1. Lɔkɛndɔ la ngande lakahombe Jɔna munda, ndo ngande wakandayaokaka lo kɛnɛ kendana la dihole diakandatatshɔka?

JƆNA aki l’etena k’otale dia nkana yimba. Nde pombaka munda lɔkɛndɔ la l’ekolo la kilɔmɛtrɛ 800 layoviya ondo ngɔndɔ ɔtɔi kana ndekana. Ntondotondo, nde pombaka nsɔna lam’asa mboka ya hiembola la mboka yaki komonga la waale koko yaki etale efula. Oma laasɔ, nde akande lɔkɛndɔ lo mboka kakahombe mbokonya dia nde tenyanya akona ndo eswe w’ase Suriya, akatenyanya nkushi yele oko ndjale ka woke ka Efarata, akatayangaka mpango le angɛndangɛnda l’esomba ndo lo tongelongelo t’ase Suriya, ase Mezɔpɔtamiya ndo ase Asuriya. Etena kakatetaka nshi, ndo kakandatalekaka nsukana l’osomba wa Niniva, Jɔna akatakanaka yimba dikambo di’osomba wakandavɔka tshɔdia ɔsɔ.

2. Ngande wakeye Jɔna dia nde hahombe ndawɔ ɔkɛndɛ ande?

² Jɔna akeyaka ɔnɛ nde hahombe nkalola ɛkɔngɔkɔngɔ ndo ndawɔ ɔkɛndɛ ɔsɔ nɛ dia nde akahembe nsala dui sɔ mbala ka ntondo. Oko wakatadiɛnyi lo tshapita yetshi, la solo dia lotutsha tshɛ Jehowa akasha Jɔna wetshelo lo tshimbo ya lɔpɛpɛ la wolo lakapɛpɛ ndo lo mboshimbɛ lo dihindo oma le lose la woke. Nshi shato oma laasɔ, lose lakatotowɔka Jɔna lo dibongo tshondo tsho, aha la nde mbokala waale.—Jona, tshap. 1, 2.

3. Dionga diakɔna diakakɛnɛmɔlɛ Jehowa Jɔna, ndo ambola akɔna wambɔma?

³ Etena kakalɔmbɛ Jehowa Jɔna mbala ka hende dia nde ntshɔ otsha la Niniva, nde aketawɔ dia munda lɔkɛndɔ l’otale lɔsɔ otsha lo ɛstɛ. (Adia Jona 3:1-3.) Ko  onde Jɔna akatshikitanya dionga diande l’ɔkɔngɔ wa Jehowa mbosha dilanya? Jehowa akawoke kɛtshi lo mboshimbɛ oma lo nyɔi kakandahombe mvɔ l’ashi, lo ntshika diaha mbosha dilanya lo woho wakandatɔmbɔkɔ ndo lo mbosha nto diɛsɛ dia nde nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ. Onde awui asɔ tshɛ wakookimanyiya dia nde mbokana kɛtshi? Mbala efula, anto wele keema kokele mongaka l’okakatanu dia mbokana kɛtshi. Nyɛsɔ tende wetshelo wakokaso nkondja oma l’ekakatanu wakahomana la Jɔna.

4, 5. Lande na kakate Jehowa dia Niniva aki “usumba a wuki,” ndo dui sɔ atetshadiɔ lo dikambo diande?

⁴ Jɔna kɔmbɔsa ase Niniva woho wakawaɔsaka Jehowa. Bible mbutaka ɔnɛ: “Niniva aki usumba a wuki waheyama [lo washo wa Nzambi].” (Jona 3:3) Ɔkɔndɔ wa Jɔna shilaka ɛtɛkɛta wa Jehowa w’ɔnɛ: ‘Niniva aki osomba a woke,’ mbala shato y’etondo. (Jona 1:2; 3:2; 4:11) Lande na kaki osomba ɔsɔ woke, kana ohomba lo washo wa Jehowa?

