Skip to content

Saida mak ita aprende husi natureza?

Saida mak ita aprende husi natureza?

Saida mak ita aprende husi natureza?

“Favór ida, husu toʼok ba animál sira, no sira sei hanorin ó, husu mós ba manu sira neʼebé semo iha lalehan, no sira sei fó-hatene ba ó. Hanoin kleʼan kona-ba mundu neʼe, no mundu sei hanorin ó, no ikan sira iha tasi mós sei fó sai ba ó.”​—JOB 12:7, 8.

OHIN LORON sientista sira aprende buat barak husi ai-horis no animál sira. Kuandu sira hakarak atu inventa buat foun ka hadiʼa buat neʼebé iha ona atu sai diʼak liután, dala barak sira estuda no kopia tuir ai-horis no animál sira. Nuʼudar ita haree hamutuk ezemplu tuirmai neʼe, husu ba Ita-nia an: “Sé mak tenke simu gaba kona-ba buat sira-neʼe?”

Aprende husi baleia nia liras

Ema sira neʼebé halo aviaun bele aprende saida husi baleia-jubarte? Sira bele aprende buat barak. Baleia-jubarte neʼebé boot ona, nia naruk metru 12 no nia todan maizumenus tonelada 30 (kilograma 30.000), ida-neʼe hanesan kamiaun boot neʼebé tula sasán nakonu. Baleia neʼe nia isin toos uitoan no iha liras rua neʼebé boot. Maski nuneʼe, animál neʼe nani lalais tebes iha bee laran. Porezemplu, atu hetan ikan hodi han, baleia-jubarte sei nani hadulas hodi saʼe ba leten no halo bee nafurin iha ikan sira-nia okos. Bee nafurin barak neʼebé nia halo ona mak sai nuʼudar lasu atu halibur ikan sira iha bee leten no nia hein han deʼit.

Buat neʼebé halo sientista sira hakfodak mak maski animál neʼe isin toos maibé bele fila ninia diresaun ho sírkulu neʼebé kiʼik. Sientista sira aprende katak baleia neʼe bele halo nuneʼe tanba iha buat ruma neʼebé espesiál iha ninia liras. Liras rua neʼe nia ninin la kabeer hanesan aviaun nia liras, maibé iha kafuʼak balu.

Kuandu baleia neʼe nani, kafuʼak sira-neʼe ajuda atu hiʼit nia isin neʼebé todan no bá oin lalais. Oinsá? Livru Natural History esplika katak kafuʼak sira-neʼe halo bee suli ho lalais liuhusi ninia liras iha dalan neʼebé la runguranga, inklui mós kuandu baleia neʼe nani saʼe aas tebes. Se ninia liras mak kabeer liu, nia labele nani saʼe hodi halo sírkulu neʼebé kiʼik, tanba bee sira sei book an runguranga, no bee sei dulas ba ninia liras kotuk no neʼe halo nia labele hiʼit an saʼe ba leten.

Se ema kopia tuir ida-neʼe, bele fó rezultadu diʼak saida? Kuandu halo aviaun nia liras hodi kopia tuir baleia neʼe nia liras, karik sei la presiza pesa barak hanesan agora. Liras hanesan neʼe sei seguru liu no fasil liu atu hadiʼa. Sientista ida naran John Long hatete katak loron ida “karik ita sei haree aviaun hotu ho liras neʼebé iha kafuʼak hanesan baleia nia liras”.

Kopia tuir manu-tasi nia liras

Tuir loloos, aviaun sira-nia liras kopia tuir manu nia liras. Maibé foin lalais matenek-naʼin sira halo aviaun nia liras neʼebé diʼak liután. Livru New Scientist hatete: “Sientista sira iha University of Florida halo aviaun kiʼik neʼebé bele semo namlele iha fatin, tun no saʼe lalais hanesan manu-tasi, no ema bele kontrola hodi uza remotu.”

Manu-tasi bele book an lalais hodi loke no taka ninia liras iha sikun no kabaas. Livru neʼe hatete katak, hodi kopia tuir liras neʼe, “aviaun neʼe neʼebé ho naruk sentímetru 60 iha mákina kiʼik atu kontrola nia liras hodi bele loke no taka”. Ho liras neʼe, aviaun bele semo namlele deʼit iha fatin no bele semo tun-saʼe iha uma-andár sira-nia leet. Militár nia boot balu hakarak atu halo aviaun hanesan neʼe atu uza hodi buka armas kímiku ka biolójiku iha sidade boot sira.

Kopia tuir teki nia ain

Ema mós bele aprende buat barak husi animál rai-maran. Porezemplu, teki sira bele dolar iha didin-lolon no kaer metin ba uma nia kakuluk. Iha Bíblia nia tempu mós ema rekoñese ona ho teki nia abilidade neʼe. (Provérbios 30:28) Oinsá mak teki bele halo ida-neʼe no la monu?

