¿Imaynapin Biblia kay tiemponchiskama waqaychakuran?

Kay tiemponchiskama Bibliaq yachachikuynin mana ima cambiasqa chayamusqanqa admirakunapaqmi. Biblia qelqayta tukukusqanmantaqa 1.900 wata masñan pasarun. Jinaspapas Bibliaqa gastakuq materialkunapin qelqakuran. Papiro nisqapi chayqa qochapi wiñaq plantaq tullunmantan orqokuran, pergamino nisqataq animalkunaq qaranmanta. Chaymantapas ima simikunapichus Biblia qelqasqa karan chay simikunataqa pisillañan rimashanku. Manan chayllaraqpaschu, atiyniyoq gobiernokunapas religioso umallikunapas tukuy atisqankutan ruwaranku Bibliata ch’usaqyachinankupaq.

¿Imaynapin Biblia chhaytukuy tiempo pasaqtinpas mana chinkaranchu, jinaspa allin reqsisqa libroman tukupuran? Qatimuqpin iskaymanta rimasun.

Askha copiakuna kaqtinmi waqaychakuran

Ñaupa tiempopi Israel runakunaqa allintan waqaycharanku jap’isqanku original rollokunataqa, jinaspapas makiwan copiaspan askha copiakunata orqoranku. Chay tiempopi reykunapas kamachikuytan chaskiranku Diospa leyninmanta juj copiata paykunapaq ruwakunankupaq, chay leykunataqa Leví ayllumanta sacerdotekunan waqaychaqku (Deuteronomio 17:18).

Askha Israel runakunan Diospa simin qelqakunataqa leeyta munaqku. Chayraykun chay qelqakunataqa allin yachaq qelqaqkuna allin cuidadowan copiaqku. Juj ninmi karan Esdras, payqa Diospa Simintan rollokunaman copiaq, jinaspapas “Moisesman Israelpa Diosnin Señorpa qosqan kamachikuy simitan allinta yacharan”, Jehová Diostaqmi paytaqa yanaparan (Esdras 7:6). 500 watamanta 900 watakaman Jesuspa jamusqan qhepata masoreta runakuna Hebreo Rimay Qelqakunata copiaranku (Antiguo Testamento). Paykunaqa yupaqkuraqmi sapanka letrakunata chhaynapi ama imallapipas pantanankupaq. Chhaynata tukuy yuyayta churaspa copiasqankuraykun Bibliaq contranpi sayariq runakunaqa manapuni chinkachiyta atirankuchu.

168 watapi manaraq Jesús jamushaqtinmi Siria llaqtamanta rey Antíoco IV, ch’usaqyachiyta munaran Palestina llaqtapi kaq Hebreo Rimay Qelqakunamanta llapallan copiakunata. Judío runakunaq kausayninmanta willaq juj qelqan nin: “Rollokunata tarispaqa llapantan ñut’uta ruwaspa kanaykapuranku”, nispa. The Jewish Encyclopedia qelqapas ninmi: “Chay ruwayta aparinankupaq encargasqa oficialkunaqa mana khuyapayakuqmi karanku [...]. Pipas Bibliata jap’iqqa [...] wañuchisqan kanan karan”, nispa. Chhaynaña kaqtinpas, Bibliamanta copiakunaqa manan chinkaranchu. ¿Imarayku? Palestina llaqtapi tiyaq judiokuna, juj lado llaqtakunapi tiyaq judiokunapas chay copiakunata waqaychasqankurayku.

Griego Rimay Qelqakuna ruwayta tukukusqan qhepallamanmi chay qelqakunamanta cartakunamanta, profeciakunamanta ima tukuy ladopiña copiakuna kasharan. Apóstol Juanqa Éfeso llaqtapi otaq chay cercapin Evangelionta qelqanman karan. Ichaqa karupin Egipto nacionpiraq chay qelqasqanmanta copiasqa rollota tariranku. Investigaq runakunaq nisqanman jina, chay rollotaqa pisi tiempollamantas copiakunman karan, Juanpa qelqasqanmantaqa manaraq ni 50 watapas pasashaqtin. Chaymi rikuchin juj lado nacionkunapi tiyaq cristianokunaqa chayllaraq lloqsiq Diospa yuyaychasqan qelqakunamanta copiakunata jap’isqankuta.

Chhaynaqa, Diospa Palabranqa askhanpi tukuy ladokunaman ch’eqerisqanraykun kashallaran Cristoq wañupusqanmanta pachaj-pachaj watakuna pasaqtinpas. Ejemplopaq, 303 watapin 23 febrero tutamantanta Roma nacionpi kamachikuq Diocleciano qhawasqa imaynatachus soldadonkuna cristianokunaq juñunakusqanku wasita jaykuspa punkunkunata thunichisqankuta, chaypi kaq Bibliamanta copiakunata kanaykusqankutapas. Payqa piensaranmi Diosmanta rimaq qelqakunata ch’usaqyachispaqa cristianokunata chinkachinanpaq. Paqaristin otaq qhepantin p’unchaytataq kamachikuyta orqoran llapa Bibliakunata tukuy kamachikusqan nacionkunapi llaqtakunapi ima kanaykunankupaq. Ichaqa wakin Bibliakunaqa escaparanmi, chaykunamantan askha copiakunata ruwakuran. Kay tiemponchiskamapas kashanraqmi griego simipi Bibliamanta iskay copiakuna, chay copiakunataqa Diocleciano runa cristianokunata qatiykachasqan qhepamanñan ruwakunman karan. Jujninmi Romapi kashan, jujnintaq Inglaterra nacionpi, British Library nisqa bibliotecapi.