 ⁵ Niniva aki osomba wa lo nshi y’edjedja, vɔ waki l’atei w’esomba wa ntondo wakake Nimirɔdɛ l’ɔkɔngɔ wa Mvula k’elola. Niniva aki osomba a woke waki la ngelo ya totshitshɛ l’etei kawɔ. Akalɔmbaka di’onto munda lɔkɛndɔ la nshi shato dia mbotenyanya. (Etat. 10:11; Jona 3:3) Vɔ waki osomba wa diambo efula waki la tɛmpɛlɔ ya weke la mpele dia wolo ndo la mvudu nkina. Aha diangɔ sɔ mbaki la nɛmɔ lo washo wa Jehowa Nzambi. Koko, anto mbakandalekaka mbɔsa la nɛmɔ. Lo mbɛdika l’esomba ekina wa lo nshi shɔ, Niniva aki l’anto efula. Kaanga mbakasalaka anto awui wa kɔlɔ, Jehowa akayakiyanyaka dikambo diawɔ. Nde akɔsaka lɔsɛnɔ l’onto tshɛ laki lɛkɔ la nɛmɔ ndo akeyaka dia onto tshɛ aki la dikoka dia ndjatshumoya ndo nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.

6. a) Lande na kakakoke Jɔna mboka ase Niniva wɔma? (Enda ndo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) b) Wetshelo akɔna wakondjaso oma le Jɔna lo woho wakandasambisha la dihonga?

⁶ L’ekomelo, Jɔna akatokomaka la Niniva. Woho waki osomba ɔsɔ l’anto ndekana 120 000 akaleke mbookiya wɔma. * Nde akakɛndakɛnda lushi l’otondo, polo l’etei k’osomba, ondo lo tayange dihole dia dimɛna diahombande ntatɛ dianganya losango lande. Ngande wakandakoke ntɛkɛta l’anto asɔ? Onde nde akeke ɔtɛkɛta w’ase Asuriya? Onde Jehowa akawosha dikoka dia ntɛkɛta ɔtɛkɛta ɔsɔ lo yoho ya dihindo? Hateye. Koko, ondo Jɔna akewoyaka losango lande lo Hɛbɛru, ɔtɛkɛta ande wa lootɔ ko onto ɔmɔtshi akakadimolaka l’ɔtɛkɛta w’ase Niniva. Oyadi lo woho akɔna tshɛ, losango lande laki wɔdu ndo ondo ase Niniva wakakoke lietawɔ nɛ dia nde akate ate: “Nshi akumi anei tshu mbambutshikala dia Niniva nanyema.” (Jona 3:4) Nde akaliewoya la dihonga ndo mbala la mbala. Lo nsala ngasɔ, nde akɛnya dihonga ndo mbetawɔ ka laande, waonga wele ohomba efula le Akristo ɛlɔ kɛnɛ.

7, 8. a) Ase Niniva akawasale lam’akawoke losango lakewoya Jɔna? b) Kakɔna kakasale nkumekanga k’ase Niniva lam’akandoke losango lakewoya Jɔna?

⁷ Losango la Jɔna lakakotola yambalo y’ase Niniva. Nde akalongamɛka ɔnɛ anto hawotodja yimba lo losango lande ndo wayowosalɛ akambo la ngala, koko aha kɛsɔ mbakasalema. Anto wakohokamɛ. Ɛtɛkɛta ande wakadiangana oko lɔpɛpɛ. Esadi eto, osomba w’otondo wakatatɛ ntɛkɛta dikambo dia prɔfɛsiya kaki Jɔna k’elanyelo. (Adia Jona 3:5.) Akanga w’ɛngɔnyi, ase  wola, anto wa wake, anto k’anto, ɛlɔngɔlɔngɔ ndo epalanga tshɛ wakayatshumoya. Vɔ wakakile mbo ya ndɛ. Kombeta edja, losango lɔsɔ lakakome polo le nkumekanga.

