943 qʼaxal wank xwankil choʼq rehebʼ laj testiiw re li Jehobʼa xbʼaan naq re li 13 chi naʼlebʼ li keʼxkʼam chiru li chaqʼrabʼ, saʼ 12 xooʼelk chiʼubʼej, jun rehebʼ aʼan chirix laj Murdock. Qʼaxal wank xwankil li kiyeemank saʼ li raqlebʼaal xbʼaan naq toj nakʼanjelak anaqwan naq ebʼ li kristiʼaan nekeʼraj xrambʼal chiqu li puktesink.

24. Chanru nokoonaʼlebʼak naq junaq li awabʼej naxram chiqu xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil?

²⁴ Kʼajoʼ nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos naq ebʼ li awabʼej inkʼaʼ nekeʼxram chiruhebʼ xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil. Abʼan, naq ebʼ li awabʼej nekeʼxram chiqu li puktesink naqasikʼ chanru xbʼaanunkil. Nokoonaʼlebʼak joʼebʼ li apóstol naq keʼxye: «Xbʼeen xbʼeen tento xpaabʼankil li Yos, ut inkʼaʼ ebʼ li winq» (Hech. 5:29, SBG; Mat. 28:​19, 20). Joʼkan ajwiʼ, naqasikʼ qatenqʼ saʼ li raqlebʼaal re naq inkʼaʼ teʼxram chiqu li qakʼanjel. Qatzʼilaq rix wiibʼ li eetalil.

25, 26. Kʼaru li naʼlebʼ kikʼulmank Nicaragua li kixbʼaanu naq tooxik chiru chaqʼrabʼ ut chanru xooʼelk?

²⁵ Nicaragua. Saʼ 19 re noviembre 1952 laj Donovan Munsterman, li taqlanbʼil chi puktesink saʼ jalan chik tenamit ut natenqʼank saʼ li qamolam, kiwulak Managua saʼ li ofisiin bʼarwiʼ nekeʼxkʼe xleseens li maawaʼebʼ aj Nicaragua re naq teʼwanq aran. Kitaqlaak chi aatinak rikʼin li capitán Arnoldo García, li najolomink re li ofisiin aʼin. Laj Arnoldo García kixye re laj Donovan naq «moko wankebʼ ta xleseens ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa chi puktesink ut xbʼaanunkil li xkʼanjelebʼ» saʼ li tenamit Nicaragua. Naq kipatzʼmank re kʼaʼut naq kixye aʼin, laj Arnoldo García kixye naq ebʼ li nekeʼjolomink re li tenamit moko keʼxkʼe ta xleseens ebʼ laj Testiiw re naq teʼxbʼaanu li xkʼanjel xbʼaan naq xeʼqʼabʼaak naq nekeʼraj xjukʼbʼal li xʼawabʼejilal li tenamit. Anihebʼ li yookebʼ chi qʼabʼank? Li nekeʼjolomink rehebʼ laj katoolk.

²⁶ Li hermaan Munsterman kixsikʼ xtenqʼ saʼ li ofisiin bʼarwiʼ nekeʼtzʼiibʼaak li paabʼal saʼ li tenamit joʼ ajwiʼ rikʼin li awabʼej Anastasio Somoza García, abʼan inkʼaʼ kikʼulubʼaak. Joʼkan naq ebʼ li hermaan keʼxjal bʼayaq li nekeʼxbʼaanu: inkʼaʼ chik keʼwulak saʼebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl, keʼok xchʼutubʼankil ribʼ saʼ kokʼ chʼuut ut keʼxkanabʼ puktesink saʼ bʼe. Abʼanan, moko keʼxkanabʼ ta xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Awabʼejilal. Joʼkan ajwiʼ, keʼxkʼam li chʼaʼajkilal saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Nicaragua ut kipatzʼmank naq t-isimanq li chaqʼrabʼ li ak wank. Ebʼ li esil hu keʼaatinak chirix naq yookebʼ chi rameʼk chiru laj Testiiw puktesink ut chirix li naʼlebʼ li yookebʼ xpatzʼbʼal. Joʼkan naq li Nimla Raqlebʼaal Aatin kixkʼulubʼa xtzʼilbʼal wiʼ chik rix. Kʼaru kikʼulmank? Saʼ 19 re junio 1953 li Nimla Raqlebʼaal Aatin kixkol ebʼ laj Testiiw. Kixye naq li kitenebʼaak saʼ xbʼeenebʼ naxqʼet li chaqʼrabʼ li naxye naq xkʼulubʼebʼ xyeebʼal li nekeʼxkʼoxla ut xyuʼaminkil li xpaabʼal. Kixye ajwiʼ, naq li awabʼej tento tixkanabʼ naq teʼxchʼutubʼ ribʼ ut teʼpuktesinq joʼ nekeʼxbʼaanu chaq junxil.

27. Kʼaʼut keʼsach xchʼool li kristiʼaan re Nicaragua chirix li kixye li Nimla Raqlebʼaal Aatin ut kʼaru keʼxkʼoxla ebʼ li hermaan chirix naq us xooʼelk?

