Ndokoni pa mphangwa

Kodi Pyonsene Pinaona Ife Pisatipfundzisanji?

Kodi Pyonsene Pinaona Ife Pisatipfundzisanji?

Kodi Pyonsene Pinaona Ife Pisatipfundzisanji?

“Cincino, ndaphata miyendo, bvundzisa pinyama, ipyo pinakupfundzisa; bvundzisambo mbalame zakudzulu, izo zinakupanga. Yang’ana mwadidi dziko yapantsi, iyo inakupfundzisa; nyama za m’bara zinakupanga pyenepi.”​—YOBE 12:7, 8.

MU PYAKA pyacincino, masiyentista na manjinyero asatawirisa kuti miti na pinyama piapfundzise. Iwo asapfundza, pontho asatowezera makhaliro a pinthu pyakusiyana-siyana piri m’maso toera akwanise kucita pinthu pipswa na kusasanyira kuti pinthu pidacita iwo kale piphate basa mwadidi. Macitiro anewa ma siyentista asaacemera biomimética. Mu ndzidzi unaona imwe pitsandzo pinatowera bvundzikani: ‘Mwandimomwene mbani adathema kupaswa mbiri thangwi ya pinthu pyenepi?’

Kodi pyakusambirira napyo (peno mabharbhatana) a Bhaleya Asatipfundzisanji

Kodi anyakusasanya ndeka asapfundzanji na pyakusambirira napyo pya bhaleya ya nthuku? Anyakusasanya ndeka asapfundza pizinji kakamwe. Bhaleya ikulu yakuti iri na nthuku isalemera matonelada 30, kulemera kwayo ndi sawasawa na kulemera kwa karu ikulu idadzala na pinthu, iyo iri na pyakusambirira napyo pyakuti pyalandana na maphapido, pontho iyo nkhabe kwanisa kuzungunuka mwakucimbiza. Cinyama ceneci cakulapha mametru 12 cisathamanga kakamwe m’madzi. Mwacitsandzo, bhaleya ineyi ingafuna kudya, isasambirira mwakuzungulira pantsi pa nyama za m’madzi mbaikwira ndzulu. Mu ndzidzi unoyu bhaleya isawaza madzi. Pyenepi pisacitisa nyama zigumanyikane mbizikwira ndzulu. Natenepa bhaleya isakwanisa kudya.

Pidacitisa anyakufufudza kudzumatirwa ndi thangwi yakuti cinyama ceneci cisanentseka toera kuzungunuka, ngakhale tenepo cisakwanisa kusambirira mwakuzungulira kakamwe. Iwo adzindikira kuti cibisobiso cace ciri mu pyakusambirira napyo. Nkhomo ya pyakusambirira napyo nee ndi zakuzwerera ninga maphapido a ndeka, mbwenye iri na manomano, pontho iri na nzera wa nthuku-nthuku.

Mu ndzidzi unafamba bhaleya mwakuthamanga kakamwe m’madzi, nzera wa nthuku-nthuku unoyu usathimizira mphambvu ya bhaleya mbipicitisa kuti mphambvu ya madzi icepe. Asacita tani pyenepi? Revista yakuti Natural History yalonga kuti nthuku-nthuku isacitisa kuti madzi apite pang’ono-pang’ono mbakazungulira, maseze bhaleya ikwire ndzulu. Pyakusambirira napyo mbapidakhala na nkhomo yakuzwerera, bhaleya mbidacimwana kuzungulira ndzulu thangwi madzi mbadazungulira kakamwe nduli mwa pyakusambirira napyo mbapicitisa iyo kucimwana kutsidzikizika.

Kodi anyakufufudza anaphatisira tani basa pinthu pidadzindikira iwo? Pyenepi pisapangiza kuti khala maphapido a ndeka acitwa ninga pyakusambirira napyo pya bhaleya ineyi, ndeka panango nee mbidakhala na maphapido mazinji peno pinthu pinango pyakuti mbapidaphedza toera kucinja kuthamanga kwa mphepo. Maphapido anewa mbadaphedza kakamwe ndeka toera kufamba mwadidi, pontho mbapidakhala pyakukhonda nentsa kuisasanyira ingagudjuka. John Long wakuti asadziwa kakamwe pya biomecânica asakhulupira kuti thimize pano, “panango ndeka zonsene zinaphatisira anthu toera kucita ulendo zinadzakhala na maphapido akulandana na pyakusambirira napyo pya bhaleya ya nthuku.”

