1, 2. Antoy panlabayan nen Jehova parad komapiton agew, tan panon ya asubok so karunongan na Dios diad gapo na satan ya agew?

 APERDI! Say too, say sankarakepan ya pinalsa diad komanem ya agew et nankasalan, nagmaliw ya aliwan perpekto, tan ag-abayag et inatey. Imbaga la nen Jehova ya “agaylay abig na amin ya pinalsa to,” kaiba lay too. (Genesis 1:31) Pero diad gapo na komapiton agew na impamalsa, pinili nen Adan tan Eva ya unoren si Satanas tan manrebelde ed si Jehova. Makapaermen so agawa.

² Singa aglan balot nagawa imay panlabayan nen Jehova parad komapiton agew na impamalsa. Satan ya agew, singa samay linmabas ya anemiran agew, et nilibon taon so karukey to. Imbaga nen Jehova ya sagrado itan, tan diad sampot na satan ya agew et magmaliw ya Paraiso so interon dalin tan panayaman na perpekton totoo. (Genesis 1:28; 2:3) Pero lapud agawan impanrebelde, panon nin nasumpal itan? Antoy gawaen na Dios? Dia nasubok so karunongan nen Jehova​—diad tua, aya la so sankagrabian ya subok ed karunongan to.

3, 4. (a) Akin ya samay solusyon nen Jehova diad rebelyon ed Eden et pakanengnengan na makapadinayew ya karunongan to? (b) Legan tayon aaralen so karunongan nen Jehova, napakilos itayo na kapaabebaan ya tandaan so anto?

³ Kinmiwas ya tampol si Jehova. Senentensiaan to iray rebelde ed Eden, tan imbaga to so balibalin gawaen to: solusyonan to so amin ya problema ya resulta na impanrebelde da. (Genesis 3:15) Sayan solusyon nen Jehova  et aboten toy nilibon taon, manlapud samay agawad Eden angga nid arapen. Simpli labat iya pero araldalem so labay ton ibaga. Diad tua, say sakey ya manbabasa na Biblia et nayarin usaren toy interon bilay to pian aralen tan dalepdepen itan. Sakey ni, seguradon epektibo so solusyon nen Jehova. Ekalen to so amin ya kaugsan, kasalanan, tan ipapatey. Magmaliw lamet ya perpekto iray matoor ya totoo. Amin iraya et nagawa antis ya manampot so komapiton agew pian nasumpal so panlabayan nen Jehova parad dalin tan ed totoo diad eksakton panaon ya pinili to, anggano walay agawan rebelyon!

⁴ Makapabilib so karunongan nen Jehova awa? Kanian apakiwas si apostol Pablo ya isulat: “O agaylay kaaralem na . . . karunongan . . . na Dios!” (Roma 11:33) Legan tayon aaralen so karunongan nen Jehova, napakilos itayo na kapaabebaan ya tandaan iyan importantin katuaan​—anggan panon lay panaral tayo, atapew labat so nasarag tayon amtaen tungkol ed araldalem ya karunongan nen Jehova. (Job 26:14) Amtaen tayo nin unona sirin so kabaliksan na sayan makapadinayew ya kualidad.

5, 6. Antoy koneksion na kakabatan tan karunongan, tan panon kalaknab so kakabatan nen Jehova?

⁵ Say karunongan et duma ed kakabatan. Sarag na computer so man-save na amayamay ya impormasyon odino kakabatan pero agtayo nibaga ya marunong itan. Anggaman ontan, walay koneksion na karunongan tan kakabatan. (Proverbio 10:14) Singa bilang, no kailangan moy advice pian natambal so graben sakit mo, kasin onkonsulta ka ed sakey ya daiset odino anggapoy amta to ed medisina? Siempre andi! Kanian kailangan  sirin na sakey so suston kakabatan pian nibaga ya tuan marunong.

