Ir al contenido

¿Imatá yachakusunman animalesmanta plantasmantawan?

¿Imatá yachakusunman animalesmanta plantasmantawan?

¿Imatá yachakusunman animalesmanta plantasmantawan?

“Animalesta tapuriy, paykunataj yachachisonqanku; jinallataj phawajkunata tapuriy, paykunapis rikuchisonqanku. Chayri jallpʼata tapuriy; chaypis yachachisonqa. Mama qochapi kaj challwaspis sutʼinchasonqanku” (JOB 12:7, 8).

PASAJ watasmantapacha, cientificoswan waj yachayniyoj runaswanqa, animalitosmanta plantasmantawan yachakushanku. Paykunaqa animalitosta, plantastawan estudianku, mosoj maquinasta ruwanankupaj chayri kanña chay maquinasta aswan sumajman tukuchinankupaj. Chay estudiasqankoqa biomimética sutikun. Qhepan parrafospi wakin animalitosmanta yachakusun. Yachakullasuntaj imatachus yachayniyoj runas chay animalitosmanta yachakusqankuta. Chayta qhawarishaspa, piensarina pichus chay animalitosta ruwasqanpi.

Kʼuru wasa ballenaj aletasnin

Avionesta ruwajkunaqa, marpi uj jatun pescadomanta mayta yachakunkuman. Chay pescadotaqa kʼuru wasa chayri moqo wasa ballena ninku. Chay jatun pescadoqa 12 metros jina midin, 30 mil kilos jinataj pesan, nisunman juntʼa cargayoj trailer jina. Chantapis chay pescadoj cuerponqa, manchay duro, jatun aletasniyojtaj. Jinapis chay pescadoqa, usqhayllata yaku ukhupi purin. Imaynatachus mikhusqanmanta parlarina. Chay jatun pescadoqa, maypichus ashkha pescados chayri waj yaku khurus tiyan chaypa uranman rin. Chantá muyuspa, phosoqosta wijchʼuspataj pescaditosta yaku pataman tuyturpachin. Ajinata tantaytawantaj, ujllapi ashkha pescadosta mikhukapun. Chay jatun pescadoj muyusqanqa, uj metro medioyoj jinalla.

Cientificosqa nej kanku: “¿Imaynatá kay chhikan pescado manchay duro cuerpoyoj kaspapis, casi pachallanpi muyuyta atinri?”, nispa. Paykunaqa chay animalta unayta estudiaytawan, reparasqanku ajinata muyunanpaj aletasnin yanapasqanta. Imaraykuchus chay pescadoj aletasnenqa, mana avionpata jinachu lluskʼita. Astawanpis aletasninpa ujnin ladonqa, serrucho jina qʼasa qʼasitasniyoj.

Chay jatun pescadoqa qʼasa qʼasa aletasniyoj kasqanrayku, yaku ukhupi facilta wichayman riyta atin. ¿Imaynamanta? Yachayniyoj runaspa orqhosqanku revista nin: “Chay pescadoj aletasninpa qʼasa qʼasitasnenqa, yakuta molino jina usqhayllata muyuchin. Chay jatun pescado wichayman rishaspa kʼiskimanta muyujtinpis, aletasnenqa yakuta muyuchillanpuni. Chay pescadoj aletasnin lluskʼalla kanman chayqa, mana ajina kʼiskimanta muyuyta atinmanchu. Imaraykuchus yakoqa mana aletasninta kuyuchejta saqenmanchu, nitaj wichayman rinanpaj kallpan kanmanchu”.

¿Imaynatá chayta yachay yanapawanchej? Sichus avionespa aletasninta kikin qʼasa qʼasitasniyojta ruwankuman chayqa, mana avionta kuyuchinapaj waj aletaswan chayri waj piezaswan necesitakunmanchu. Chantapis chay alasqa mana imanarpakullanmanchu, allinchanapis fácil kanman. John Long sutiyoj runaqa, imaynatachus cuerponchej chayri animalespa cuerponku kuyuykachasqanta estudian. Paytaj nin: “Avionesta ruwajkunaqa, kʼuru wasa ballenaj aletasnin kikinta avionesta ruwayta munashanku. Chayrayku ichapis tumpamantawanqa, pasajerosta apaj avionespa alasninkupis qʼasa qʼasitasniyoj kanqanku”, nispa.

