Ima tiyashcata ricui

¿Cai Allpamanta, animalcunamantapish imatataj yachai tucunchij?

¿Cai Allpamanta, animalcunamantapish imatataj yachai tucunchij?

¿Cai Allpamanta, animalcunamantapish imatataj yachai tucunchij?

“Cunanca animalcunata tapuyari, paicunaca yachachingallacunami. Huairata purij pajarocunata tapuyari, paicunaca rijsichingallami. Mana cashpaca allpahuan parlanacuyari, paica yachachingallami. Mama cuchapi causaj chalhuacunapish huillangacunallami” (JOB 12:7, 8).

HUAQUIN huatacuna huashamantami cientificocuna, ingenierocunaca, plantacuna, animalcuna ima shina cashcata estudiancuna. Chaicunata estudiashpami mushuj maquinacunata rurancuna o shujtaj cosascunata llujchincuna o ña tiyashca cosascunata ashtahuan allichincuna. Cai catij ejemplocunamanta yachashpaca, “¿pitaj chaicunataca rurarca? ¿Pitataj jatunyachina canchij?” nishpa tapurishunchij.

Ballena jorobada nishcapaj aletacuna

¿Avionta ruraj ingenierocunaca imatataj ballena jorobada nishcamantaca yachai tucuncuna? Achcatami yachai tucuncuna. Chai ballenacunaca casi 30 toneladas pesotami charin. Shuj jatun cargata aparishca camión shinami can. Shinallataj casi 12 metrostami midin. Paipaj cuerpoca casi rectomi can. Y alas shina jatun aletacunatami charin. Chashnapish ratomi cuyuri tucuncuna. Por ejemplo, cai ballenacunaca pescadocunata japingapajca yacu ucuta rishpami muyuri callarin. Chashna muyurishpami burbujacunata cacharin. Chai burbujacunaca shuj malla shina tucushpami pescadocunataca japin. Chaimi ballenaca jahualla pescadocunataca millpun.

Cientificocunaca chai jatun ballenacuna imamanta rato muyurij cashcataca mana intindircacunachu. Pero chai jatun ballenacuna chashna muyuringapajca paicunapaj aletacunata utilizaj cashcatami cuentata curcacuna. Chai aletacunaca mana llanochu can. Aleta filocunaca asha curvacunatami charin.

Ballenapaj aletacuna chashna curvata charijpimi yacuca jahuata pasanlla. Shuj revista nishca shinaca chaimi ballenaca jahualla huichiman nadai tucun. Pero ballenapaj aletacuna recto cajpica ballenaca mana chashna nadai tucunmanchu.

¿Ballenacunapaj aletacunata estudiashpaca imatataj rurai tucuncuna? Avionpaj alascuna shuj ballenapaj aletacuna shina cajpica chai alascunata ruranaca jahuallami canman. Shinallataj ashtahuan seguromi canman. Mana tanto cuidana, allichina minishtirinmanchu. Shuj yachaj runaca: “Ñallami avioncunapaj alascunapish ballenacunapaj aletacuna shina curvacunata charinga” nircami.

Gaviotacunapaj alascuna

Ingenierocunaca siempremi pajarocunapaj alascunata ricushpa avionpaj alasta rurashcacuna. Pero cunanca pajarocunapaj alascunata ashtahuan alli estudiashpami avionpaj alasta rurancuna. Shuj revista nishca shinaca Universidad de Floridamanta huaquin investigajcunaca gaviotacuna ima shina volajta ricushpami shuj dron nishcata rurashcacuna. Chai aparatoca huairapi saquiri tucunllami. Mana cashpaca ratomi uriyai tucun, ratitomi huichiyai tucun.

Gaviotacunaca paicunapaj hombrospi, paicunapaj codopimi alasta doblancuna. Chashnami rato volai tucuncuna. Ñajaman parlashca revistapi nishca shinaca dron nishca aparatopish chashna alascunata charishcamantami huairapi shayarishpa saquiri tucuncuna. O jatun edificiocunata chaupitapish rato siquiyai tucuncuna. Militarcunaca cai aparatocunata charinatami munancuna. Chashnami jatun ciudadcunapica armas químicas o biológicas nishcata mashcai tucuncuna.

Gecopaj chaquicuna

Allpata purij animalcunamantapishmi achcata yachai tucunchij. Por ejemplo, geco shuti shuj uchilla lagartomi tiyan. Chaica pata quinricunata, pata jahuacunatami puri tucun. Ñaupa punllacunapipish chai animal ima shina purijta ricushpami gentecunaca mancharijcuna carca (Proverbios 30:28). ¿Geco shuti lagartoca ima shinataj chashna puri tucun?

