1, 2. Panon ya nanengneng ed agew so pakapanyari nen Jehova ya mamalsa?

 ASALIM lay nandangdang legan ya ambetel so labi? Nayarin iyasingger mo ray limam pian napetangan ka, pero seguroen mo ya dugaruga labat so distansiam. Ta no onasingger kan maong, agmo nitepel so petang. No onarawi ka met, naliknam so betel tan naketel ka.

² Wala met so “apoy” ya mamapapetang ed sikatayo ed inagew-agew. Satan a mandarlang ya “apoy,” ya manga 150 milyon kilometro so kaarawi to ed sikatayo et say agew. a Grabe kabiskeg na agew ta nalikna tayoy petang to anggano arawrawi! Ontetelek ed satan so planetan Dalin, pero dugaruga labat so distansia to. No asingsingger, onsengaw so danum ed dalin kanian namagaan; no arawrawi met, onyelo so interon dalin. Kanian balanglan arawrawi o asingsingger, anggapoy nabilay ed planeta tayo. Importante so sinag na agew pian walay bilay ed planetan Dalin. Agnauupot so enerhiya na agew, agmangiiter na polusyon, tan balibali sinag to.​—Eclesiastes 11:7.

3. Antoy naaralan tayo ed agew?

³ Pero agnaapresya na dakel ya totoo so agew, anggano  akadepende ed satan so bilay da. Kanian sayang ta dakel komon so naaralan da ed agew. Oniay ibabaga na Biblia tungkol ed si Jehova: “Ginawam so liwawa tan say agew.” (Salmo 74:16) On lapud agew, nidadayew si Jehova, “say Dios a nanggawa na tawen tan dalin.” (Salmo 19:1; 146:6) Pero sakey labat so agew ed saray amayamay ya bitewen ya pakaaralan tayo na tungkol ed mabisbiskeg ya pakapanyari nen Jehova ya mamalsa. Aralen tayo nin maong so arum ed sarayan pinalsa nen Jehova ed uniberso, insan tayo pantongtongan so tungkol ed dalin tan saray mabilay ya wadia.

4, 5. Panon kabiskeg tan kabaleg so agew, pero panon kabaleg itan no ikomparad arum ya bitewen?

⁴ Singa amta tayo la, say agew et sakey a bitewen. Pero no ikomparad arum ya bitewen ya nanenengneng tayo ed labi, singa mas baleg itan ta asingger ed sikatayo. Panon  kabiskeg so agew? Diad pinakapegley to, say kapetang to et manga 15,000,000 degrees Celsius. No makapangala ka na piraso ya singa kamelag na ulo na aspili diad pinakapegley na agew tan ikargam itan diad dalin, agmo nasarag so petang na satan ya melag a piraso anggan 140 kilometro lay kaarawim! Kada segundo, say enerhiya ya ipupugso na agew et singa kakasil na onsasabog ya nilasus milyon ya nuclear bomb.

⁵ Diad kabaleg na agew, onkasya so masulok ya 1,300,000 ya planetan Dalin. Pero kasin say agew so sankabalegan lan bitewen? Andi, tinawag ingen itan na saray astronomer ya melmelanting ya duyaw. Insulat nen apostol Pablo ya “nandurumaan so karakpan na kada bitewen.” (1 Corinto 15:41) Nisulat to itan lapud tulong  na masanton espiritu. Walay sakey ya bitewen ya diad kabaleg to, no ipuesto ed kawalaan na agew et onkarga ed dalem to so planetan Dalin. Wala ni sakey ya higanten bitewen ya no ikarga ed kawalaan na agew, nasakop to anggad Saturn. Say distansia ni labat na planetan Saturn tan Dalin et arawrawi la, tan no biahien et nasabi apat taon gamit so spacecraft ya say kapeles to et masulok ya 40 beses nen say bala na de-kalibren paltog!