⁶ Anggapoy limitasyon na kakabatan nen Jehova. Bilang “andi-anggaan ya Ari,” sikato labat so mabilay anggad-angga. (Apocalipsis 15:3) Tan diad saratan ya andukerukey ya panaon, amta to so amin ya agawa. Ibabaga na Biblia: “Anggapo so pinalsa ya agnanengneng na Dios, balet amin a bengatla et mapatpatnag tan sankanengneng na samay sakey a walaan itayoy eebatan.” (Hebreo 4:13; Proverbio 15:3) Bilang Amalsa, kabkabisado nen Jehova iray ginawa to, tan amta to so amin ya gagawaen na totoo manlapu lad gapo. Uusisaen to so puso na kada too, kanian amta toy nononoten tan nalilikna da. (1 Awaran 28:9) Lapud pinalsa itayo nen Jehova ya walaay kalayaan ya mandesisyon, naliliketan no duga iray desisyon ya gagawaen tayo. Bilang “Dumerengel na pikakasi,” sarasarag ton pambabansagen ya dengelen so pikakasi na minilyon ya totoo! (Salmo 65:2) Tan singa amta tayo la, perpekto so memorya nen Jehova.

7, 8. Panon ya ipapanengneng nen Jehova so pakatalos, pakatebek, tan karunongan?

⁷ Aliwa labat ya dakdakel so amta nen Jehova. Natatalosan to met no panon ya mankokonektaan iray impormasyon tan natetebek to iray nanduruman detalye. Sarasarag ton ibiig no antoy duga tan aliwa, importante tan aliwan importante. Sakey ni, aliwan say itsura so nenengnengen to, noagta no antoy walad puso. (1 Samuel 16:7) Kanian walay pakatalos tan pakatebek nen Jehova, saray kualidad ya superyor nen say kakabatan. Pero mas superyor so karunongan ed saratan.

⁸ Say karunongan et pangiyaplika ed kakabatan, pakatebek,  tan pakatalos. Diad tua say arum ya orihinal ya salitan inusar ed Biblia parad karunongan et literal ya mankabaliksan na “epektibon panagtrabaho” odino “praktikal ya karunongan.” Kanian say karunongan nen Jehova et aglabat angangga ed teorya. Imbes, praktikal tan epektibo itan. Lapud karakel na amta tan kaaralem na pakatalos nen Jehova, lanang ya ‘the best’ iray desisyon to, tan sankaabigan so paraan na panggawa to ed satan. Atan so tuan karunongan! Pinaneknekan nen Jehova ya tua imay imbaga nen Jesus: “Say karunongan et napaneknekan a matunong ed panamegley na saray nagagawaan na satan.” (Mateo 11:19) Saray ginawa nen Jehova ed interon uniberso et mabiskeg ya ebidensya na karunongan to.

9, 10. (a) Anton klase na karunongan so walad si Jehova, tan panon ton impanengneng itan? (b) Panon ya napatnagan ed sakey ya cell so karunongan nen Jehova?

⁹ Asalim lay akanengneng na toon eksperto ed gagawaen to tan makakagawa na balibali iran bengatla? Seguradon manbilib ka ed karunongan to. (Exodo 31:1-3) Si Jehova ya mismo so Lapuan tan Akanggawa ed satan ya karunongan. Oniay imbaga nen Arin David ed si Jehova: “Idayew ta ka lapud diad makapadinayew a paraan et makapakelkelaw so inkagawak. Makapakelkelaw iray gawam, kabkabat ko itan.” (Salmo 139:14) On, no kapigan mas ondadakel so amta tayo tungkol ed inkagawa na laman na too, diman tayo met mas mandinayew ed karunongan nen Jehova.

¹⁰ Isip mo pa ya: Ginmapo ka ed saksakey labat ya cell​—say egg cell nen nanay mo, ya in-fertilize na sperm nen tatay mo. Ag-abayag, satan ya cell et apaldua. Sika  imay resulta, ya bubuoen na manga 100 trilyon ya cell. Angkekelag iratan. Diad tua, singa labat uloy aspili so kabaleg na pinan-iiban manga 10,000 ya cell ya katamtaman so kabaleg da. Pero kada sakey ed saratan ya cell et mairap ya aralen. Mas komplikado itan nen say ginawa na too ya makina odino pabrika. Ibabaga na saray scientist ya say cell et singa apadiran ya syudad​—wala ray kontroladon entrance tan exit to, sistema na transportasyon, komunikasyon, planta na kuryente, pabrika, pasilidad parad pambantak tan pan-recycle na basura, ahensia parad pandepensa, tan wala ni ingey gobierno to diad nucleus. Aliwan satan labat, sarag na cell so mamawala na eksakton kaparpara to diad loob labat na pigaran oras!