Geco shuti uchilla lagartoca paipaj chaquicunapi uchilla ajchacunata charishcamantami incluso llambujlla vidriocunapipish purinllacuna. Geco animalitopaj chaquipica mana shuj pegamento tiyanchu. Ashtahuanpish geco animalitopaj chaquipica molécula nishcami tiyan. Chaimantami chai moleculacuna pata quinripi o vidriopi tiyaj moleculacunahuan tandarijpi gecoca mana urman. Gentecunaca mana chaitaca rurai tucunchijchu. Pero geco nishca lagartopaj chaquicunapi uchilla ajchacuna tiyashcamantami geco animalitoca pata quinricunata o maitapish puri tucunlla.

¿Geco animalitopaj chaquita ricushpaca gentecunaca imatataj rurai tucuncuna? Gentecunaca velcro nishca cintapaj randimi shujtaj materialta ruranata yuyancuna. * Shinallataj shuj investigador nishca shinaca doctorcunaca chugricunata tapangapaj quimicohuan rurashca materialcunata utilizanapaj randica gecopaj chaquita shinami shuj cintata rurai tucuncuna.

¿Cai animalcuna tiyashcamantaca pitataj agradicina canchij?

NASA shuti organizacionca shuj escorpión laya jatun robottami fabricashca. Cutin Finlandiamanta ingenierocunaca shuj jatun insecto laya tractortami fabricashcacuna. Chai tractorca ima jahuatapish rinllami. Cutin shujtaj investigajcunaca pino muyupaj escamacunata shinami shuj tejidota rurashcacuna. Chaicunaca fácil pascarinlla, huichcarinllami. Shinallataj carrota fabricaj shuj empresapish pez cofre ima laya cashcata ricushpami shuj carrota ruracun. Chashnami carro avanzachunca huairaca mana jarcai tucun. Cutin shujtaj cientificocunaca oreja del mar nishcapaj caparazón ima laya cashcatami intindinata munancuna. Chashnami chalecos antibalas ashtahuan sinchi cachun, ashahuan pꞌanguilla cachun ruranata munancuna.

Cientificocunaca animalcuna, plantacuna ima shina rurashca cashcata ricushpami huaquin cosascunata rurashcacuna. Paicunaca cada animal, cada planta ima shina cashcata ricushpami shuj listata rurashcacuna. Shuj revistapi nishca shinaca cientificocunaca chai listapi informacionta mashcashpami huaquin cosascuna alli funcionachun imata ruranata yachai tucuncuna. Caipi yuyashun. Can imata rurashpaca cambaj shutipimi shuj marcata churangui. Chai shinallatajmi animalcunamanta, plantacunamanta yachashca informacionca shuj marca shina can. Chaimi cientificocunaca: “Animalcunamanta, plantacunamanta informacionta japishpaca cai mama pachahuanmi agradecidos cana canchij” nincuna.

¿Imamantataj cai mama pachapica alli rurashca animalcuna, plantacuna tiyan? Achca cientificocunaca achca millones huatacunata evolución tiyashcamantami chashna animalcuna, plantacunaca tiyan nincunami. Pero shujtaj cientificocunaca chai yuyaihuanca mana de acuerdochu can. Michael Behe shuti cientificoca 2005 huatapi llujshishca The New York Times periodicopica cashna nishpami escribirca: “¿Plantacuna, animalcuna alli rurashca cashcata ricushpaca imatataj intindichij? Por ejemplo, shuj pato, pato laya huacajpi, pato laya purijpica shuj pato cashcatami intindinchij. Chai shinallatajmi plantacuna, animalcuna alli rurashca cashcata ricushpaca shuj ruraj o huiñachij tiyashcata intindinchij”.

Shuj persona avionpaj alasta alli rurajpi, shuj pegachina cintata alli rurajpi, shuj alli tejidota rurajpi, shuj alli carrota rurajpica tucuicunami chai persona chaicunata rurashcata reconocincuna. Pero maijanpish shujtajpaj rurashcallata copiashpaca chai personapaj yuyaicunata shuhuacushca shinami canman.

Cientificocunaca animalcuna, plantacuna ima shina cashcatami copiancuna. Shinapish ¿chaicunaca yangallamantami tiyai callarishca canga ni tucuncunachu? Shuj copiata rurangapajca alli yachaj canami minishtirin. Original cosascunata rurangapajcarin ashtahuan alli yachaj canami minishtirin. Shinashpaca ¿pitataj jatunyachina canchij? ¿Shuj copiata rurajta o shuj originalta rurajta?

¿Imatataj intindishcanchij?