Kutowezera Maphapido a Mbalame

Ndimomwene kuti maphapido a ndeka asatowezera maphapido a mbalame. Mbwenye cincino, manjinyero adzindikira njira inango yakuti anatowezera tani maphapido a makurea. Revista yakuti New Scientist yalonga: “Anyakufufudza a pa Universidade ya ku Florida asasanya ndeka ing’ono yakuti nee isakwira munthu, mbwenye isafambiswa na remoti yakuti isakwanisa kuphama mbimburuka mwakucimbiza ninga pinacita mbalame inacemerwa makurea peno gaivota.”

Mbalame zinacemerwa makurea peno gaivota zingamburuka, zisafunya maphapido awo na cigunkunu cawo. Mukutowezera phapido ineyi, revista yalonga kuti “ndeka ineyi ing’ono yakuti nee isakwira munthu ya masentimetru 61 isaphatisira motori ung’ono toera kufambisa maphapido na ciphedzo ca mautale mazinji.” Maphapido anewa akuti acitwa mwaudziwisi kakamwe asaphedza toera ndeka ineyi ing’ono imburuke pakati pa nyumba zakulapha kakamwe. Nsoka wa anyankhondo wa ku Estados Unidos asafuna kakamwe kusasanya ndeka yakuti inakwanisa kucinja mwakucimbiza kunenda iyo toera iphatisirwe pakusaka mitombwe yakugopswa yakupha nayo anthu na pida pya nkhondo m’mizinda mikulu.

Kutowezera Manyalo a Nyankalabunyu

Pinyama pinafamba-famba pantsi pisatipfundzisambo pinthu pizinji kakamwe. Mwacitsandzo, anyankalibunyu ang’ono asakwanisa kukwira papfufu na pantsoi. Mu ndzidzi udalembwa Bhibhlya cinyama ceneci cikhadziwika thangwi ya maluso ace adidi kakamwe. (Misangani 30:28) Ninji pinaphedza nyankalibunyu toera akwanise kuphatirira pa pfufu na pantsoi mbakhonda kugwa?

Luso ya cinyama ceneci yakuphatirira cinthu cakuzwerera ninga vidhru pisakwanisika thangwi ya pinthu ping’ono piri m’manyalo mwace pyakulandana na maweya. Manyalo ace nee ali na kola, mbwenye ali na mphambvu inamphedza toera akhonde kugwa. Mphambvu ineyi isabwera yokhene m’manyalo ace angaphata cinthu, pinthu piwiri pingagumanyikana pisabulusa mphambvu inacitisa kuti pyenepi piphatane. Kazinji kene mphambvu inakwewera pinthu pantsi isakhala ikulu kakamwe kupiringana mphambvu ineyi, na thangwi ineyi ife nee tisakwanisa kukwira pfufu basi ene tingaikha manja. Mbwenye maweya mang’ono mang’ono a nyankalibunyu asathimizirika angaphata pfufu. Mphambvu ineyi isaoneka thangwi ya pinthu ninga maweya anabuluka m’manyalo a nyankalibunyu. Mphambvu ineyi isakhala ikulu kakamwe kupiringana kulemera kwa nyankalibunyu; natenepa iye asakwanisa kuphatirira mbakhonda kugwa.

Kodi asiyentista anaphatisira tani luso ineyi? Pinthu pinacita iwo pyakulandana na manyalo a nyankalibunyu pinakwanisa kuphatisirwa ninga cakuphataniza cinthu (velcro) cibodzi na cinango yakuti ndi njira inango idatowezera asiyentista. a Revista ya The Economist yalonga pya nyakufufudza m’bodzi adalonga kuti cinthu cinacitwa na kola, pyakulandana na manyalo a nyankalibunyu, pinaphedza makamaka “pa nyumba ya ungumi khala nkhabepo pyakukondza napyo pyakucitwa ku fabirika.”

Mbani Adathema Kutambira Mbiri?

Agência Espacial Norte-Americana (NASA), iri kucita cinthu cakuti ciri na miyendo mizinji cakuti cisafamba ninga kong’a, pontho manjinyero anango a ku Finlândia acita kale trator ya miyendo mitanthatu yakuti isakwanisa kuponda pinthu ninga pinacita pinyama pikulu-pikulu. Anyakufufudza anango acita nguwo yakuti iri na nkhomo zing’ono zakuti zisatowezera njira inafunga na kufungula kwa nsapo unacemerwa pinya. Nyakucita karu m’bodzi akucita karu yakulandana na nyama ya m’madzi inacemerwa peixe-cofre. Pontho anyakufufudza anango, akuyesera kubvesesa makhaliro a nkhobvu ya m’madzi na cifuno cakucita kholete ya citsidzikizo yakukhonda kulemera, pontho yakuwanga kakamwe.