La iha goma neʼebé sai husi teki nia ain, maibé buat ruma iha teki nia ain okos neʼebé hanesan fulun mak halo sira belit ba sasán neʼebé namdoras hanesan vidru. Molékula sira husi teki nia ain no molékula husi buat neʼebé nia sama belit ba malu tanba forsa atrasaun sira neʼebé dada malu, forsa sira-neʼe bolu nuʼudar forsa van der Waals. Baibain, gravidade nia forsa mak boot liu, tan neʼe mak ita ema labele tau liman ba didin no dolar saʼe. Maibé kona-ba teki, kuandu forsa van der Waals aumenta iha buat neʼebé hanesan fulun rihun ba rihun iha teki nia ain okos, neʼe prodús atrasaun neʼebé natoon atu tahan teki nia todan.

Oinsá mak sientista sira bele uza buat neʼebé sira deskobre husi teki nia ain? Neʼe bele ajuda sira atu inventa alternativu ba Velcro​. * Velcro mak ideia seluk neʼebé ema hetan husi natureza. Iha livru The Economist, peskizadór ida hatete katak fita-kola neʼebé halo tuir teki nia ain bele uza iha “situasaun médiku bainhira presiza halo belit buat rua hamutuk kuandu labele uza kímiku”.

Sé mak tenke simu gaba?

Ohin loron, NASA (National Aeronautics and Space Administration) halo daudauk robot neʼebé iha ain ualu neʼebé laʼo hanesan sakunar, no mós sientista sira iha rai-Finlándia halo ona tratór ho ain neen ho modelu hanesan insetu boot neʼebé bele hakat liu buat naran deʼit. Matenek-naʼin balu halo ona hena neʼebé tuir modelu husi ai-piñu nia fuan no bele loke ka taka. Fábrika karreta nian ida halo karreta neʼebé la gasta mina barak hodi kopia tuir modelu husi ikan ida. No sientista seluk estuda hela kona-ba sipu tasi ida hodi halo hatais funu nian neʼebé la todan no bele tahan kuandu buat toos kona.

Sientista sira hetan ideia diʼak barak husi natureza, no halibur ideia sira-neʼe iha database ida neʼebé rai hela informasaun oioin kona-ba estudu biolojia nian. Livru The Economist hatete katak, husi database neʼe sientista sira bele “hetan ideia ruma husi natureza kona-ba oinsá atu halo ka hadiʼa buat ruma ho matenek”. Ema ka kompañia neʼebé hatama informasaun iha database neʼe iha direitu atu la fó lisensa ba ema seluk neʼebé hakarak uza sira-nia ideia. Kona-ba direitu ba informasaun iha database neʼe, livru The Economist hatete: “Tuir loloos, natureza mak iha direitu ba ideia hotu neʼe.”

Oinsá mak natureza bele iha ideia furak sira-neʼe? Sientista barak hatete katak buat kapás sira mosu mesak deʼit hodi hadiʼa an neineik-neineik iha tinan rihun ba rihun nia laran liuhusi evolusaun. Maibé, sientista seluk iha hanoin neʼebé la hanesan. Iha jornál The New York Times, iha tinan 2005, sientista ida naran Michael Behe hakerek: “Matenek neʼebé ita haree iha natureza halo ita labele nega realidade. Porezemplu se ita haree buat ida laʼo hanesan manu-rade, hasai lian hanesan manu-rade, haree hanesan manu-rade, no la iha buat ida neʼebé bele prova katak neʼe laʼós manu-rade, ita tenke simu katak neʼe mak manu-rade duni.” Nia mós hatete: “Se ita haree buat ruma neʼebé halo ho matenek, ita mós labele nega katak iha ida mak halo buat sira-neʼe ho matenek.”

Kuandu ema ida konsege halo aviaun nia liras neʼebé seguru liu ka bele halo aviaun semo lalais liu, ema neʼe merese duni atu simu gaba. Nuneʼe mós, ema neʼebé halo karreta ka mákina sira neʼebé diʼak liu, ka produtu neʼebé bele ajuda iha situasaun médiku, hetan gaba tanba ninia matenek neʼe. Tuir loloos, kopia tuir ema seluk nia matenek atu halo buat ruma hodi la rekoñese ka hatudu respeitu ba ida-neʼebé inventa ida-neʼe mak hanesan hahalok krime.

Agora, hanoin toʼok ida-neʼe: Sientista sira neʼebé matenek tebetebes buka dalan atu rezolve problema iha sira-nia teknolojia hodi kopia tuir natureza. Maski nuneʼe, sira balu hatete katak matenek iha natureza neʼe mai husi evolusaun. Ida-neʼe lójiku ka lae? Atu halo buat ruma hodi kopia tuir natureza mós presiza matenek, se nuneʼe oinsá ho ida neʼebé inventa uluk buat sira neʼebé iha natureza? Tan neʼe, sé mak ita presiza gaba? Ida neʼebé uluk liu inventa buat hotu, ka ida neʼebé kopia tuir deʼit?