11, 12. (a) Panon ya naaamtaan na saray cell no antoy usar da, tan antoy piparaan na saya ed ibabaga na Salmo 139:16? (b) Panon ya napatnagan ed utek tayo ya ‘makapakelkelaw so inkagawa’ tayo?

¹¹ Siempre, aliwan amin ya cell et parepareho. Legan ya tuloytuloy ya napapaldua iray cell na sakey ya lukon diad eges na ina, nandurumay magmaliw ya usar da. Saray arum et magmaliw ya nerve cell; say arum balet et magmaliw ya pukel, muscle, dala, odino cell na mata. Amin iratan ya panduruma et akaprograma ed “librarya” na cell, say blueprint na genes​—say DNA. Diad panangigiya na masanton espiritu et oniay imbaga nen David ed si Jehova: “Anengneng mo ak la anggan sanen ilulukon ak ni labat; akasulat lad librom so amin a kabiangan ko.”​—Salmo 139:16.

¹² Saray arum ya parte na laman tayo et komplikadon maong. Singa bilang, say utek tayo. Ibabaga na arum ya atan so sankakomplikadoan ya adiskobre ed interon uniberso. Say utek et walay manga 100 bilyon ya  nerve cell to​—nayarin singa itan karakel na bitewen ed galaxy tayo. Kada cell et akakonekta ed nilibo ni ran arum ya cell. Ibabaga na saray scientist ya sarag na utek na too ya nakarga so amin ya impormasyon ed amin ya librarya na mundo. Kanian agtayo naimadyin so kapasidad ton mantipon na impormasyon. Anggano nilibo lan taon ya aaralen na saray scientist so ‘makapakelkelaw ya inkagawa’ na sayan organ, inamin da ya wala ray agdan talaga natalosan no panon iyan onggagana.

13, 14. (a) Panon ya ipapanengneng na saray gilata tan arum a palsa ya walay ‘nisipor ya karunongan da,’ tan antoy naaralan tayod satan tungkol ed Amalsa? (b) Akin ya say linat et alimbawa na karunongan nen Jehova?

¹³ Sakey labat ya alimbawa iray totoo ed saray marundunong ya pinalsa nen Jehova. Ibabaga na Salmo 104:24: “Agaylay karakel na saray kimey mo, O Jehova! Amin iratan et ginawam ed karunongan. Say dalin et napno na saray ginawam.” Sankanengneng so karunongan nen Jehova ed amin ya pinalsa to ya walad kaliberliber tayo. Singa bilang, saray gilata et “nisipor so karunongan da.” (Proverbio 30:24) Mapatpatnag so inka-organisado na saray gilata. Say arum et manaapiger, manggagaway panayaman, tan mantitipon na saray insekto ya tatawagen ya aphids pian walay abasto da. Saray arum et singa dumaralos, mantatanem tan manaalaga iray “tanem” dan fungus. Dakdakel ni ran pinalsa so makakagawa na makapabilib iran bengatla ta walay nisipor ya karunongan da. Singa bilang, sarag na ordinaryon apangat so mansirko-sirko legan ya ontitikyab. Diad tua, ag-itan naparaan na anggan anton modernon eroplano. No manma-migrate iray manok, mandedepende rad saray bitewen, magnetic field na dalin, odino say nisipor ya pinagkamapa da, tan ag-ira  nabalang. Pigapigaran taon la ya aaralen na saray biologist iyan makapabilib ya abilidad na sarayan pinalsa. Talagan marundunong sirin ya Programmer so Dios!

¹⁴ Dakel so naaralan na saray scientist ed saray marundunong ya pinalsa nen Jehova. Diad engineering, wala ni ingey tatawagen ya biomimetics, ya aaligen da iray desinyo na saray palsa. Singa bilang, seguro panbiliban moy karakep na linat na genggeng o gigang. Pero diad saray engineer, say pandinayewan da et say inkadesinyo na satan. Singa lupok iray linat, pero diad tua, mas matibay iratan nen say balatyang odino bullet proof vest. Pero panon itan katibay? Imadyin mo pa so sakey ya linat ya pinabaleg ya singa kakapal na iket ya uusaren na saray managsigay. Say ontan ya linat et sarasarag ton patundaen ed ere so pampasaheron eroplano. On, amin iratan et ginawa nen Jehova unong “ed karunongan” to.