Manaraqmi tarikunchu Bibliamanta original qelqakunataqa, ichaqa waranqanpin makiwan copiasqa qelqakuna kashan llapan Bibliamanta, wakin partekunallamantapas. Ichaqa copiaspari, ¿cambiarankuchu Bibliaq imachus willasqanta? Hebreo Rimaypi Qelqakunamanta rimaspan William Henry Green nin: “Manan ñaupa tiempomanta ima qelqapas chay qelqa jinaqa kanchu, imachus willasqanqa kaqllan kashan, manan cambianchu. Chhayna kasqanqa manan iskayanapaqchu”, nispa. Griego Rimay Qelqakunamantapas chaymanta yachaq Sir Frederic Kenyon sutiyoq runan nillantaq: “Original rollokunata qelqakusqanmantapacha ñaupa copiakunata orqokunankamaqa pisi tiempollan pasaran, chaymi chaykunataqa manaña ni t’aqwinapaschu. Kunanqa sut’itan kayta yachakun: Original rollokunapi qelqasqa willakuykunaqa iman kaqllan kashan kay tiemponchiskamapas. Mosoq Testamentopi tarikuq llapan willakuykunapas cheqaqmi, llapallantaqmi kashanpas”, nispa. Chaymantapas niranmi: “Bibliaq willasqanqa confianapaqmi [...]. Manan chay jinataqa nisunmanchu ñaupa tiempopi ima libromantapas”, nispa.

Juj simikunaman t’ijrakun

Chaymantapas askha simikunaman t’ijrakusqanraykun allin reqsisqa libroman tukupuran. Chhaynapin Jehová Diospa munaynin junt’akun, payqa llapa nacionkunamanta, tukuy simi rimaq runakuna “espirituwan cheqaq kaywan” ima adorananchistan munan (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Hebreo Rimay Qelqakunamanta ñaupaq kaq t’ijrasqa qelqaqa griego simipin lloqsimuran. Chaytan reqsikun Septuaginta nispa. T’ijraytaqa griego simita rimaq judío runakunan apariranku, paykunaqa Palestina llaqta jawapin tiyaranku. T’ijraytataq tukuranku Jesús kay pachaman jamunanpaq yaqa iskay pachaj wata faltashaqtin. Qhepamanqa Biblia llapanpi qelqakuyta tukukuqtinqa, pachaj-pachaj watakuna qhepallamanmi entero Bibliata astawanqa Griego Rimaypi Qelqakunata askha simikunaman t’ijrakuran. Ichaqa chaymantan rijurimuranku reykuna sacertodekuna ima. Jinaspan aswanpas llapa runaq makinman Bibliata chayachinankumantaqa, jark’akuranku juj simikunaman t’ijrakunanta; chhaynapi llaqta runakuna ama imatapas Bibliamanta yachanankupaq.

Ichaqa iglesiapi sacerdotekunatapas gobiernokunatapas mana kasuspan valiente runakuna Biblia t’ijrayta qallariranku, chhaynapi llaqta runa leenanpaq. Jujninmi karan William Tyndale, payqa Oxford universidadpin estudiaran. Paymi 1530 watapi Hebreo Rimay Qelqakunamanta ñaupaq kaq pisqa librokuna t’ijrasqanta lloqsichiran. Enemigonkuna sinchita jark’akushaqtinkupas, paymi ñaupaqtaqa Bibliata hebreo simimanta inglés simiman t’ijraran. Jinaspapas paymi ñaupaqta Jehová Diospa sutinta t’ijrasqanpi churaran. España nacionmanta Casiodoro de Reina sutiyoq runapas chay jina llank’aytan aparillarantaq. Paytaqa enemigonkunan sapa kutilla wañuywan amenazaranku, castellano simiman primer Bibliata t’ijrashaqtin. Chay ruwayta aparinanpaqmi payqa viajaran Inglaterra, Francia, Holanda, Suiza nacionkunata. *

Bibliataqa kunanpas t’ijrakushallanmi aswan askha simikunaman, waranqa-waranqanpitaqmi imprimekushan. Chhaynaqa, sasaña kaqtinpas Biblia kay tiemponchiskama chayamusqanpas, tukuyneqman askhanpi mast’arikusqanpas sut’itan rikuchin apóstol Pedroq nisqan cheqaq kasqanta. Paymi niran: “Qoraqa naq’epuspan ch’akipun, t’ikakunapas urmapullanmi. Jehová Diospa rimasqanmi ichaqa wiñay-wiñaypaq”, nispa (1 Pedro 1:24, 25).

