1, 2. a) Kakɔna kakakomɛ Jɔna nde l’anto waki lo masuwa l’ɔtɛ wa munga kakandasale? b) Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɔkɔndɔ wa Jɔna?

JƆNA akɔshi dia nde kokaka nɛmbɔhadia londjo la wolo lakonge. Londjo la wolo lɔsɔ komonga la lɔpɛpɛ kana l’asuku w’ashi wakakɔmamaka la wolo tshɛ l’ehembo wa masuwa waki suke la mimbola masuwa akɔ. Kɛnɛ kakaleke mbokiyanya ele, ekoko wakadaka anto waki lo masuwa, kapitɛnɛ nde l’anto ande wakasalaka la wolo dia nkokɛ masuwa. Jɔna akashikikɛ dia anto asɔ waki suke la mvɔ l’ɔtɛ ande.

² Ngande wakatotanemaka Jɔna l’atei wa dui dia ngasɔ? Nde akasalɛ Jehowa Nzambi kande kɔlɔ ka woke. Naa kɔlɔ kakɔ? Onde diɔtɔnganelo diaki lam’asande la Jehowa diakalana lo pondjo? Ekadimwelo wa ambola asɔ kokaka tosha wetshelo w’ohomba efula. Ɛnyɛlɔ, ɔkɔndɔ wa Jɔna tɛnyaka dia kaanga anto wele la mbetawɔ ka wolo kokaka nsala munga ndo ndjoyalowanya l’ɔkɔngɔ.

3-5. a) L’awui akɔna waleka anto mbidja yimba etena kakanyiyawɔ dikambo dia Jɔna? b) Kakɔna keyaso lo dikambo dia Jɔna? (Enda ndo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) c) Lande na kaki olimu waki Jɔna w’omvutshi wolo ndo komonga dimɛna?

³ Etena kakanyiyawɔ dikambo dia Jɔna, mbala efula anto ndekaka mbika washo paka lo munga yande, ɛnyɛlɔ woho wakinde komonga l’okitanyiya ndo ɔtɛ wolo waki la nde. Koko, ekɔ awui akina w’amɛna wahombaso mbeya lo dikambo dia Jɔna. Tatohɛke dia Jehowa Nzambi mbakɔsɔnɛ dia nde monga omvutshi ande. Jehowa kokoka mbisha omvutshi ande ɔkɛndɛ wa wolo, otondongaka nde komonga la kɔlamelo ndo la losembwe.

 ⁴ Bible tɛnyaka awui amɔtshi watokimanyiya dia sho mbeya Jɔna. (Adia 2 Khumi ya Dikanga 14:25.) Nde aki ose Ngata-Hefɛrɛ, ngielongelo yakangana kilɔmɛtrɛ 4 l’osomba wa Nazarɛta wakahombe Yeso Kristo ndjoola ɛnɔnyi oko 800 l’ɔkɔngɔ. * Nde aki omvutshi l’etena kakolɛka Nkumekanga Jerɔbɔama II waoho dikumi w’Isariyɛlɛ. L’etena kɛsɔ ko Elidja ambotashilaka mvɔ ndo ɔhɛna ande Elisha akavu l’etena kakolɛka she Jerɔbɔama. Kaanga mbele Jehowa akakambe l’anto asɔ dia ndanya ɔtɛmwɛlɔ wa Baala, ase Isariyɛlɛ wakatone nto ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ l’okonda. Wodja waki lo shɛngiya ya nkumekanga “[k]akatshaka kolo lu ashu wa [Jehowa].” (2 Khum. 14:24) Mbokɛmaka dia olimu waki Jɔna waki wolo ndo komonga dimɛna, koko nde akokotsha la kɔlamelo tshɛ.

⁵ Koko lushi lɔmɔtshi, awui wakatshikitana lo lɔsɛnɔ laki Jɔna. Nde akalongola ɔkɛndɛ oma le Jehowa wakandɛnyi dia wekɔ wolo efula. Naa ɔkɛndɛ akɔ?

6. Ɔkɛndɛ akɔna wakasha Jehowa Jɔna, ndo lande na kakawakoke mɛnama dia waki wolo?

