Waut lieet de Natua ons?

“Froag de Tieren, dee woaren die waut lieren; de Väajel enne Loft woaren die sajen; froag de Plaunten oppe Ieed, dee woaren die belieren, un de Fesch em Mäa woaren die vetalen” (HIOB 12:7-8, PB)

EN DE latste Joaren haben de Forscha un soone Menschen, waut sikj Sachen utjreblen un moaken, väl von de Plaunten un Tieren jelieet. Un dee proowen daut dan notomoaken toom sikj niee Sachen utjreblen un dee, waut et aul jeft, noch vebätren. Unjasto die mol dise Biespels hia un dan denkj äwa dit no: “Wäm traft de Iea fa daut, woo daut enne Natua jemoakt es?”

Waut wie von dän Waulfesch siene Flichten lieren kjennen

Waut kjennen soone Menschen, waut Äarpläns ooda Zhets moaken, von eene Sort Waulfesch (Buckelwal) lieren? Dee kjennen een deel von dee lieren. Een utjewosna von dise Fesch wajcht rom 30 Tonn. Daut es soo väl aus een groota Trock, waut belot es. Soon Fesch es ernoa stiew un dee haft sea groote Flichten un dee es 40 Schoo (12 Meeta) lank un sea schmiedich. Wan soon Fesch sikj Fräten jriepen well, dan schwamt dee unja de Feschkjes, waut hee sikj jriepen well, enne Rund un moakt Bloskjes. Aul dise Bloskjes sent soo aus een Nat, waut de Feschkjes bemoakt. Un dan kaun de Waulfesch dee leicht oppschlucken.

De Forscha kunnen daut nich vestonen, woo daut mäajlich wia, daut soon groota Fesch soo kort enne Rund schwamen kunn. Dee worden en, daut et mäajlich wia, wäajen soone Flichten, aus dee Fesch haud. De Kaunten von de Flichten sent nich glaut, soo aus de Flichten von eenen Zhett, oba krus, wäajen dee Knubbelkjes haben.

Wäajen daut kruse kaun de Waulfesch no Hecht schwamen, onen sikj sea auntostrenjen. Woo schauft daut? Eene Tietschreft sajcht, daut daut kruse daut Wota soo äwa de Flichten leit, daut dän Fesch daut leicht es, no bowen to schwamen. Wan de Kaunten von de Flichten nich krus wieren, dan wudd daut nich schaufen.

Fa waut kaun dit goot sennen, daut se dit haben rutjefungen? Wan de Flichten von eenen Zhett soo jemoakt wieren aus de Flichten von disen Waulfesch, dan wudden dee väl eefacha un sechra sennen un nich soo foaken motten repäat. De Jelieeda John Long jleeft, daut doa eenen Dach veleicht “aul de Zhets woaren soone Knubbelkjes aune Flichten haben aus dise Sort Waulfesch”.

De Mäameewen äare Flichten nomoaken

De Zhetflichten lat aulmols aul no Voagelflichten. Oba de latste Tiet haben de Menschen, waut sikj Sachen utjreblen to moaken, noch dolla jeprooft, von de Voagelflichten Aufmoakj to nämen. Eene Tietschreft, waut äwa Wissenschoft rät, sajcht, daut de Forscha von de Uniwersität von Florida daut haben jeprooft krakjt notomoaken, woo de Mäameewen flieejen. Dee haben eenen Droon jemoakt, waut enne Loft stellhoolen kaun un sikj uk sea haustich raufscheeten kaun un trigj no Hecht flieejen kaun soo aus de Mäameewen.

De Mäameewen kjennen sea fein flieejen, wäajen dee äare Flichten bie dän Alboagen un uk bie dän Schulla bieejen kjennen. De Tietschreft sajcht uk noch, daut de Flichten von dän Droon uk sea soo jemoakt sent, aus de Flichten von de Mäameewen. Wäajen de Droon soone Flichten haft, kaun dee enne Loft stellhoolen ooda sikj uk tweschen Jebieda raufloten. Daut stätsche Millitäa wudd jleichen, soone Droons to haben toom en groote Städa no Jewäaren ooda no Bommen sieekjen.

De Feet von de Äajdakjs nomoaken

Wie kjennen uk väl von de Tieren lieren, waut oppe Ieed läwen. Biejlikj kaun eene kjliene Äajdakjs, ooda een Rana, oppe Wenj noppklautren un sikj äwakopp aum Bän fausthoolen. Woo es daut mäajlich, daut eene Äajdakjs daut kaun doonen?