6. Panon ya ipapanengneng na Biblia ya agnabilang na too so karakel na bitewen?

⁶ Say mas makapabilib ni nen say kabaleg na saray bitewen et say karakel da. Diad tua ibabaga na Biblia ya diad karakel na saray bitewen, agtayo ra nabilang, singa itan kairap na pambilang ed “saray buer ed dayat.” (Jeremias 33:22) Labay ton ibaga sirin, saray bitewen ya nanenengneng tayo no labi et datdaiset no ikomparad aktual ya bilang da. No say sakey ed saray nansulat ed Biblia ya si Jeremias et ontangay ed tawen no labi tan salien ton bilangen iray bitewen, manga 3,000 so nabilang to ta atan labat so nasarag ya nanengneng na mata na too no maliwaway labi. Atan ya bilang et singa labat sankaakop ya buer. Diad tua, say bilang na saray bitewen et singa saray buer ed dayat. b Siopay makabilang ed saratan?

7. Parad saray astronomer, pigara so bitewen ed galaxy tayo, tan pigara so galaxy ed interon uniberso?

⁷ Oniay ebat na Isaias 40:26: “Tangay kayo pad tawen tan nengneng yo. Siopay amalsa ed sarayan bengatla?  Samay mangidadaulo ed armada na saray bibitewen unong ed bilang da; tatawagen to ran amin ed kangaranan da.” Ibabaga na Salmo 147:4: “Bibilangen to ray bitewen.” Pigaran amin so bitewen? Mairap itan ya tepet. Base ed estimate na saray astronomer, diad Milky Way galaxy tayo ni labat et walay masulok a 100 bilyon ya bibitewen. c Say kuan na arum et mas dakel ni. Pero amayamay so galaxy tan napno na bitewen so arum ed saratan. Pigaran amin so galaxy? Base ed estimate na saray astronomer, walay nilasus bilyon odino trilyon ni ingen ya galaxy. No say bilang ni lanlamang na galaxy et agda nasegurado, di lalo lay eksakton bilang na amin ya binilyon ya bitewen ya karga na saratan. Pero amta nen Jehova so bilang da. Aliwan satan labat, nginaranan to ni ingen so kada sakey ed sikara!

8. (a) Panon kabaleg so Milky Way galaxy? (b) Panon ya onggagalaw iray bitewen, planeta, tan galaxy, tan akin?

⁸ Lalo tayon manbilib no nodnonoten tayoy kabaleg na saray galaxy. Base ed estimate, say Milky Way galaxy et manga 100,000 light-years so dayametro to. Pian natalosan tayo itan, imadyin yo pay sinag na liwawa ya say kapeles to et 300,000 kilometro kada segundo. Sabien na satan ya sinag so 100,000 ya taon pian nabeltang toy galaxy tayo! Tan arum ed saray galaxy et aminpigapigan mas baleg nen say galaxy tayo. Ibabaga na Biblia ya ibubuskag nen Jehova so “katawenan” ya singa labat abel. (Salmo 104:2) Kontrolado to met so galaw na saray bitewen, planeta, tan galaxy. Manlapud sankamelagan ya dabok ed kaliberliber na saray  bitewen anggad sankabalegan ya galaxy, amin iratan et mauk-uksoy ya ontutumbok ed ley ya inter na Dios parad sikara. (Job 38:31-33) Kanian sarayan pinalsa ed tawen ya agnamimintis so igagalaw tan itetelek da, et inkompara na saray scientist ed komplikado tan balibalin sayaw ya ballet! Antoy nibagam ey ed samay Amalsa ed sarayan amin? Seguradon panbiliban mo so Dios ya mabisbiskeg so pakapanyari ton mamalsa.

9, 10. Akin et ebidensya na pakapanyari nen Jehova so posisyon na solar system tayo, say Jupiter, say Dalin, tan say bulan?

⁹ Sankanengneng so pakapanyari nen Jehova nen pinalsa to so ayaman tayo, say Dalin. Diad sayan maawa-awang ya uniberso, dugaruga so angipuestoan to ed Dalin. Wala ray scientist ya panisiaan dan agnayarin ikarga ed arum ya galaxy so onian planeta ta imposiblin napanayaman na saray mabilay. Anggan say arum ya parte na Milky Way galaxy tayo et agdenisinyo ya panayaman na saray mabilay. Diad bandad pegley na galaxy, makmaksil so radiation, tan lapud dakdakel so bitewen ditan, ngalngali ra manbabanggaan. No diad bandad gilig met na galaxy, anggapo ray element ya kailangan parad bilay. Pero, say solar system tayo et dugarugay kawalaan to.