Gaviotaspa lijrasninku

Yachayniyoj runasqa, pʼisqosmanta yachakuspa avionespa alasninta ruwayta yachanku. Jinapis kay qhepa wataspi, paykunaqa astawan ñauparishanku. Cienciamanta parlaj revista nin: “Florida universidadmanta wakin yachayniyojkunaqa, gaviotas nisqa pʼisqosta qhawarispa uj juchʼuy avionta ruwasqanku. Ajinamanta chay modeloman jina jatuchaj avionesta ruwanankupaj. Chay avionqa gaviotaman rijchʼasqa ruwasqa kasqanrayku, patamantaj uramantaj usqhayllata phawayta atin, pachanpipis sayayta atillantaj. Chay avioncitotaqa, uj maquinitawan karullamanta apaykachanku”, nispa.

Gaviotasqa patamantaj uramantaj ratolla phawaykachayta atinku, hombrosninkuta, lijritasninkutapis iskayman doblayta atisqankurayku. Parlarqanchej chay revista nillanpuni: “Chay juchʼuy avioncitoqa 60 centimetrosniyojlla. Chantapis aletasninta uj motorcitoman ñañu alambreswan japʼichisqanku”, nispa. Chay avión ajina ruwasqa kasqanrayku, phawaykachashaspa uj cheqallapi unayta sayayta atin. Chantapis ujllata edificios chaupiman phawamuyta atin. Estados Unidosmanta militaresqa, mayta munashanku chay jina avión kananta. Imaraykuchus chay jina aviones kanman chayqa, jatuchaj llajtaspi imaymana pakasqa bombasta tarinapaj sumaj kanman.

Geco nisqa ararankhaj chaki plantasnin

Jallpʼa patapi purej animalesmantapis, mayta yachakullasunmantaj. Geco nisqa ararankhamanta parlarina. Chay ararankhitaqa mana urmamuspa, perqasta, techosta ima puriyta atin. Bibliapis chay ararankhamanta parlarqaña (Proverbios 30:28). Qhawarina imaraykuchus chay ararankhita ajinata puriyta atisqanta.

Chay ararankhaj chaki plantasnenqa, mana machʼachu kanku. Jina kajtin, ¿imaraykutaj perqasninta chayri vidriosninta lluskʼa kajtinpis puriyta atillan? Imaraykuchus chaki plantasninpi mana rikukoj tʼuna pelitos tiyan. Chay pelitostaj, imamanpis sumajta kʼaskakunanpaj yanapan. Runaspataqa mana chay pelitos kapuwanchejchu. Chayrayku noqanchejqa, mana perqasninta puriyta atinchejchu. Jinapis chay ararankhitaqa, chaki plantasninpi tʼuna pelitosniyoj kasqanrayku, techomanta, perqasmantapis mana laqʼakamunchu.

¿Imaynatá ararankhamanta yachakuy yanapawanchej? Uj yachayniyoj runa, uj revistapi nisqa: “Ararankhaj chaki plantasninman rijchʼakoj kʼaskachinata ruwankuman chayqa, doctoresta mayta yanapanman. Imaraykuchus quimicoswan ruwasqa kʼaskachinasqa, wakin kutis mana allinchu heridasta jampinapaj”, nispa. Chantapis escrash chayri velcro * nisqa kʼaskachinaj cuentanmanta apaykachakunman. Chay kʼaskachinatapis plantitasmanta copiakuspa ruwasqanku.

¿Pitataj jatunchana kanman?

Estados Unidosmanta NASA nisqapi trabajajkunapis, pusaj chakisniyoj maquinata ruwashanku, alacrán jina purejta. Finlandia suyumanta uj grupo yachayniyoj runaspis, sojta chakisniyoj tractorta ruwasqanku. Chay tractorqa uj jatun khuru jina maynintapis purillan. Waj grupo yachayniyoj runastaj, pinoj poqoyninman rijchʼakoj telata ruwasqanku, kicharikunanpaj, wisqʼakunanpajtaj. Chantapis autosta ruwaj empresaqa, uj cajaman rijchʼakoj pescadomanta yachakuspa autota ruwashanku. Chay pescadoqa may usqhayta yaku ukhupi purin. Waj cientificostaj, caracolpa wasinman rijchʼakoj animalitota estudiashanku. Chay animalitoqa mar ukhupi tiyakun, sumaj durotaj. Yachayniyoj runasqa, chay animalitoman rijchʼakojta balamanta jarkʼaj chalecota ruwayta munashanku. Ajinamanta chay chaleco aswan sumaj, aswan chhallitataj kananpaj.