⁸ Nkumekanga nde lawɔ akayatshumoya lam’akandoke losango la Jɔna. Nde akaholɔ oma lo kiti kande, akakolola ahɔndɔ ande wa nkumekanga ko akalɔtɛ akoto oko anto akina tshɛ ndo “akadjase l’utuku.” Kaamɛ la “dihangamendi diandi” kana ewandji, nde akasale dia woho wakakile anto mbo ya ndɛ monga oko didjango di’oma le nde. Nde akadjanga dia anto tshɛ oyadi nyama ya lo ngelo ndɔta akoto. * L’okitshakitsha tshɛ, nde aketawɔ dia wodja ande wekɔ l’onongo l’ɔtɛ wakawasale akambo wa kɔlɔ ndo wa ngala. Lo mɛnya elongamelo kaki la nde k’ɔnɛ Nzambi ka mɛtɛ akakoke mbaoka kɛtshi lo mɛna ndjatshumoya kawɔ, nkumekanga akate ate: “Eya kana [Nzambi] . . . humo kele kandi ka wulu, diaha shu mvo?”—Jona 3:6-9.

9. Kakɔna kata amɔnyɔdi amɔtshi lo woho wakakadimola ase Niniva etema, ko ngande weyaso dia kɛnɛ katawɔ kekɔ kashi?

⁹ Amɔnyɔdi amɔtshi mbutaka ɔnɛ ase Niniva takawahombe nkadimola etema esadi ngasɔ. Koko, waa nomb’ewo y’awui wa lo Bible mɛnyaka dia otshikitanu wa ngasɔ bu dui diahakoke salema lo ndjela dikanyiyakanyiya dia lo wedja efula wa lo nshi y’edjedja. Ndo nto, sho mbeyaka dia awui asɔ wekɔ kashi nɛ dia l’ɔkɔngɔ diko, Yeso akayɔtɛkɛtaka dia woho wakakadimola ase Niniva etema. (Adia Mateo 12:41.) Yeso akate ngasɔ nɛ dia nde akɛnaka oma l’olongo woho wakasalemaka awui asɔ tshɛ. (Jni. 8:57, 58) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, hatohombe mbuta pondjo ɔnɛ anto hawokoke ndjatshumoya, oyadi kɔlɔ yakɔna yasalawɔ. Paka Jehowa oto mbakoka mbeya kɛnɛ kele l’otema w’onto.

10, 11. a) Kakɔna kakasale Jehowa lo menda woho wakayatshumoya ase Niniva? b) Lande na kakokaso monga l’eshikikelo k’ɔnɛ elombwelo kaki Jehowa komonga kɔlɔ?

¹⁰ Kakɔna kakasale Jehowa lo menda woho wakayatshumoya ase Niniva? Jɔna akayofundaka ate: “[Nzambi] akenyi etsha  awo uku akawakalula uma lu mbuka kawo ka kolo. Ndi akalembe utema lu kolo kakandati dia mbatshela, ndi kunkitsha.”—Jona 3:10.

¹¹ Onde dui sɔ nembetshiyaka dia Jehowa akayɛnaka dia elombwelo kande otsha le ase Niniva kaki kɔlɔ? Ndooko! Bible mɛnyaka dia losembwe laki Jehowa lekɔ kokele. (Adia Euhwelu k’Elembe 32:4.) Nkɛlɛ ka losembwe kaki Jehowa otsha le ase Niniva kakayoshilaka. Nde akashihodia etshikitanu wakawasale ndo nde akɛnyi dia keema ohomba mbaela elanyelo nto. L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ mbakandawaoke kɛtshi.

12, 13. a) Ngande wakɛnya Jehowa dia nde ekɔ Nzambi kele l’ekanelo k’ɔlɔlɔ, kayaɔtɔnganyiya l’akambo wahomana la nde ndo kokana kɛtshi? b) Lande na kele prɔfɛsiya kaki Jɔna komonga kashi?