Achca gentecunaca cai Allpapi imalla rurashcacunata ricushpaca Salmota quillcaj runa nishca yuyaihuanmi de acuerdo can. Paica: “¡Mandaj Dioslla, quiquin rurashcacunaca mana yupai tucuipajmari! Tucui chaicunataca quiquinpaj yachaihuanmari rurashcangui. Cai pachaca quiquin rurashcacunahuan jundamari” nircami (Salmo 104:24). Apóstol Pablopish chai yuyai shinallatatajmi nirca. Paica: “Mana ricuipaj Taita Dios tiyashcataca, pai rurashcacunata ricushpa yachanallami. Huiñaipaj poderyujtaca, cai pachata rurashca punllamanta ricushpa, yuyaita japinallami” nircami (Romanos 1:20).

Shinapish tauca gentecunami Bibliapi ima yachachishcata crishpa, Dios tiyashcata crishpapish Diosca evolucionmantami tucui caipi imalla tiyashcacunataca rurarca nincuna. Pero ¿Bibliapica chaitachu yachachin?

[Nota]

^ párr. 15 Velcroca pegachingapaj shuj cintami can. Chaica uchilla ganchocunatami charin. Chai cintataca cashacunata ricushpami rurashcacuna.

[Comentario]

¿Imamantataj cai mama pachapica alli rurashca animalcuna, plantacuna tiyan?

[Comentario]

¿Pitaj cai pachapi tucui imalla tiyajcunata rurarca?

[Ilustraciones y recuadro]

Shuj copiata ruraj alli yachaj cana cajpica shuj originalta rurajcarin ashtahuan alli yachajmi cana can.

Cai avionpaj alascunaca shuj gaviotapaj alas shinami can. Chaimantami jahuallito volanlla.

Geco shuti lagartopaj chaquica mana mapayanchu. Imata sarushpapish huellasta mana saquinchu. Maipipish pegarinllami. Shinallataj jahuallitomi despegarin. Teflonllapimi mana pegarin. Chaimantami cientificocunaca gecopaj chaqui ima shina cashcata estudiashpa huaquin cosascunata ruranata yuyancuna.

Cientificocunaca pez cofre ima shina rurashca cashcata ricushpami shuj alli modelo carrota rurashcacuna.

[Reconocimientos]

Avión: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecopaj chaqui: Breck P. Kent; pez cofre y carro: Mercedes-Benz USA

[Ilustraciones y recuadro]

MAITA RINATAMI YACHANCUNA

Achca animalcunami maita rishpapish ima shina tigranataca alli yachancuna (Proverbios 30:24, 25). Ishqui ejemplota ricushun.

Añangucunaca ordenpimi purincuna. Añangucunaca micunata mashcanaman llujshishpaca ¿ima shinataj paicuna causan lugarman tigrai tucuncuna? Inglaterramanta huaquin investigajcunaca añangucunaca paicuna causan lugarmanta llujshishpaca maita rishcata tigrangapajmi ñancunata rurashpa chaipi olorta saquincuna. Chashnami ima shina tigranata yachancuna ninmi. Por ejemplo, shuj revistapi nishca shinaca faraón shuti añangucunaca paicuna causan lugarcunamanta llujshishpaca ishquipimi ñanta chaupincuna. Chaimantami tigrashpaca cercalla ñanta japincuna. Chashnami añangucunaca mana shaicushpa rincuna, tigrancuna.

¿Pajarocunaca ima shinataj maita rinata yachancuna? Achca pajarocunami caruta rina cajpipish, tamiapi intipi rina cajpipish paicuna chayana lugarman chayancuna. Cientificocunaca pajarocuna cai Allpapaj campo magnético nishcahuan conectarishca cashcatami yachaj chayashcacuna. Pero mai lugarcunapica cai Allpamanta campo magneticoca mana mai lugarman rina cashcata alli señalanchu. Entonces ¿pajarocunaca ima shinataj paicuna rina lugarman chayanata yachancuna? Paicunaca inti mai ladota yaicujtami ricun. Shinallataj inti mana siempre chai lugarllatataj yaicujpipish pajarocunaca ima tiempopi cashcatami yachancuna. Chashnami maita rina cashcata, maiman chayana cashcata alli yachai tucuncuna.

¿Pitaj añangucunamanca ñancunata ruranata yachachirca? ¿Pitaj pajarocunamanca maita rinata yachachirca? ¿Imatataj yuyangui? ¿Evolucionmantachu chashna ruranata yachangacuna? ¿O tucuita huiñachij Dioschu paicunataca chashna rurashcanga?

[Reconocimiento]

© E.J.H. Robinson 2004