Cientificosqa animalitosmanta plantasmanta ashkha imastapuni yachakunku. Chay yachakusqankutataj, uj libropi jina waqaychanku. Uj revista nin: “Yachayniyoj runasqa chay librota qhawariyta atinku, imastachus ruwasqankuta allinchanankupaj”, nispa. Cientificosqa imastachus chay libropi waqaychasqankuta sutichanku, “patentes biológicas”. Mayqen runallapis chayri mayqen empresapis, animalesmanta, plantasmanta yachakuspa imatapis rikhurichin chayqa, chay yachakusqanta paypa sutinwan registrachin. Chay revista nillanpuni: “Cientificosqa imastachus rikhurichisqankuta ‘patentes biológicas’ sutichaspaqa, animalitosmanta chayri plantasmanta copiakusqankuta nishanku”, nispa.

¿Imaraykutaj animaleswan plantaswan tʼukunapaj jina kanku? Wakin yachayniyoj runasqa ninku: “Animaleswan plantaswanqa may chhika unaypi imaynachus kunan kashanku, chayman tukunku”, nispa. Waj cientificostajrí mana jinatachu yuyanku. Chaykunamanta ujqa, Michael Behe kashan. Payqa 2005 watapi uj periodicopi nerqa: “Animaleswan plantaswan tʼukuna imasta ruwayta atisqankoqa, rikuchiwanchej mana jinallamantachu rikhurisqankuta. Inglés parlaypi niyta yachayku: ‘Sichus uj animal piliman rijchʼakun, pili jina yakupi tuytun, pili jinataj chʼajwan chayqa, pilipuni ari’, nispa”. Chay runa nillanpuni: “Chayrayku mana nisunmanchu, animaleswan plantaswan jinallamanta rikhurisqankuta”, nispa.

Sichus uj runa uj avionta aswan sumajman tukuchin chayqa, chay trabajonta sumajpaj qhawanchej. Chayllatataj ruwanchej, machʼata rikhurichejwan, aswan sumaj telata rikhurichejwan, chayri sumajta aguantaj autota ruwajwan. Yachanchej jina, wajmanta copiakuspa imatapis ruwajqa, pimantachus copiakusqanta willanan tiyan. Mana chayta ruwanman chayqa, leyman jina juchachasqa kayta atinman.

Cientificostaj plantasmanta chayri animalesmanta copiakuspa tʼukuna imasta ruwanku. Jinapis ninku, plantaswan animaleswan jinallamanta rikhurisqankuta. Chay nisqanku, ¿allinchu? Uj copiapis mana jinallamantachu rikhurin chayqa, imamantachus copiakusqanpis mana jinallamantachu rikhurinman. ¿Pitaj astawan jatunchasqa kanan tiyan? ¿Alumnochu chayri maestrochu?

¿Pitaj tukuy imata ruwarqa?

Animalitoswan plantitaswan tʼukunapaj jina ruwasqa kasqankuta rikuspa, ashkha runas ñaupa tiempomanta uj salmista jinallataj ninku. Pay nerqa: Jehová “Dios, ruwasqasniykeqa may chhika. Tukuy imata sumaj yachayniykiwan ruwarqanki. Kay pachaqa ruwasqasniykiwan juntʼa kashan”, nispa (Salmo 104:24). Apóstol Pablopis chayman rijchʼakojllatataj nerqa. Pay qhelqarqa: “Diospa mana rikukoj imasnenqa, nisunman wiñay atiynin, paypuni Dios kasqanpis, paypa ruwasqasninpi sutʼi rikukun, runata rikhurichisqanmantapacha. Chayrayku mana niyta atinkumanchu Dios mana kasqantaqa”, nispa (Romanos 1:20).

Jinapis ashkha runasqa, Bibliaj nisqanpi creespapis, piensanku Diosqa wakin imasllata ruwasqanta, chay imasmantataj tukuy ima sapallanmanta rikhurisqanta. ¿Chaytapunichu Biblia yachachinman?