Konkluzaun

Depois haree tiha prova barak husi natureza neʼebé halo ho matenek, ema barak sente hanesan ema neʼebé hakerek salmo ida neʼebé dehan: “Oh Jeová, Ita-nia serbisu sira barak tebes! Ita halo buat sira-neʼe hotu ho matenek. Rai nakonu ho buat neʼebé Ita halo ona.” (Salmo 104:24) Apóstolu Paulo mós hatete buat neʼebé atu hanesan: “Maski ema labele haree Maromak ho matan, maibé sira bele haree ninia hahalok sira ho klaru hahú husi tempu neʼebé nia kria mundu. Kuandu ema hanoin kona-ba buat neʼebé nia kria, sira bele haree ninia kbiit neʼebé iha ba nafatin no ninia pozisaun nuʼudar Maromak.”​—Roma 1:19, 20.

Maibé, ema barak neʼebé respeitu Bíblia no fiar ba Maromak, hanoin katak Maromak uza evolusaun atu kria buat hotu iha mundu neʼe. Saida mak Bíblia hanorin kona-ba neʼe?

[Nota-rodapé]

^ par. 15 Velcro uza kaʼit sira atu belit ba malu no neʼe kopia tuir ai-horis ida naran bardana.

[Liafuan neʼebé foti husi artigu neʼe]

Oinsá mak sientista sira hetan ideia diʼak barak husi natureza?

[Liafuan neʼebé foti husi artigu neʼe]

Sé mak merese simu gaba kona-ba kriasaun?

[Kaixa/Dezeñu]

Se presiza matenek atu halo buat ruma hodi kopia tuir natureza, oinsá ho ida neʼebé inventa uluk ida-neʼe?

Aviaun neʼe kopia tuir manu-tasi nia liras

Teki nia ain nunka foʼer no ita labele haree sira-nia ain-fatin. Fasil deʼit atu belit ba buat barak no fasil mós atu hasai fali. Sientista sira buka atu kopia tuir ida-neʼe

Sientista sira kopia tuir ikan neʼe bainhira inventa karreta ida neʼebé la gasta mina barak

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kaixa/Dezeñu]

MORIS MAI HO MATENEK ATU HALO NAVEGASAUN

Animál barak ‘moris mai ho matenek’ hodi hatene oinsá atu laʼo bá-mai no buka sira-nia dalan iha planeta neʼe. (Provérbios 30:24, 25) Hanoin toʼok ezemplu rua tuirmai.

Nehek sira kontrola didiʼak dalan kuandu laʼo bá-mai Tanbasá mak nehek sira, bainhira buka hahán, sira bele hetan dalan atu fila fali ba sira-nia knuuk? Matenek-naʼin sira iha Bretaña deskobre katak nehek balu hasai kímiku ruma neʼebé sira bele horon atu hatene dalan oinsá atu fila. Maibé laʼós neʼe deʼit. Sira mós uza jeometria atu kria sira-nia dalan no neʼe halo fasil ba sira atu hetan fali dalan hodi fila ba sira-nia knuuk. Porezemplu, livru New Scientist esplika katak nehek faraó “kria dalan oioin sai husi sira-nia knuuk, no dalan sira neʼe fahe malu maizumenus ángulu grau 50 toʼo 60”. Tanbasá mak ida neʼe importante? Kuandu nehek ida laʼo fila fali ba ninia knuuk no nia hasoru dalan neʼebé fahe malu, nia sei uza ninia matenek hodi hili dalan neʼebé maizumenus loos deʼit neʼebé sei lori duni nia ba ninia knuuk. Livru neʼe hatutan tan katak “jeometria husi dalan neʼebé fahe malu, ajuda nehek barak atu bele laʼo bá-mai iha sira-nia dalan, liuliu kuandu nehek sira laʼo bá-mai iha diresaun rua, no mós sei hamenus enerjia neʼebé nehek sira uza tanba sira la laʼo sala dalan”.

Manu sira uza forsa magnétiku Manu barak bele hetan diresaun ho loloos maski sira semo ba fatin neʼebé dook tebes no iha klima neʼebé la hanesan. Oinsá mak sira bele halo nuneʼe? Matenek-naʼin sira deskobre katak manu sira bele sente mundu nia forsa magnétiku. Maibé, livru Science hatete katak mundu nia “forsa magnétiku iha fatin oioin la hanesan, no dala ruma la hatudu diresaun ba norte ho loloos”. Entaun saida mak ajuda manu sira neʼebé semo dook tebes no la lakon dalan? Neʼe tanba manu sira afina didiʼak sira-nia matenek tuir loro-matan tun iha tempu lokraik. Maibé, tanba pozisaun neʼebé loro-matan tun depende ba tempu no mós fatin neʼebé sira iha, matenek-naʼin sira iha hanoin katak manu sira bele hatene no afina didiʼak sira-nia diresaun tuir mudansa sira-neʼe. Livru Science hatete sira halo ida-neʼe tuir “sira-nia matenek kona-ba tempu ka oras durante tinan neʼe”.

Sé mak halo nehek sira matenek tebes atu komprende jeometria? Sé mak fó manu sira matenek atu hatene diresaun, tempu no oras, no kakutak neʼebé bele komprende no uza informasaun hotu neʼe? Neʼe mai husi evolusaun? Ka, Kriadór neʼebé matenek tebes mak halo?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004