Pana pinthu pizinji pinagumanika mu dziko pyakuti pyatowezerwa na anyakufufudza toera kucita pinthu pinango pizinji kakamwe. Ninga pinalonga revista The Economist, asiyentista anakwanisa “kusaka njira toera kumalisa mikandzo inakhala na iwo.” Njira inaphatisirwa toera kucita pyenepi isacemerwa “patentes biológicas.” Kazinji kene anakhala na dzina ineyi ndi munthu peno mwanaciro empreza wakuti asalemba maonero a cinthu cipswa cinafuna iye kucita. Thangwi ya pinthu pyenepi, revista The Economist yalonga: “Thangwi yakucemera “patentes biológicas,” kucita pinthu mwakusangizira pinango, anyakufufudza akugomezera kuti mwandimomwene pinthu pyenepi pisacitwa mukutowezera pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi.”

Pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi pyabuluka kupi? Anyakufufudza azinji mbadalonga kuti pinthu pyenepi pyonsene pinaona ife pyakuti pyabalika pyacitika pyokha. Mbwenye anyakufufudza anango, adzindikira pinthu pyakusiyana. Nyakufufudza unango anacemerwa Michael Behe alemba mu The New York Times mu caka 2005: “Luso inapangizwa mu pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi isaphedza toera kupereka ntawiro ubodzi basi: Khala cinthu ciripo, cisafamba ninga batha, nkhabepo anafuna kulonga kuti ndi cinthu cinango kusiyapo kulonga kuti ndi batha.” Pyenepi pyamphedza kudzindikiranji? “Luso ya cinthu nee isafunika kuoniwa ninga yakusowa basa khala taibvesesa mwakucimbiza.”

Mwandimomwene, njinyero wakuti asacita phapido ya ndeka yakuti isafamba mwadidi athema kupaswa mbiri thangwi ya luso yace. Munjira ibodzi ene, munthu anacita nguwo yadidi kakamwe peno karu yakuti isafamba mwadidi kakamwe athema kupaswa mbiri thangwi ya pidacita iye. Mwakukhonda penula, ule anacita cinthu mukutowezera cidacitwa kale na unango mbakhonda kupasa mbiri ule adatoma kucita cinthu ceneci asaoniwa ninga phanga.

Anyakufufudza akuti asalemedzwa kakamwe akucita pyonsene pinakwanisa iwo toera kutowezera pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi toera kumalisa mikandzo yawo. Ndi api maonero anu? Musaona kuti mphyandzeru kulonga kuti pinthu pinatowezera iwo kucita pyacita kusanduka pyokha? Khala toera kusangizira cinthu pasafunika munthu waluso kakamwe, kodi nyakucita cinthu cakutoma nee akhafunikambo kukhala waluso kakamwe? Mwandimomwene mbani adathema kupaswa mbiri? Kodi ndi ule adatoma kucita cinthu, peno ndi ule anasangizira cinthu cidacitwa kale?

Tapfundzanji na Mphangwa Zenezi

Pakumala kudinga pinthu pyakusiyana-siyana pinaona ife, anthu akuti asanyerezera mwadidi asalonga sawasawa na pidalonga nyamasalmo wakuti alemba: “Yahova, mabasa anu ndi mazinji kakamwe! Imwe mwacita mabasa anu onsene mwaudziwisi. Dziko yapantsi yadzala na pinthu pidacita imwe.” (Masalmo 104:24) Nyakulemba Bhibhlya unango anacemerwa Paulu alongambo pibodzi pyene. Iye alemba: ‘Makhaliro akukhonda kuoneka a Mulungu asaoneka pakweca kubulukira pa ndzidzi udacitwa dziko, thangwi pisapangizika kubulukira mu pinthu pidacita iye.’​—Aroma 1:19, 20.

Natenepa, anthu azinji akuti asalemedza Bhibhlya, pontho akuti asakhulupira Mulungu panango analonga kuti iye aphatisira kusanduka kwa pinthu toera kucita pinthu kudzulu na pa dziko yapantsi. Mphapo Bhibhlya isapfundzisanji thangwi ya pyenepi?

[Cidzindikiro capantsi]

a Velcro ndi njira inaphatisirwa toera kuphataniza cinthu cibodzi na cinthu cinango mukuphatisira ntundu unango wa kola.