¹² Jehowa bu oko Nzambi y’awui wolo, y’etshitshitshitshi kana yahadjana yimba oko wetsha ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ. Koko, nde ekɔ Nzambi kele l’ekanelo k’ɔlɔlɔ, kayaɔtɔnganyiya l’akambo wahomana la nde ndo kokana kɛtshi. Etena kɔsande yɛdikɔ ya ndanya anto wa kɔlɔ, nde kambaka ntondo la enyimpala ande wa la nkɛtɛ dia mbaewola nɛ dia nde kombolaka dia anto wa kɔlɔ nsala kɛnɛ kakasale ase Niniva, mbuta ate ndjatshumoya ndo ntshikitanya etsha awɔ. (Ezek. 33:11) Jehowa akatɛ omvutshi Jɛrɛmiya ate: “Etena tshe kayumuta diui dikambu dia wudja kana diulelu, dia dinya, dihandjula, kana dilanya, naka wudja ako wakamataka aui wayukadimo uma lu kolo yawo, dimi layolemba utema dia kolo kakamasanguya mbatshela.”—Jer. 18:7, 8.

¹³ Onde laasɔ prɔfɛsiya kaki Jɔna kaki kashi? Keema, nɛ dia tɔ kakewola anto kɛnɛ kakahombe mbakomɛ naka vɔ hawoyatshumoyisha. Ɔhɛmwɛlɔ ɔsɔ wakendanaka l’akambo wa kɔlɔ wakasalaka ase Niniva ndo vɔ wakayotshikitanyaka ditshelo diawɔ. Ase Niniva otowokalola nto lo ditshelo diawɔ dia kɔlɔ, tshike Nzambi otalanya. Kɛsɔ mbakayosalemaka l’ɔkɔngɔ.—Zef. 2:13-15.

14. Kakɔna kakasale Jɔna l’ɔtɛ wakoke Jehowa ase Niniva kɛtshi?

¹⁴ Kakɔna kakasale Jɔna l’ɔtɛ waki elanyelo koondja l’etena kakandalongamɛka? Bible mbutaka ɔnɛ: “Keli dikambu so diakanyangia Jona utamanya. Ku ndi akuki kele.” (Jona 4:1) Nde akasale dɔmbɛlɔ diokɛma oko nde akahangwɛka Kanga-Wolo-Tshɛ. Nde akate dia nde akahombe ntshikala lo wodja awɔ. Ndo nto nde akate dia nde akashile mbeya oma k’etatelo ɔnɛ Jehowa hatolanya ase Niniva, ndo akakambe la dui sɔ oko yɛkɛ nɛndɛ yakandalawɔ otsha la Tarashishi mbala ka ntondo. Oma laasɔ, nde akatatɛ nkombola nyɔi lo mbuta ɔnɛ ndeka dimɛna nde mvɔ l’ɔtɛ wa nde ntshikala la lɔsɛnɔ.—Adia Jona 4:2, 3.

15. a) Kakɔna ondo kakakonya Jɔna dia nde monga otema kunya ndo la nkɛlɛ? b) Ngande wakakane Jehowa lomba nde la omvutshi ande waki la lonyangu ɔsɔ?

 ¹⁵ Kakɔna kakaleke ntshindja Jɔna wɔɔngɔ? Hateye kɛnɛ tshɛ kakotshindjaka wɔɔngɔ, koko kɛnɛ keyaso ele nde akewoya ase Niniva elombwelo kaki Jehowa ndo vɔ wakawetawɔ. Ko l’ɔkɔngɔ diko elanyelo koondja. Onde nde aki la wɔma w’ɔnɛ wayowɔsa dia nde ekɔ omvutshi wa kashi? Oyadi l’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ akɔna tshɛ, nde kɔngɛnangɛna woho wakayatshumoya ase Niniva ndo woho wakawaoke Jehowa kɛtshi. Koko, nde akonge otema kunya, aki la lonyangu ndo la nkɛlɛ k’efula lo woho wakawayatshumoya. Ɔnkɔnɛ, mɛnamaka dia Nzambi ka kɛtshi akɛnaka dui dia dimɛna le Jɔna. L’ɔtɛ wa nde mbosha dilanya lo woho wakinde kombokitanyiya, la lotutsha tshɛ Jehowa akambola Jɔna ate: “Undi, ololo mbatshaye lam’umalaye aku?” (Jona 4:4) Onde Jɔna akakadimola? Bible hatotɛ.