²⁷ Naq li Nimla Raqlebʼaal Aatin kixkol rix ebʼ laj Testiiw, sachso xchʼool keʼkanaak ebʼ li kristiʼaan re Nicaragua. Xbʼaan naq kʼaynaqebʼ chi rilbʼal naq li Nimla Raqlebʼaal Aatin naxbʼaanu chixjunil li nekeʼxye ebʼ laj kʼamolbʼe rehebʼ laj katoolk xbʼaan naq qʼaxal wankebʼ xwankil. Ut ebʼ li nekeʼawabʼejink qʼaxal nekeʼxmin ru ebʼ laj raqol aatin ut ebʼ aʼan nekeʼxbʼaanu li nekeʼxye. Joʼkan naq, chʼolchʼo chiruhebʼ li hermaan naq xeʼelk chiʼubʼej xbʼaan li xtenqʼ li Jesús ut naq inkʼaʼ xeʼxkanabʼ puktesink (Hech. 1:8).

28, 29. Chanru kijalaak li wanjik aran Zaire chiruhebʼ li chihabʼ 1985 ut 1986?

²⁸ Zaire. Chiruhebʼ tana li chihabʼ 1980 wankebʼ tana 35,000 ebʼ laj Testiiw aran Zaire, li nawbʼil ru anaqwan joʼ República Democrática del Congo. Li qamolam yook xkabʼlankil ebʼ li akʼ naʼajej xbʼaan naq yook chi kʼiik li qakʼanjel. Saʼ diciembre 1985 aran Kinsasa kiwank jun nimla chʼutam bʼarwiʼ nekeʼtzʼaqonk jalan jalanq li tenamit ut keʼwulak 32,000 li kristiʼaan. Abʼanan, moqon kijalaak xwanjikebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa. Kʼaru kikʼulmank?

²⁹ Li hermaan Marcel Filteau, li taqlanbʼil chi puktesink aran Zaire ut kixkʼul ajwiʼ li rahobʼtesiik li kiwank rubʼel li xʼawabʼejilal laj Duplessis aran Quebec (Canadá) naxye li kikʼulmank: «Saʼ 12 re marzo 1986 ebʼ li hermaan li nekeʼilok re li qamolam keʼxkʼul jun li esilhu li naxye naq moko wank ta chiru chaqʼrabʼ li xkʼanjel ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa aran Zaire». Li naʼlebʼ aʼin juchʼbʼil xbʼaan li awabʼej re li tenamit, laj Mobutu Sese Seko.

30. Kʼaru li naʼlebʼ kixkʼoxla rix chiʼus li chʼuut li naril li qakʼanjel ut kʼaru kixbʼaanu?

³⁰ Wulajaq chik, saʼ li raay bʼarwiʼ naʼabʼimank li esil li naxkʼe li awabʼej, keʼxye: «Maajunwa chik tqabʼi resil chirixebʼ laj testiiw re li Jehobʼa arin [Zaire]». Saʼ junpaat kitiklaak li rahilal. Keʼxjukʼi ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl, keʼrelqʼa ebʼ li xkʼaʼaq re ru li hermaan, keʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam ut keʼrahobʼtesiik. Keʼkʼeheʼk ajwiʼ saʼ tzʼalam ebʼ li kokʼal. Saʼ li 12 re octubre 1988 li awabʼej kixmaqʼ li rochochil li qamolam ut ebʼ laj puubʼ keʼnaʼajink aran. Ebʼ li hermaan li nekeʼilok re li qakʼanjel keʼxsikʼ xtenqʼ rikʼin li awabʼej Mobutu, abʼanan inkʼaʼ keʼsumeek. Naq keʼril aʼin, li chʼuut li naril li qakʼanjel kixkʼoxla chiʼus kʼaru tixbʼaanu: Ma teʼxsikʼ xtenqʼ saʼ li Nimla Raqlebʼaal malaj teʼoybʼeninq bʼayaq. Laj Timothy Holmes li taqlanbʼil chi puktesink saʼ jalan chik tenamit ut wank chaq joʼ li najolomink re li chʼuut li naril li qakʼanjel, naxye: «Xqatzʼaama re li Jehobʼa naq tixkʼe qanaʼlebʼ ut tooxbʼeresi». Naq ak xeʼtijok ut xeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin, ebʼ li hermaan keʼxkʼe reetal naq moko aʼan ta li hoonal re xik chiru li raqlebʼaal aatin, keʼxkʼe bʼan xqʼe chi rilbʼal ebʼ li hermaan ut xsikʼbʼal kʼaru teʼxbʼaanu re naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ puktesink.

31, 32. Kʼaru li naʼlebʼ li wank xwankil kixxaqabʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Zaire ut kʼaru rusilal keʼxtaw ebʼ li hermaan?