15, 16. (a) Antoy naaralan tayo ed saray bitewen tan galaxy tungkol ed karunongan nen Jehova? (b) Panon ya ipapanengneng na posisyon nen Jehova bilang Sankatageyan ya Komander na minilyon ya anghel a sikatoy marundunong ya Administrador?

¹⁵ Nanengneng so karunongan nen Jehova diad saray ginawa to ed interon uniberso. Singa apantongtongan tayo ed Kapitulo 5, aglabat basta nitaytayak iray bitewen diad katawenan. Imbes, lapud “ganggan” ya inter nen Jehova ed katawenan, balibali so inkauksoy na saray bitewen ed saray galaxy. (Job 38:33) Tan sarayan galaxy et inpan-grugrupo (odino clusters) insan  impaniiba ira ed mas baleg nin grupo (odino superclusters). Talagan misatsalamat tayo ta sankanengneng so karunongan nen Jehova ed saya. Agti la pankelawan no akin ya tinawag nen Jehova iray bitewen ya “armada”! (Isaias 40:26) Pero wala ni sananey ya armada ya mas napatnagan so karunongan nen Jehova.

¹⁶ Singa naaralan tayo ed Kapitulo 4, tinawag so Dios ya “Jehova na saray armada” lapud posisyon to ya Sankatageyan ya Komander na minilyon ya espiritun pinalsa. Prueba itan ya talagan makapanyari si Jehova. Pero, antoy koneksion na saya ed karunongan to? Isip mo pa: si Jehova tan si Jesus et lanang ya mankikimey. (Juan 5:17) Kanian segurado tayo met ya makulikuli tan busy iray anghel ya manlilingkor ed Sankatageyan. Tan tandaan tayo ya mas superyor ira nen saray totoo, matattalino tan mabisbiskeg ira. (Hebreo 1:7; 2:7) Pero amin da et napansiasiansia nen Jehova ya maliket tan busy ed importantin kimey da​—say panumpal ed “salita to” tan panggawa na “linawa to”—​diad loob la na binilyon ya taon. (Salmo 103:20, 21) Talagan makapabilib so karunongan na sayan Administrador!

17, 18. Akin et ibabaga na Biblia ya si Jehova “labat so marunong,” tan akin ya duga labat ya pandinayewan tayo itan?

¹⁷ Lapud saratan ya ebidensya, pankelawan tayo ni kasi no akin ya ipapaamta na Biblia ya si Jehova so sankarunongan ed amin? Singa bilang, imbaga na satan ya si Jehova “labat so marunong.” (Roma 16:27) Si Jehova labat so walaan na perpekton karunongan. Sikato labat so lapuan na amin ya tuan karunongan. (Proverbio 2:6) Kanian si Jesus, anggano sankarunongan ya pinalsa nen Jehova, et agnantiwala ed karunongan to. Imbes,  amin ya imbaga tan imbangat to et nanlapud Ama to.​—Juan 12:48-50.

¹⁸ Imanoen no antoy imbaga nen apostol Pablo ed agnaparaan ya karunongan nen Jehova: “O agaylay kaaralem na kayamanan tan karunongan tan kakabatan na Dios! Talagan agnausisa iray panangukom to tan agnatonton iray dalan to!” (Roma 11:33) Diad impangigapo nen Pablo ed sayan bersikulo ed salitan “O,” nalikas tayo ya talagan sikatoy mandinayew. Say Griegon salita ya inusar to parad “kaaralem” et mipara ed sakey ya “anggapoy anggaan ya abot.” Kanian naiimadyin tayo itan no dadalepdepen tayo so karunongan nen Jehova. Singa tayo onnenengneng ed abot ya anggapoy limitasyon, anggapoy sampot, tan araldalem, ya diad kaaralem et agtayon balot nanengneng no anggad iner so anggaan to. (Salmo 92:5) Seguradon manpaabeba tayo no sankanonot tayo itan.