[Willakuy]

 [Fotokuna recuadropiwan]

¿MAYQEN BIBLIATAN LEEYMAN?

Askha simikunapin askha versión Bibliakuna kashan. Wakin Bibliakunapiqa ñaupa tiempopi rimakuq simikunatan churamunku, chaymi sasa entiendey. Wakin t’ijraqkunataq entiendesqankuman jinalla explicaq jina t’ijramunku, paykunaqa fácil leeylla kanantan munanku allin t’ijrasqa kananmantaqa. Wakinñataq Bibliata t’ijranku sapanka palabraq nisqanman jina, chhaynapitaq imatachus Bibliaq yachachisqanqa mana sut’i t’ijrasqachu.

Inglés simipi Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras nisqa Bibliataqa Jehová Diospa testigonkunan original simipi qelqakunamanta ruwaranku. Chaytan juj comité ruwaran ichaqa manan chay t’ijraqkunaqa sutinkuta chay Bibliapi willankuchu. Chay Inglés Bibliamantan juj simikunamanpas t’ijrakun, t’ijraqkunaqa allintapunin original simipi qelqakunata t’aqwiriranku. Imatachus original qelqapi sapanka palabrapas nishan chayman jinan ruwakuran, sichus chhaynata t’ijrakuqtin Bibliaq yachachisqanta mana cambiakunchu chayqa. T’ijraqkunaqa kay tiempopi leeqkuna Bibliata allinta entiendenankutan munanku, imaynan ñaupa tiempopipas leeqkuna allinta entienderanku jinata.

Wakin estudioso runakunan t’aqwiriranku kay tiempopi Bibliakunata otaq traduccionkunata. Inglés simipi Traducción del Nuevo Mundo nisqatapas. Paykunaqa may partepin imapas mana allin t’ijrasqachu kashan chaytan maskhanku. Jujninmi Estados Unidosmanta Jason David BeDuhn profesor, payqa Universidad del Norte de Arizona nisqapin llank’an. Paymi 2003 watapi isqon Bibliakunamanta estudio ruwasqanta, iskay pachaj paginakunapi lloqsichimuran. Ima Bibliakunatachus astawan inglés rimaq runakuna leenku chaytan t’aqwiriran. * Jinaspapas, mayqen versiculokunapis t’ijraqkuna religionninkurayku Bibliaq yachachisqanta cambiankuman karan chaykunata. Chayta yachananpaqmi BeDuhn profesorqa compararan griego simipi original qelqata inglespi sapanka Bibliakunawan. ¿Imatan chaypi tariran?

BeDuhn profesormi nin: “Traducción del Nuevo Mundo Bibliamantan askha runakuna Bibliata t’aqwiqkunapas niranku jujniray kasqanta. Ichaqa chaytaqa niranku religionninkupi imapichus creesqankuwan apachikusqankuraykun”, nispa. Nillarantaqmi: “Traducción del Nuevo Mundo Bibliaqa aswan k’apaj t’ijrasqan kashan, iman kaqllan kashan, original qelqapi palabrakunaq nisqanman jina”, nispa. Wakin partekunata imayna t’ijrakusqantaqa manaña allinpaqchu qhawarin chaypas, paymi nin: “Traducción del Nuevo Mundo Bibliaqa comparasqay juj Bibliakunamantaqa aswan allin t’ijrasqan kashan. Piensasqayman jinaqa, chay Bibliaqa ancha allinpunin kashan”, nispa.

Israel nacionmanta Doctor Benjamin Kedarqa, hebreo simimanta estudioson. Paypas 1989 watapin chayman rijch’akuqta Traducción del Nuevo Mundo Bibliamanta niran: “Kay traduccionpiqa kallpachakusqakun original qelqapi nisqanta allintapuni entiendenankupaq [...]. Manan tarinichu Bibliaq yachachisqanta imallapipas cambiasqataqa”, nispa.

Tapurikuy: “¿Imapaqmi Bibliata leeyta munani? ¿Fácil leena kaq traducciontachu ajllakuni, manaña allin t’ijrasqachu kashan chaypas? Icha, ¿original qelqakunamanta allin t’ijrasqa kaq Bibliatachu leeyta munani?”, nispa (2 Pedro 1:20, 21). Imaraykuchus Bibliata leeyta munanki, chayman jinan ima traducciontapas ajllakunki.

[Willakuy]

[Foto]

Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras nisqa Bibliaqa askha simikunapin lloqsimun

[Fotokuna]

Masoretakunaq copiasqanku

[Foto]

Lucas 12:7 textomanta willaq rollo: “Ama manchakuychischu, qankunaqa askha pichinkukunamantapas astawanraqmi valenkichis”

[Fotokunawan yanapawaqninchikuna]

Ñaupaqpi rijuriq: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); iskay kaqwan kinsa kaqwan: Bibelmuseum, Münster; fondo: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)