⁶ Jehowa akatɛ Jɔna ate: “Unela, utshu la Niniva, usumba a wuki; utûleli, ne dia kolo kawo kambumbela pulu la ntundu kami.” (Jona 1:2) Sho mbokaka dia ɔsɔ aki ɔkɛndɛ wakotshaka wɔma. Niniva akatanemaka suke la kilɔmɛtrɛ 800 lo lɛkɛ la ɛstɛ ndo ɔsɔ aki lɔkɛndɔ la l’ekolo la suke la ngɔndɔ k’otondo. Ndo nto, ekɔ dui dikina diakakiyanyaka Jɔna oleki lɔkɛndɔ l’otale ndo la paa lɔsɔ. La Niniva, nde akahombe tewoya ase Asuriya waki anto wa ngala ndo w’esehe losango lendana l’elombwelo kaki Jehowa. Naka ekambi waki Nzambi kompokamɛ Jɔna, kakɔna kakandakoke nongamɛ oma le apanganu asɔ? Kakɔna kayotokomɛ okambi waki Jehowa l’osomba wa woke wa Niniva wakayelamɛka ɔnɛ “usumba wa dikila”?—Nah. 3:1, 7.

7, 8. a) Ngande wakayashikikɛ Jɔna dia ndawɔ ɔkɛndɛ wakawosha Jehowa? b) Lande na kahatahombe mbuta ɔnɛ Jɔna aki kanga yɔmɔma?

⁷ Sho bu l’eshikikelo dia kana Jɔna akayaoke ambola asɔ. Koko, kɛnɛ keyaso ele nde akalawɔ. Jehowa akawotɛ dia nde ntshɔ otsha lo ɛstɛ, koko nde akatshu etale efula otsha lo owɛstɛ. Nde akaholɔ lo dibongo diaki l’omamu w’osomba wa Jɔpa, lɛnɛ akandatotanaka masuwa wakatatshɔka otsha la Tarashishi. Anyangiyangi amɔtshi mbutaka dia Tarashishi tanemaka l’Espagne. Naka ngasɔ mbediɔ,  kete Jɔna akahombe munda lɔkɛndɔ la kilɔmɛtrɛ 3500 mangana la Niniva. Lo nshi shɔ, munda lɔkɛndɔ la ngasɔ dia tenyanya Ndjale ka Woke akakokaka monga lɔkɛndɔ l’ɔnɔnyi w’otondo. Jɔna akayashikikɛ dia ndawɔ ɔkɛndɛ wakawosha Jehowa!—Adia Jona 1:3.

⁸ Onde kɛsɔ nembetshiyaka dia Jɔna aki yɔmɔma? Hatohombe mbuta esadi eto ngasɔ. Oko wayangaso diɛna, nde aki la dihonga dia laande. Koko oko wakinde onto oko sho, Jɔna komonga kokele ndo nde akasalaka munga efula. (Osam. 51:5) Akɔna l’atei aso ahatandamaka la wɔma?

9. Ngande watotoyaokaka tena dimɔtshi lo ɔkɛndɛ ɔmɔtshi watosha Jehowa, ndo dui diakɔna di’ohomba diahombaso mbohɔka lo tena dia ngasɔ?

⁹ Mbala mɔtshi, sho mbeyaka mbɔsa dia kɛnɛ katɔlɔmba Nzambi kekɔ wolo ndo hatokoke kisala. Ɛnyɛlɔ, nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi, oko walɔmbawɔ Akristo. (Mat. 24:14) Sho koka mbohɛ esadi eto dui di’ohomba efula diakate Yeso ɔnɛ: “Nzambi kokaka nsala akambo tshɛ.” (Makɔ 10:27) Naka lo tena dimɔtshi sho mɛnaka dia ekɔ wolo nsala kɛnɛ katɔlɔmba Nzambi, kete teye dia Jɔna nde lawɔ akayaoke ngasɔ. Ko etombelo akɔna wakonge oma lo woho wakalawɔ Jɔna?

10, 11. a) Elongamelo kakɔna ondo kaki la Jɔna etena kakatatɛ masuwa mimɔ oma lo dibongo? b) Kakɔna kakakomɛ masuwa ndo anto waki l’etei?

¹⁰ Sho kokaka nkanyiya woho wakɔtɔ Jɔna lo masuwa, ondo w’amundji w’okanda w’ase Fenisiya. Nde akendaka woho wakadjaka kapitɛnɛ l’anto ande diangɔ lo masuwa. Etena kakatakɛlaka masuwa ɔkɔkɛ, ondo nde akafɔnya ɔnɛ nde ambohandɔ waale wakandokaka wɔma. Koko, mbala kakɔ ɔtɔi awui wakatshikitana.