De Äajdakjs kaun sikj mau rajcht aun soon glautet fausthoolen aus Glauss, wäajen dee fiene Hoa aune Feet haft. Dee haft nich Liem aune Feet. Aul dee fiene Hoa halpen, daut dee sikj meist aulawäajen kaun fausthoolen. Wäajen de Schwoakrauft es daut jeweenlich nich mäajlich, daut een Mensch wudd met de plaute Henj kjennen opp eene Waunt noppklautren. Oba de Äajdakjsen kjennen daut, jroz wäajen dee aune Feet soo väl fiene Hoa haben, waut sikj aune Waunt ooda aum Bän hoolen.

Woo kjennen Menschen dit nomoaken? Dee wudden kjennen waut moaken enne Städ de zeichne Backasch. * Un een Forscha säd uk, waut de Äajdakjs brukt toom sikj hoolen, wudd uk eene groote Help sennen, wan soont kunn enne Doktarie jebrukt woaren toom eene Wund toomoaken, wan doa nich jeit soowaut to brucken aus Liem.

Wäm traft de Iea?

Eene Organisazion, waut NASA heet, haft eenen Robott jemoakt, waut soo gonen kaun aus een Skorpion. En Finnlaunt haben se eenen Trekjta jemoakt met sas Been, waut soo äwa groote Sachen krupen kaun aus een groota Kjniepa. Aundre Forscha haben Zeich jemoakt met gaunz kjliene Klaupen, waut op- un toogonen, waut de Bieta likjnen, wua de Taunenbeem-Sot bennen es. Eene Koa-Kompanie haft eenen Fesch (Kofferfisch) nojemoakt toom eene Koa moaken, waut nich soo sea von dän Wint brikjt. Aundre Forscha wellen proowen to vestonen, wuarom de Abalone-Schnigjen soo stoakj sent. Dee wellen Soldotenkjleeda soo aus daut nomoaken, daut dee leichta un stoakja sent toom de Soldoten beschitzen.

Daut jeft soo väl goode Iedeeen en de Natua. Forscha haben eene List em Komputa jemoakt von aules, waut see rutjefungen haben: von de Tieren, von de Plaunten un woo dee schaufen. Eene Tietschreft sajcht, daut de Wissenschoftla opp dise List kjennen kjikjen, un daut halpt dee, daut dee opp goode Iedeeen komen. Oba wäm traft de Iea fa aul daut, waut opp dise List to finjen es? Jeweenlich es je daut soo, wan eena sikj haft kunt waut nieet utjreblen un moaken, dan lat eena daut enschriewen un eena kjricht de Iea doafäa. Oba de Forscha sajen, daut wie daut rajcht jesajcht de Natua to vedanken haben, wan wie waut rutfinjen un nomoaken.

Von wua nemt de Natua aul dise Iedeeen häa? Een deel Forscha denkjen, daut de Ewoluzion daut haft äwa millionende Joaren soo wiet jebrocht. Oba aundre Forscha denkjen nich krakjt soo. Michael Behe schreef en The New York Times aune 2005, daut wan wie seenen, woo daut en de Natua aules schauft un jemoakt es, dan kom wie emma opp eenatlei: Wan een Voagel soo jeit un sikj soo hieet aus eene Ent, dan es daut gaunz kloa eene Ent. Waut wull hee doamet dietlich moaken? Hee schreef wieda, daut wan wie seenen, woo besonda waut enne Natua jemoakt es, dan es daut uk kloa, daut daut wäa jemoakt haft.

Wan irjentwäa wudd eene bätre Flicht fa eenen Äarplän moaken ooda waut bätret toom eene Wund berollen moaken ooda eene bätre Sort Zeich ooda eene bätre Koa moaken, dan wudd deejanja sellen de Iea doafäa kjrieen. Un wan du wurscht waut nomoaken, waut een aundra sikj utjedocht haft, un am nich de Iea doafäa jeefst, wudd daut krakjt soo sennen aus stälen.

Wudd eena daut jleewen kjennen, daut soo waut besondret, waut Wissenschoftla proowen notomoaken, bloos von veselfst es oppjekomen? Toom waut besondret nomoaken mott eena aul sea kluak sennen; wudd dee, waut sikj dise Sach utjedocht haft, dan nich motten noch väl kjlieekja sennen? Wäm wudd mea Iea trafen: dänjanjen, waut dee Sach bloos nojemoakt haft ooda dänjanjen, waut sikj dee Sach utjedocht haft?