[Sutʼinchaynin]

^ párr. 15 Velcro nisqa kʼaskachinataqa, qhepitusniyoj plantitasmanta yachakuspa ruwasqanku, amor secoj poqoyninmanta jina, muni munimanta jina ima.

[Yuyarinapaj]

¿Imaraykutaj animaleswan plantaswan tʼukunapaj jina kanku?

[Yuyarinapaj]

¿Pitataj tukuy ima kajta ruwarqa?

[Recuadro]

Uj copiapis mana jinallamantachu rikhurin chayqa, imamantachus copiakusqanpis mana jinallamantachu rikhurin.

Cientificosqa geco nisqa ararankhaj chaki plantasninman rijchʼakojta ruwayta munanku. Chakisitusnenqa mana jaykʼaj chʼichichakunchu, nitaj lastrota saqenchu. Imamanpis kʼaskakullan, faciltataj kʼaskarakun. Teflonllaman mana kʼaskaykunchu.

Kay avioncitoqa patamanpis uramanpis sumajta phawaykachayta atin, alasnin gaviotaj alasninman rijchʼakusqanrayku.

Cajaman rijchʼakoj pescadomanta yachakuspa, uj autota rikhurichinku.

[Maymantachus fotos orqhokusqan]

Avioncitomanta foto: Kristen Bartlett/University of Florida. Gecoj chaki plantanmanta foto: Breck P. Kent. Cajaman rijchʼakoj pescadomanta, automanta foto ima: Mercedes-Benz USA

[Recuadro]

ANIMALITOSQA ÑANNINKUTA SUMAJTA REJSINKU

Ashkha animalitos maymanchus rinankuta sumajta yachanku. Chayman rispataj mana chinkankuchu. Chayqa rikuchiwanchej, “sumaj yachayniyoj” kasqankuta (Proverbios 30:24, 25). Iskay animalitosmanta parlarina.

Sikʼimirasqa ñanniyoj kanku. ¿Imaynatá sikʼimiras mikhunata maskʼaj rispa wasinkuman kutinpunku? Gran Bretañamanta uj grupo yachayniyoj runasqa, sikʼimirasta estudiasqanku. Paykuna ninku: “Sikʼimirasqa qʼapaysituta qhatispa wasinkuman kutinpunku. Chantapis mana chinkanankupaj ñansitusta ruwakunku”, nispa. Cientificospa revistanku nin: “Faraón nisqa sikʼimirasqa, wasinkumanta llojsispa palqasta jina ñankunata ruwanku. Wasinkuman kutinpunankupajtaj, chay lastrota qhatinku. Ajinamanta mana waj ladosman wistʼuspa, wasinkuman cheqanta kutinpunku. Chantapis mana ujnin ladomanta jamoj sikʼimiraswan takanakunkuchu, nitaj anchata saykʼunkuchu”, nispa.

Pʼisqosqa mana chinkaspalla karusman phawanku. Ashkha pʼisqetusqa, tiempomanta tiempo karu lugaresman riyta yachanku. Chay rinanku lugarmanqa, parajtinpis wayrajtinpis mana chinkaspa chayankupuni. ¿Imaynatá chayta ruwanku? Científicos nisqankuman jina, chay pʼisqetusqa jallpʼata qhataykoj kallpata reparanku. Jinapis cientificospa ujnin revistanku nin: “Jallpʼata qhataykoj kallpaqa, mana tukuy lugarespichu kikin kallpayoj, nitaj pata ladomanpunichu aysan”, nispa. Jina kajtin, ¿imaynatá pʼisqetus karusman rishaspa mana chinkankuchu? Paykunaqa may ladomanchus inti yaykusqanman jina phawanku. Jinapis inteqa ima killapichus kashasqanchejman jina tumpata kuyurin. ¿Imaynapitaj pʼisqetus ñanta mana pantankuchu? Paykunaqa ima killapichus phawashasqankuta yachankusina. Chaytaj mana chinkanankupaj yanapan.

¿Imaraykutaj sikʼimiras ñansitunkuta sumajta ruwakunku? ¿Imaraykutaj pʼisqospis karusman phawashaspa mana chinkankuchu? Pʼisqetuswan sikʼimiraswan, ¿jinallamantachu rikhurinkuman karqa? Chayrí, ¿Dioschu chay animalitosta ruwanman karqa?

[Maymantachus foto orqhokusqan]

© E.J.H. Robinson 2004