¹⁰ Say Dalin et proprotektaan na arawrawi balet higante ya planeta​—say Jupiter. Nilibon beses ya mas baleg so Jupiter nen say Dalin, kanian mabisbiskeg so gravity to. Antoy resulta? Saramay mansasweng ed outer space et ontatama lad sikato odino ililihis to. Base ed saray scientist, no aliwan lapud Jupiter, say ontatama ed dalin ya singa karakel na uran et mas ondakel ni na  10,000 beses. Say sakey nin makakatulong ya asingger ed Dalin et say nikadkaduman satellite tayo​—say bulan. Likud ed balibali so bulan tan mangiiter na “liwawa ed labi,” pansiasiansiaen ton akapariking na daiset so Dalin. Lapud satan, agbastabasta manguman-uman so tiempo​—sakey met itan ya importantin rason no akin ya walay bilay diad Dalin.

11. Panon itayon proprotektaan na atmosphere na Dalin?

¹¹ Nanengneng so pakapanyari nen Jehova ya mamalsa diad inkadesinyo met na Dalin. Singa bilang, say atmosphere et pinagkasamper na Dalin. Mangipapaway so agew na makagunggona tan makapatey iran sinag. No say makapatey ya sinag na agew et ontama ed tagey na atmosphere na Dalin, say ordinaryon oxygen et magmaliw ya ozone. Insan say mantatapewan ya ozone (odino ozone layer), et sagapen to so halos amin ya ontan ya sinag. Kanian singa inggawaan na sarilin payong so planeta tayo ya manproprotekta ed sikatayo!

12. Panon ya ipapanengneng na water cycle so pakapanyari nen Jehova ya mamalsa?

¹² Sakey labat itan ed saray nagagawaan na atmosphere tayo​—say mangiiter na dagem tan arum nin kailangan pian nabilay itayo. Say sakey nin makapabilib ed atmosphere et say water cycle. Kada taon lapud petang na agew, onsesengaw so masulok a 400,000 cubic kilometer ya danum na dayat. Magmaliw itan ya lurem tan ipalirpalir itan na dagem ed atmosphere. Satan ya danum ya a-filter la et ompelag bilang uran, snow, tan yelo, kanian agnaupot so suplay tayon danum. Duga so ibabaga na Eclesiastes 1:7: “Amin ya ilog et onaagus ed dayat, balet say dayat et agnapapano. Saray ilog et ompapawil ed pasen a panlalapuan da pian onagus lamet.” Si Jehova labat so makagawa na ontan ya cycle.

13. Antoy naaralan tayo ed saray kakiewan, tanaman, tan dalin tungkol ed pakapanyari nen Jehova ya mamalsa?

 ¹³ Anggan iner tayo onnengneng, walan walay ebidensya na pakapanyari na Dios ya mamalsa. Manlapud ataragey a kakiewan ya redwood ya sabien toy masulok a 30 palapag ya bilding anggad sankamelantingan ya tanaman ya ontutubod dayat ya mangiiter na susungapen tayon oxygen, nanengneng tayoy pakapanyari nen Jehova ya mamalsa. Anggan say mismon dalin et napno na mabilay iran pinalsa​—saray bigibigis, fungi, tan mikrobyo, amin da et mantutulongan ya mankikimey pian ontubo iray tanaman. Dugaruga sirin so ibabaga na Biblia, ya say dalin et walay pakayari to.​—Genesis 4:12, paimanod leksab.