19, 20. (a) Akin et dugaruga so agila ya mangisimbolo ed karunongan na Dios? (b) Antoy mangipapanengneng ya sarag nen Jehova ya nanengneng so arapen?

¹⁹ Wala ni sakey ya pakapatnagan ya si Jehova “labat so marunong”: Sikato labat so walaan na abilidad ya nanengneng no antoy nagawad arapen. Tandaan, inusar nen Jehova so agila, ya nanengneng toy arawdawi, pian isimbolo so karunongan to. Say golden eagle et manbelat labat na manga limaran kilo, pero mas baleg so mata to nen say mata na adulto lan too. Makmakdem so pakanengneng na agila, ta legan ya ontitikyab, nanengneng to iray angkekelag ya ayayep ya tekmelan to anggano pigapigaran kilometro ni so kaarawi da! Oniay imbagan mismo nen Jehova tungkol ed agila: “Saray mata to et akanengneng ed arawi.” (Job 39:29) Mipadpara,  sarag nen Jehova so onnengneng ed “arawi” ya panaon​—say arapen!

²⁰ Dakel so pakabasaan ed Biblia ya tua iya. Nabasa ditan so nilasus iran propesiya, odino history ya nisulat la antis ni iratan ya nagawa. Impasakbay lan amin ed Biblia so pansumpalan na saray guerra, pansusublayan na saray world power, tan anggan say espisipikon estratehiya na saray komander na militar pian manalo ira ed guerra. Diad tua, arum ed saratan et nilasus taon lan nipasakbay antis nin nagawa.​—Isaias 44:25–45:4; Daniel 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Akin et aliwan dugan isipen ya inamta la nen Jehova so amin ya gawaen mod bilay mo? Mangiter na ilustrasyon. (b) Panon tayon amta ya aliwan manhid si Jehova no uusaren toy karunongan to?

²¹ Pero labay to kasin ibaga et amta la na Dios no antoy gawaen mo diad arapen? Diad saramay manisia ed doktrina ya kapalaran, say ebat da et on. Balet no tua tan, singa ompapaway ya aliwa laingen ya onman karunong so Dios ta agto nakontrol so abilidad ton amtaen so nagawad arapen. Bilang ilustrasyon: No balibali boses mo tan marundunong kan mangansion, alangan met ya anggapo lay arum ya gawaen mo noag say mangansion lan mangansion. Mipadpara, walan tuay abilidad nen Jehova ya amtaen so arapen, pero aliwan diad amin ya panaon et uusaren to itan. Ta no intadhana to la so amin ya nagawad sikatayo, inekalan to tayo la na karapatan ya mandesisyon ya bukor. Ag-itan balot gawaen nen Jehova ta mabmablin regalo to itan ed sikatayo.​—Deuteronomio 30:19, 20.

²² Say mas aliwliwa, papapawayen na ideyan kapalaran ya say karunongan nen Jehova et manhid, anggapoy pibabali, malasakit, tan panangasi to. Pero aliwan  tua itan! Ibabangat na Biblia ya “makabat so puso” nen Jehova. (Job 9:4) Anggapoy literal ya puso na Dios, pero mabetbet ya uusaren na Biblia so terminon puso pian tukoyen so akindalem na sakey, kaiba lay motibo tan nalilikna to, ya singa say panangaro. Kanian say karunongan nen Jehova, singa ed arum ya kualidad to, et akabase ed aro.​—1 Juan 4:8.

23. Lapud si Jehova so sankarunongan ed amin, anto sirin so gawaen tayo?

²³ Malinew sirin ya talagan napantiwalaan tayo so karunongan nen Jehova. Arawin dalin so karunongan to nen say sikatayo kanian oniay maaron bilin to: “Manmatalek ka ed si Jehova diad interon pusom, tan agka mandedepende ed dilin pakatalos mo. Diad amin a dalan mo et sikatoy nonoten mo, tan gawaen ton maptek iray basbas mo.” (Proverbio 3:5, 6) Natan, aralen tayo nin maong sirin so tungkol ed karunongan nen Jehova pian lalo tayon onapit ed sikato, say Dios ya sankarunongan ed amin.