16. Lo toho takɔna takoka anto amɔtshi mɛna wolo dia mbetawɔ kɛnɛ kata Nzambi, ndo wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Jɔna?

¹⁶ Ekɔ dui dia wɔdu dia sho mbuta esadi eto ɔnɛ Jɔna akasale kɔlɔ. Koko, sho pombaka mbohɔ dia aha mbala tshɛ mbatongaka anto wele keema kokele kanyi ɔtɔi vɔ la Nzambi. Anto amɔtshi mbeyaka mbuta ɔnɛ Jehowa pombaka nsala diaha mpokoso tokomɛ kana ɔnɛ nde pombaka ndanya anto wa kɔlɔ esadi eto ndo ɔnɛ nde akahombe nkomiya dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ edja efula la ntondo. Ɔkɔndɔ waki Jɔna toholaka ɔnɛ naka sho bu la Jehowa Nzambi kanyi ɔtɔi, kete mbala tshɛ sho mbahomba nɔngɔsɔla wɛnɛlɔ asɔ w’akambo koko aha nde.

17, 18. a) Kakɔna kakasale Jɔna etena kakandamɔ oma la Niniva? b) Ahindo wakasale Jehowa wendana la dambo dia dimɔkɛ wakonge la shɛngiya yakɔna le Jɔna?

¹⁷ Omvutshi wakakɔmɔ ɔsɔ akamɔ oma la Niniva ndo akatshu aha otsha lo wodja ande, koko otsha lo lɛkɛ la ɛstɛ lɛnɛ aki akona efula. Nde akatokaka kitanda, akadjasɛ lɔkɔ enda osomba wa Niniva. Ondo nde akalongamɛka dia mɛna woho wayolanyema osomba ɔsɔ. Ngande waketsha Jehowa omvutshi ɔsɔ dia nde mbokana kɛtshi?

¹⁸ L’otsho, Jehowa akatondja dambo dia dimɔkɛ. Etena kakandemɔ, Jɔna akɛnyi dambo dia dimɔkɛ diaki l’akatshi wakashaka dɛdi dia dimɛna efula oleki kitanda kakandake. Nde aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. “Jona akangenangena otekoya” l’ɔtɛ wa dambo dia dimɔkɛ sɔ, ndo ondo nde akadiɔsɛ oko ɔtshɔkɔ w’oma le Nzambi wɛnya dia nde mbetawɔmaka le nde. Koko, Jehowa konanga mbosha  tsho dɛdi ndo nshidiya nkɛlɛ kande kaki komonga l’ɔkɔkɔ. Nde akalange munanda otema ande. Ɔnkɔnɛ, Nzambi akanyomosala dihindo dikina. Nde akatome dikiyo diakayɔlɛka dambo dia dimɔkɛ ko diɔ diakalɛngɛ. Oma laasɔ, nde “akapepia lopepe la [lalaadi la dja] uma l’ehutwelu ka unya . . . edja ndu ndi akakomo” l’ɔtɛ wa yanyi ya wolo. Jɔna akaleke nkɔmɔ wolo ndo nde akalɔmbɛ Nzambi nto dia nde mvɔ.—Jona 4:6-8.

19, 20. Ngande wakakane Jehowa yimba nde la Jɔna lo kɛnɛ kendana la dambo dia dimɔkɛ?

¹⁹ Mbala kɛsɔ nto, Jehowa akambola Jɔna dia kana nde aki l’ɔkɔkɔ w’oshika wa momala lo woho wakalɛngɛ dambo dia dimɔkɛ. L’ɔtɛ wa nde ndjatshumoya, Jɔna akayaswɛlɛ lo mbuta ɔnɛ: “Dimi lambutsha ololo dia mumala kele edja ndu lu nyoi.” Etena kakakoke ka Jehowa mbosha wetshelo.—Jona 4:9.