Waut eena nu denkjen saul

Wan de Menschen sikj de Natua unjastonen haben, dan denkjen väle krakjt soo aus de Psalmenschriewa, waut schreef: “Oo HAR, woo sent diene Woakjen doch soo väl un soo groot! En diene Weisheit hast du daut aula jemoakt, un de Ieed es voll von däm, waut du jeschaufen hast” (Psalm 104:24, PB). De Apostel Paulus säd biejlikj soowaut. Hee schreef: “Von don aus Gott de Welt jemoakt haft, es siene eewje Krauft un Gottheit, dee verhäa nich to seenen wia, verendach jekomen un to vestonen, derch daut waut hee jeschaufen haft” (Reema 1:19-20, PB).

Oba väl goode Menschen, waut de Schreft respakjten un aun Gott jleewen, denkjen doawäajen noch, daut Gott de Ewoluzion jebrukt haft toom aul daut besondre en de Natua moaken. Oba waut lieet de Schreft doaräwa?

[Footnoot]

[Takjst]

Von wua haft de Natua aul de goode Iedeeen häa?

[Takjst]

Wäa haft sikj aules utjedocht, waut wie en de Natua seenen?

[Kausten/​Bilt]

Toom waut besondret nomoaken mott eena aul sea kluak sennen; wudd dee, waut sikj dise Sach utjedocht haft, dan nich motten noch väl kjlieekja sennen?

De Äajdakjs äare Feet woaren nich schwiensch un dee hinjaloten uk nich Spoaren. Dee kjennen sikj aun irjentwaut fausthoolen, buta aun Täflaun. Dee kjennen sikj leicht fausthoolen un uk leicht wada loosloten. Un Forscha proowen daut notomoaken, woo dee äare Feet schaufen

Dis Äarplän, waut sea haustich wenjen kaun, es nojemoakt von de Mäameewen äare Flichten

Dise Koa es von dän Kofferfisch nojemoakt, waut en dän Wint lang nich soo sea brikjt

[Biltnowies]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kausten/​Bilt]

BIEM REISEN RECHTEN DEE SIKJ NO DAUT, WAUT AN ENJEJÄFT ES

Een deel Tieren sent “weis jemoakt”, un doawäajen vebeislen dee sikj nich un komen doahan, wua see wellen (Spricha 30:24, NTR; 30:25). See wie mol twee Biespels.

◼ Woo de Eemskje äaren Wajch finjen Wan Eemskje no Fräten sieekjen, woo finjen dee dan wada trigj no äa Nast? Forscha en Enjlaunt haben rutjefungen, daut de Eemskje een Jeroch hinjaloten un daut dee äare Wäaj uk soo moaken, daut dee leicht wada trigjfinjen. Eene Sort Eemskje gonen emma jlikjwajch von äa Nast, oba wan dee rutbieejen, dan doonen dee daut schmeisich un moaken eenen Wajch, waut soo es aus eene tweetinje Forkj, sajcht daut en de Tietschreft New Scientist. Woosoo es daut soo besonda? Wiels wan eene Eemskje oppem Trigjwajch es un bat eene Bieejunk kjemt, dan woat dee emma dän Wajch nämen, wua daut schmeisich nenjeit, wiels de Eemskje weet daut, daut dee secha wada no daut Nast jeit. Wäajen dee äare Wäaj soo aus dit moaken, es daut fa dee leichta, han- un trigjtogonen un nich äare Krauft to vebrucken, wäajen see sikj vebiestat haben.

◼ De Väajel äa Nuadwiesa Väl Väajel doonen sea wiet opp un dol reisen, oba dee vebeislen sikj nich, krakjt endoont waut von Wada doa es. Woo kjennen dee daut? Forscha haben rutjefungen, daut de Väajel daut Magneet von de Ieed späaren kjennen. Oba en eene Tietschreft woat jesajcht, daut daut Magneet nich opp aule Städen äwareen es un daut et doawäajen nich emma werkjlich nom Nuaden wiest. Woo kjennen de Väajel doawäajen noch äaren Wajch finjen? Dee rechten sikj uk doano, wua de Sonn unjajeit. Un wan de Sonn uk en de veschiedne Joarestieden opp veschiedne Städen es, schient daut soo, daut dee uk weeten, en waut vonne Joarestiet daut es. Met aul dit toop weeten dee, woonen Wajch see flieejen motten.

Wäa haft de Eemskje daut enjejäft, äare Wäaj soo kluak to moaken? Wäa jeef de Väajel äaren ennalichen Nuadwiesa un soon Vestaunt, daut dee emma äaren Wajch finjen? Kjeem daut bloos von veselfst? Ooda kjemt daut von eenen kluaken Schepfa?

[Biltnowies]

© E.J.H. Robinson 2004