¹¹ Lɔpɛpɛ la wolo lakatatɛ mpɛpa, lakela asuku wa mamba wele kaanga masuwa wa nshi nyɛ koka mumbɔ. Etena ka ngande kakahombe mbeta dia masuwa ɔsɔ mumbɔ l’ɔtɛ w’asuku wa wolo wakakɔmamaka lɔkɔ? Onde l’etena kɛsɔ Jɔna akeyaka ɔnɛ laki lo kiɔkɔ ya lɔpɛpɛ lɔsɔ oko wakandayofundaka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ: “[Jehowa] akatumi lopepe la wulu lu ashi a wuki?” Hateye. Kaanga mbakandɛnyi woho wakelɛka anto waki lo masuwa tozambizambi tawɔ, nde akeye dia ndooko ekimanyielo kayowokondja. (Lew. 19:4) Ɔkɔndɔ ande mbutaka ɔnɛ: “Mashua wakayangi mpandjo.” (Jona 1:4) Ko ngande wakakoke Jɔna nɔmba Nzambi kakandatalawɔka?

12. a) Lande na kahatahombe nombosha Jɔna esadi eto lo woho wakandalale wonya wakapɛpaka lɔpɛpɛ? (Enda ndo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) b) Ngande wakashola Jehowa onto laki lo kiɔkɔ ya lɔpɛpɛ?

¹² Oko wakandɛnyi dia ndooko kakokande nsala dia nkimanyiya  anto waki lo masuwa, Jɔna akaholɔ ko akatetamaka l’ɛse lo dihole dimɔtshi dia lo masuwa ndo akatolalaka djɔ ya baku. * Kapitɛnɛ akatowɛnaka ko akawemula ndo akawotɛ dia nde nɔmba Nzambi kande oko wakasalaka anto akina. Oko wakiwɔ l’eshikikelo k’ɔnɛ lɔpɛpɛ lɔsɔ kondja oyaya, anto waki lo masuwa wakoke owale dia mbeya onto lakakoke monga lo kiɔkɔ ya dui sɔ. Jɔna akahombe monga l’ɔkɛi w’efula etena kakawatokaka onto l’onto owale. Esadi eto, mɛtɛ kakashɔma. Oko wakashikikɛ owale, Jehowa akatome lɔpɛpɛ lɔsɔ l’ɔtɛ wa Jɔna.—Adia Jona 1:5-7.

13. a) Kakɔna kakatɛ Jɔna anto waki lo masuwa? b) Kakɔna kakakeketsha Jɔna anto waki lo masuwa dia vɔ nsala, ndo lande na?

¹³ Jɔna akatɛ anto waki lo masuwa woho w’onto wakinde ndo lande na kakapɛpaka lɔpɛpɛ. Nde aki okambi waki Jehowa Nzambi, Kanga-Wolo-Tshɛ. Nzambi kɛsɔ mbakandasalɛ munga, mbakandatalawɔka ndo l’ɔtɛ wa dui sɔ mbakawonge lo waale. Apami asɔ wakakɛtɛ solo l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakawatɛ Jɔna ndo vɔ wakandama la wɔma w’efula. Vɔ wakambola Jɔna kɛnɛ kakawahombe nsala dia vɔ nshimbɛ masuwa ndo nsɛnɔ yawɔ. Kakɔna kakandawatɛ? Ondo Jɔna akoke wɔma lo mfɔnya ɔnɛ wayanga mbotambiya lo ndjale ka dingunda ka tshitshi kɛsɔ. Ko ngande wakandakoke ndjakisha anto asɔ tshɛ eya dia nde kokaka mbashimbɛ? Ɔnkɔnɛ, nde akawatɛ ate: “Nyomembe, nyuntambiya lu ashi a waki. Ku ashi a waki wayunyolembohalela. Ne dia dimi mbeyaka nti: Lu dikambu diami kambuyala ngimbi ka wuki kene le nyu.”—Jona 1:12.

14, 15. a) Ngande wakokaso mbokoya mbetawɔ kaki Jɔna? b) Kakɔna kakasale anto waki lo masuwa oma lo kɛnɛ kakaalɔmbɛ Jɔna?