²⁰ Nzambi akakane yimba la Jɔna lo mbotɛ dia nde ekɔ lo ndjakiyanya l’ɔtɛ wa dambo dia dimɔkɛ di’anyanya diakatombe l’otsho, diele nde kodionɛ kana dikokɛ. Oma laasɔ, Nzambi akadihiya ate: “Taki ololo dimi mbuka usumba a wuki uku wa Niniva ngandji, weli la antu ndeka nunu lukama la akumi ahendi,  waheyi ntshikitanya lunya lawo la pami kana lunya lawo la lomoso, ndu dungalunga efula?”—Jona 4:10, 11. *

21. a) Ɛnyɛlɔ kakɔna kakakambe la Jehowa dia mbisha Jɔna wetshelo? b) Ngande wakoka ɔkɔndɔ waki Jɔna tokimanyiya dia sho ndjasɛdingola dimɛna?

²¹ Onde wɛ amboshihodia kɛnɛ kakalange Jehowa mbuta lo tshimbo y’ɛnyɛlɔ kɛnɛ? Aha Jɔna mbakonɛ dambo dia dimɔkɛ sɔ. Lo wedi okina, Jehowa mbaki Kiɔkɔ ya lɔsɛnɔ l’ase Niniva, mbakakotshaka ehomba awɔ oko wakotshande ehomba wa ditongami diande tshɛ dia la nkɛtɛ. Ngande wakakoke Jɔna mbɔsa dambo dia dimɔkɛ la nɛmɔ di’efula oleki anto 120000 kaamɛ la dongalonga diawɔ? Nshi l’ɔtɛ waki Jɔna l’eyango wa lokaki? Lo mɛtɛ, nde akoke nkɛlɛ l’ɔtɛ wakavu dambo dia dimɔkɛ, nɛ dia nde akakondjaka wahɔ oma lɔkɔ. Shi nde akokaka ase Niniva nkɛlɛ l’ɔtɛ w’eyango wa lokaki waki la nde, mbuta ate mposa ka nkokɛ lokumu la nde? Ɔkɔndɔ waki Jɔna koka tokimanyiya dia sho ndjasɛdingola. Akɔna l’atei aso ahakoke monga la lokaki? Ande woho wahombaso monga la lowando otsha le Jehowa lo woho watetshande la solo dia lotutsha tshɛ dia sho ndjasha le anto akina ndo ndeka mbokana kɛtshi l’ɛnyɛlɔ kande lee!

22. a) L’ekomelo, ngande wakanandema Jɔna oma lo wetshelo wa lomba waki Jehowa wendana la kɛtshi? b) Wetshelo akɔna wahombaso nkondja sho tshɛ?

²² Dimbola diambɔma ele, onde Jɔna akakondja wetshelo oma lo kɛnɛ kakookomɛ? L’ekomelo ka dibuku diele la lokombo lande, sho tanaka dimbola diaki Jehowa diakinde kokadimola. Amɔnyɔdi amɔtshi kokaka ndjakiyanya lo woho waki Jɔna kombisha okadimwelo. Koko, lo mɛtɛ dibuku diande diekɔ tshondo y’okadimwelo. Tolembetelo tekɔ tɛnya dia Jɔna mbakafunde dibuku diakɔ. Tokanyiya yema, etena kakakalola omvutshi ɔsɔ lo wodja awɔ afunda ɔkɔndɔ ande. Sho kokaka mɛna opalanga w’onto wele la yimba y’efula ɔsɔ, l’okitshakitsha atshindja ɔtɛ la lonyangu tshɛ afunda munga yande hita, woho wakandatɔmbɔkɔ ndo woho wakandatone dia mboka ase Niniva kɛtshi. Lo mɛtɛ, Jɔna akakondja wetshelo w’ohomba efula oma lo kɛnɛ kakawetsha Jehowa. Nde akeke dia mbokana kɛtshi. Onde ndo wɛ mbayokana kɛtshi?—Adia Mateo 5:7.