³¹ Naq ak xnumeʼk naabʼal chihabʼ, timil timil kiʼok chi kotzk li rahilal ut nekeʼroxloqʼi chik li xkʼulubʼebʼ li kristiʼaan saʼ li tenamit Zaire. Li chʼuut li naril li qamolam kixkʼoxla naq aʼin li hoonal naq tpatzʼmanq re li Nimla Raqlebʼaal Aatin re Zaire naq teʼxtzʼil rix li chʼaʼajkilal chirixebʼ laj Testiiw. Li raqlebʼaal kixkʼulubʼa xbʼaanunkil. Joʼkan bʼiʼ, saʼ li 8 re enero 1993 wuqubʼ chihabʼ chirix naq li awabʼej kixram chiruhebʼ laj Testiiw xbʼaanunkil li xkʼanjel, li Nimla Raqlebʼaal Aatin kixye naq li awabʼej kixqʼet ribʼ chiru li chaqʼrabʼ naq kixbʼaanu aʼin. Kʼoxla li keʼxbʼaanu ebʼ laj raqol aatin, keʼxkʼe saʼ xiwxiwal li xyuʼam naq keʼrisi xwankil li chaqʼrabʼ li kixkʼe li awabʼej! Li hermaan Holmes kixye: «Li chʼaʼajkilal aʼin kixkʼut naq li Jehobʼa naru xjalbʼal junaq li naʼlebʼ» (Dan. 2:21). Aʼin kixkawubʼresi xpaabʼal ebʼ li hermaan xbʼaan naq chʼolchʼo chiruhebʼ naq li Jesús kixbʼeresi li xtenamit re naq tixnaw kʼaru xbʼaanunkil.

³² Naq maakʼaʼ chik naramok qe xbʼaanunkil li qakʼanjel, li qamolam kiʼok xkabʼlankil ebʼ li ochoch, xtaqlankil ebʼ li tasal hu ut keʼok chi wulak ebʼ laj puktesinel li nekeʼchalk saʼ jalan chik tenamit. * Kʼajoʼ nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool laj kʼanjel chiru li Yos saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ naq nekeʼril chanru li Jehobʼa naxkʼe rehebʼ li naʼlebʼ li naxkawresi li xpaabʼalebʼ saʼ xhoonalil! (Is. 52:10).

33. Kʼaru naqatzol naq naqatzʼil rix naq us nokooʼelk chiru li chaqʼrabʼ?

³³ Xtzʼilbʼal rix wiibʼ oxibʼ li chʼaʼajkilal li kikʼulmank chaq naxkʼut chiwu naq li Jesús yook xbʼaanunkil li kixye: «Laaʼin tinkʼe eeraatin ut xnimal ru eenaʼlebʼ li inkʼaʼ teʼruuq xwechʼbʼal rix chi moko xsumenkil chixjunilebʼ li xikʼ nekeʼilok eere» (taayaabʼasi Lucas 21:12-15, SBG). Wank sut, li Jehobʼa naroksi ebʼ laj raqol aatin ut ebʼ laj nawonel chaqʼrabʼ joʼ kiroksi laj Gamaliel re xkolbʼal li xtenamit. Li Jehobʼa moko naxkanabʼ ta naq li xikʼ nekeʼilok qe teʼxram chiqu li qakʼanjel (taayaabʼasi Isaías 54:17). Li xkʼanjel li Yos moko naxaqabʼamank ta xbʼaan li xikʼ ileʼk.

34. Kʼaʼut naq jwal wank xwankil naq nokooʼelk chiʼubʼej chiru li chaqʼrabʼ ut kʼaru naxkʼutbʼesi aʼin? (Taawil ajwiʼ li kaaxukuut « Ebʼ li raqlebʼaal nekeʼokenk chi xkolbʼal rix li puktesink»).

³⁴ Kʼaʼut naq jwal wank xwankil naq nokooʼelk chiʼubʼej chiru li chaqʼrabʼ? Kʼoxla rix aʼin: Ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa moko nawbʼilebʼ ta ru, moko wankebʼ ta xwankil saʼ ruuchichʼochʼ. Inkʼaʼ nekeʼokenk chirix junaq li awabʼej ut inkʼaʼ nekeʼxsikʼ li usilal li nekeʼxkʼam chaq. Joʼkan ajwiʼ chirixebʼ li hermaan li nekeʼkʼameʼk saʼ li raqlebʼaal aatin nayeemank naq «moko tzolbʼilebʼ ta ut aj kʼalebʼaalebʼ» (Hech. 4:13, SBG). Chiruhebʼ li kristiʼaan, maakʼaʼ aj e naq saʼ li raqlebʼaal tooʼeʼxtenqʼa ut teʼxkʼe ribʼ saʼ chʼaʼajkilal rikʼinebʼ li awabʼej ut li nekeʼtaqlank saʼebʼ li bʼalaqʼil paabʼal. Usta joʼkan, saʼ naabʼal li naʼlebʼ nekeʼokenk chiqix ebʼ laj raqol aatin, naq nokooʼelk chiʼus chiru li chaqʼrabʼ, naqakʼutbʼesi naq li Yos yook chi bʼeresink qe saʼ xyaalal «saʼ xkʼabʼaʼ li Kriist» (2 Cor. 2:17, SBG). Joʼkan naq, naqakʼam qe rikʼin li kixye li apóstol Pablo: «Li Qaawaʼ aʼan aj tenqʼahom we; inkʼaʼ tinxiwaq» (Heb. 13:6, SBG).