[Ntsonga ikulu pa tsamba 5]

Pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi pyakwanisa tani kucitika mwakubalika kakamwe?

[Ntsonga ikulu pa tsamba 6]

Mbani adathema kupaswa mbiri na pinthu pinaona ife kudzulu na pa dziko yapantsi?

[Bokosi/​Mafoto pa tsamba 7]

Khala toera kusangizira cinthu pasafunika munthu waluso kakamwe, kodi nyakucita cinthu cakutoma nee akhafunikambo kukhala waluso kakamwe?

Ndeka iyi yakuti isazungunuka mwakucimbiza isatowezera maphapido a makurea

Manyalo a nyankalibunyu nee asakhala akupswipa, pontho asakwanisa kufamba m’makhundu onsene kusiyapo ‘m’mbuto zakuphuruza’ zakuti asafunika kuwangisira toera kufambamo. Anyakufufudza akuyesera kucita pinthu pyakulandana na manyalo ace

Luso yakudzumisa ya peixe-cofre yacitisa anyakufufudza kucita karu ninga peixe-cofre

[Credit Lines]

Ndeka: Kristen Bartlett/ University of Florida; manyalo a nyankalabunyu: Breck P. Kent; peixe-cofre na karu: Mercedes-Benz USA

[Bokosi/​Mafoto pa tsamba 8]

PINTHU PIDACITWA PYAKUTI PISAFAMBA MWAUDZIWISI

Pinthu pizinji pidacitwa piri na “udziwisi wakubalwa nawo” wakuti usaphedza toera kudzindikira mbuto zinafamba-famba ipyo pa Dziko Yapantsi. (Misangani 30:24, 25) Onani pitsandzo piwiri.

Njira Inafamba Nyerere Kodi nyerere zinaenda kakwata cakudya zisakwanisa tani kudzindikira njira yakubwerera mpaka pa mwida wawo? Anyakufufudza a ku Reino Unido adzindikira kuti kusiyapo kusiya khwema, nyerere zinango zisaphatisira luso yawo toera kucita njira zing’ono zakuti zisaaphedza toera kugumana njira ikulu mbafika pa mwida wawo. Mwacitsandzo, revista ya New Scientist yalonga: “Nyerere za Farau zisacita njira zing’ono-zing’ono zizinji kutomera pa mwida mbizienda m’makhundu akusiyana-siyana, mbwenye kutsogolo zisapatana na njira ikulu.” Thangwi yanji pyenepi ndi pyakudzunisa? Nyerere ibodzi ingabwerera kuenda ku mwida mbifika pa mphambano; thangwi ya luso, iyo isakwanisa kuona njira ikulu mbienda ku mwida. Nsolo ubodzi ene walonga: “Luso yakucita mphambano ya njira ziwiri isaphedza nyerere toera zifambe mwadidi, makamaka khala ziri kuenda makhundu akusiyana, pontho pyenepi pisapungula mphambvu ikhafuna kubvunga nyerere ibodzi na ibodzi ingaenda khundu yakuphonyeka.”

Bhusula ya Mbalame Mbalame zizinji zisamburuka kakamwe mu nsindzo wakulapha m’makhaliro akusiyana-siyana a kudambo. Munjira ipi? Anyakufufudza adzindikira kuti mbalame zisakwanisa kudzindikira mbuto idatoma mphambvu inakwewera pinthu pantsi yakuti isapangiza kuti kunterero ndi kupi. Mbwenye, revista inacemerwa Science yalonga: “Mphambvu inakwewera pinthu pantsi inapangiza kuti kunterero ndi kupi isacinja mbuto zakusiyana-siyana, pontho nee ndi ndzidzi onsene wakuti isapangiza kunterero. Ninji pinaphedza mbalame toera zikhonde kutayika zingacita ulendo? Mbalame zisacinja bhusula yazo dzuwa ingadoka. Nakuti mbuto inadoka dzuwa isacinja mwakubverana na ndzidzi, revista Science yalongambo kuti, anyakufufudza asakhulupira kuti mbalame zenezi zisakwanisa kudzindikira macinjo anewa thangwi ya “rorojo yacibaliro iri na izo yakuti isaaphedza kudziwa kuti ndi ndzidzi upi wa caka.”

Mbani adapasa nyerere luso yakubwerera na njira idapita na izo? Mbani adapasa mbalame bhusula, rorojo yacibaliro na luso yakudziwa kuphatisira pinthu pyenepi? Pyacita kusanduka peno alipo adapicita wakuti ali na udziwisi?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004