14. Panon kabiskeg so melmelanting ya atom?

¹⁴ Malinlinew, si Jehova so “Amalsa na dalin ed panamegley na pakayari to.” (Jeremias 10:12) Sankapatnagan so pakayari na Dios anggan diad saray sankamelantingan ya pinalsa to. Singa bilang, no panaabayen so sakey milyon ya atom, agto nin siansia nasabi so kakapal na sakey a piraso na buek na too. Tan anggan pabalegen ni so sakey ya atom anggad singa katagey la na 14 palapag ya bilding, say nucleus to et singa labat kamelag na sakey ya butil na asin diad komapiton palapag. Pero, atan ya melmelanting ya nucleus so panlalapuan na makapataktakot tan mabisbiskeg ya puersa na onsasabog ya nuclear!

15. Panamegley na nanduruman ayayep, antoy imbangat nen Jehova ed si Job?

¹⁵ Say sakey nin malinlinew ya ebidensya na pakapanyari nen Jehova ya mamalsa et saray dakdakel tan  nanduruman klase na ayayep diad dalin. Nabasa ed Salmo 148 so dakel ya pinalsa ya mangiiter na dayew ed si Jehova, tan diad bersikulo 10 et abitla iray “atap ya ayayep tan amin [ya] kokomponien ya ayayep.” Aminsan, pian ipaimano nen Jehova so makapadinayew ya impamalsa to, sikatoy akitongtong ed si Job tungkol ed saray ayayep ya singa say leon, zebra, toro, Behemot (odino hipopotamus), tan Leviatan (posiblin buwaya). Antoy labay ya ibangat nen Jehova ed si Job? No sarayan ayayep ni labat et makapabilib lay kabiskeg, kabaleg, tan kapeles da, aga lalo lad samay Amalsa ed sikara!​—Job, kapitulo 38-41.

16. Antoy pambiliban mo ed arum ya manok ya pinalsa nen Jehova?

¹⁶ Diad Salmo 148:10 binitla met iray “kamanokan.” Isip mo pa labat iray nanduruman klase na manok tan siwit! Binanggit nen Jehova ed si Job so ostrits, ya “eelek-elekan toy kabayo tan say akalugan ed satan.” Tua, sayan manok ya say katagey to et 8 feet et agmakatikyab, pero makabatik na 65 kilometro kada oras, sakey ya kupbang to ni labat et nayarin sabien toy 4.5 metro! (Job 39:13, 18) Wala met balet so sakey nin klase na manok ya matalag ya ondapo, lanang ya mantikyab diad kadayatan. Sayan manok et say albatross. No sukaten so nantupag ya akabuskag ya payak to, say karukey na satan et manga 3 metro. Sarag toy mansiansia ed ere ya agto ikulipaspas iray payak to anggan pigaran oras. Pero, nikadkaduma met so bee hummingbird ya say kamelag to et 2 inches labat. Aya so sankamelagan ya klase na siwit ed interon mundo. Sarag ton ikulipaspas iray payak to na anggad 80 beses kada segundo! Sarag na saray hummingbird so mansiansia ed ere  ya singa helicopter tan sarag da ni ingen so ontikyab ya pasener. Lapud masileng ira, singa ra angkekelag ya diamante ya ontitikyab.

17. Panon kabaleg so blue whale, tan antoy nibagam no dadalepdepen mo iray pinalsa nen Jehova ya ayayep?

¹⁷ Ibabaga na Salmo 148:7 ya anggan saray “pinalsa ed dayat” et mangidadayew ed si Jehova. Say sakey ya alimbawa et say blue whale, ya ipapasen ya sankabalegan ya ayep. Sayan sira ya onlalangoy ed “araralem a danum” et ombaleg na anggad 30 metro o onsulok ni. Say kabelat to et singa 30 ya baleg lan elepante. Say dila to ni labat et singa la kabelat na sakey ya elepante. Say puso to et singa kabaleg na melag a kotse. Say balbaleg ya puso to et ompaparok labat na 9 beses kada minuto​—ya midumaan ed puso na hummingbird, ya ompaparok na manga 1,200 beses kada minuto. Wala ingey sakey ya ulat na blue whale ya diad kaawang to et makakurong so ugaw. Lapud satan, seguradon nibagam met imay walad libron Salmo: “Amin a bengatlan onlilinawa et idayew da komon si Jah.”​—Salmo 150:6.

18, 19. Panon karakel so mabilay ya pinalsa ya ginawa nen Jehova diad dalin, tan antoy naaralan tayo ed saray pinalsa tungkol ed soberanya to?

¹⁸ Antoy naaralan tayo ed impangusar nen Jehova ed pakapanyari ton mamalsa? Seguradon pambiliban tayo so karakel tan panduruma na pinalsa to. Oniay imbaga na sakey ya salmista: “Agaylay karakel na saray kimey mo, O Jehova! . . . Say dalin et napno na saray ginawam.” (Salmo 104:24) Talagan tua itan! Adiskobre  na saray biologist so masulok ya sakey milyon ya nanduruman klase na mabilay ya pinalsa diad dalin. Pero panisiaan na arum ya minilyon ni so ag-adiskobre. Nayarin naupotan na ideya so toon artist. Pero si Jehova, agan balot naupotan na ideya ya mangimbento na balibali, balo, tan nanduruma ya bengatla.

¹⁹ Naaralan tayo ed impangusar nen Jehova ed pakapanyari ton mamalsa so tungkol ed soberanya to. Say mismon salita ya “Manamalsa” et ipapanengneng ton duma si Jehova ed amin, ta amin ya walad uniberso et “pinalsa.” Anggan say mismon saksakey ya Anak nen Jehova, ya nanlingkor bilang “marundunong a komikimey” diad panaon na impamalsa, et agbalot tinawag na Biblia ya Manamalsa o kaparan-Manamalsa. (Proverbio 8:30; Mateo 19:4) Imbes, sikatoy tinawag ya “panguloan na amin a pinalsa.” (Colosas 1:15) Lapud pinalsa nen Jehova so amin a bengatla, sikato labat sirin so makanepegan ya manuley ed interon uniberso.​—Roma 1:20; Apocalipsis 4:11.

20. Antoy labay ya ibaga na impanpainawa nen Jehova nen asumpal toy amalsa diad dalin?

 ²⁰ Kasin tinmunda lay Jehova ya mangusar ed pakapanyari ton mamalsa? Ibabaga na Biblia ya nen asumpal nen Jehova so kimey ton mamalsa diad komanem ya agew, “sikatoy nampainawa ed komapiton agew manlapud amin a kimey a gagawaen to.” (Genesis 2:2) Napatnagan ed imbaga nen apostol Pablo ya say komapiton “agew” et nilibon taon so karukey to, ta agni itan anampot nen panaon to. (Hebreo 4:3-6) Balet say labay kasin ibaga na “nampainawa” et aglan balot mankikimey si Jehova? Andi, agbalot tinmunda si Jehova ya mankimey. (Salmo 92:4; Juan 5:17) Say tutukoyen labat na satan sirin et say intunda to lan mamalsa na nanduruman bengatla diad dalin. Pero tuloytuloy ni so pankikimey to pian nasumpal so gagala to. Kaibad satan so impangipuyan tod Masanton Kasulatan. Kaiba ni ingen ed satan so “sakey a balon pinalsa,” ya pantongtongan tayo ed Kapitulo 19.​—2 Corinto 5:17.

21. No manbilay la ray matoor ya totoo ed andi-angga, anto kasi epekto ed sikara na pakapanyari nen Jehova ya mamalsa?

²¹ No manampot lay agew na painawa nen Jehova, sarag to met lan ibaga ya “agaylay abig” na amin ya ginawa to diad dalin, ya singa imbaga to nen anampot so komanem ya agew na impamalsa. (Genesis 1:31) Agtayo amta no panon to nin usaren so mabisbiskeg ya pakapanyari ton mamalsa diad arapen. Balet say segurado et pandinayewan tayo nin siansia no panon ton usaren itan. Diad andi-angga, tuloytuloy tayon makaaral na tungkol ed si Jehova panamegley na saray pinalsa to. (Eclesiastes 3:11) No diman tayo mas nakakabat si Jehova, diman tayo met mas naapresya so Makapadinayew a Manamalsa tayo tan mas onapit tayo ed sikato.