¹⁴ Ɔsɔ keema ɛtɛkɛta wa kanga yɔmɔma. Jehowa akangɛnangɛna lo mɛna dihonga ndo yimba ya ndjahombia yakakɛnɛmɔla omvutshi ande l’etena ka paa kɛsɔ. L’etena kɛsɔ, Jɔna akɛnya nto dia nde aki la mbetawɔ ka wolo. Sho kokaka mbookoya ɛlɔ kɛnɛ, lo mbetsha wahɔ w’anto akina lo dihole dia ntondo. (Jni. 13:34, 35) Etena kɛnaso di’onto ɔmɔtshi ekɔ l’ohomba w’ekimanyielo ka lo nyuma kana ka lo demba, onde sho ndjashaka l’etondo aso tshɛ dia mbokimanyiya? Sho ngɛnyangɛnyaka Jehowa etena kakimanyiyaso anto wa ngasɔ.

¹⁵ Ondo anto waki lo masuwa wakanandema lo mboka kɛnɛ kakawatɛ Jɔna, nɛ dia ntondo vɔ kombetawɔ dia nsala kɛnɛ kakandawatɛ. Vɔ wakaleke mbidja welo dia ndjatondja oma lo waale ɔsɔ, koko wakakite tatala nɛ dia lɔpɛpɛ lakatalekaka mpɛpa.  L’ekomelo, vɔ wakɛnyi dia ndooko kakokawɔ nsala. Vɔ wakalɔmbɛ Jehowa Nzambi kaki Jɔna dia nde mbaoka kɛtshi, ko l’ɔkɔngɔ diko wakotambiya l’ashi.—Jona 1:13-15.

16, 17. Kakɔna kakakomɛ Jɔna etena kakawotambiya lo ndjale? (Enda ndo esato.)

¹⁶ Jɔna akatambiyama l’atei wa ndjale kakambɔmbɔka. Nde ekɔ lo nsala la wolo dia nshika ntanga l’atei wa ndjale ndo ekɔ lo mɛna woho watashishɔ masuwa yema yema. Koko, l’ekomelo asuku w’ashi wakayotambiyaka l’etei. Nde akataditaka tsho ndo akashisha elongamelo.

¹⁷ Jɔna akayolembetshiyaka l’ɔkɔngɔ diko woho wakandayaoke l’etena ka laande kɛsɔ. Nde akatatɛ nkanyiya woho wayangande mvɔ. L’ɔkɛi tshɛ, nde akatatɛ nfɔnya ɔnɛ nde hɛnaki nto tɛmpɛlɔ ka dimɛna kaki Jehowa kaki la Jerusalɛma. Nde akɛnyi dia nde akaholɔ polo l’ɛse ka ndjale lɛnɛ atatɛ akona, lɛnɛ akandatosakanaka l’adiyo wele l’ɛse ka ndjale. Mɛnamaka dia ondo lɛsɔ mbakakoke monga diombo diande.—Adia Jona 2:2-6.

18, 19. Kakɔna kakakomɛ Jɔna l’ɛse ka ndjale, ɛngɔ kakɔna kakɔmɛnɛ, ndo aki lo kiɔkɔ y’awui asɔ tshɛ? (Enda ndo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

 ¹⁸ Koko, ɛngɔ kɛmɔtshi kodima kakatombe ko kakotshimbaka, mbuta ate lose la woke lakaye ko lakasɛ onyɔ alɔ, ndo lakɔmɛnɛ otondo.

¹⁹ Ɔsɔ mɛtɛ mbakakoke monga nyɔi kande. Koko, Jɔna akambe dia nde eke la lɔsɛnɔ lo dihole diakahombe monga diombo diande. Yema yema, nde akonge la wɔma w’efula. Aha la taamu, Jehowa, Nzambi kande “[k]akatumi lusi la wuki, dia lo mena Jona.” *—Jona 1:17.

20. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Jɔna oma lo dɔmbɛlɔ diakandasale etena kakinde lo dikundju dia lose la woke?

²⁰ Minitɛ ndo wenya wakete. Lo wodjima w’efula wahandatongaka ndooko lushi ɔsɔ, Jɔna akalɔngɔsɔla yimba yande ndo akalɔmbɛ Jehowa Nzambi. Dɔmbɛlɔ diande diofundami lo tshapita ya hende ya dibuku diande, mɛnyaka ewo k’efula k’Afundelo kaki la nde, nɛ dia nde shilaka awui w’oma lo dibuku di’Esambu. Ndo nto, diɔ mɛnyaka dionga di’ohomba efula diaki la nde, mbuta ate lowando. Jɔna akadihiya lo mbuta ate: “Dimi layukulambula ulambu la aui wa eukelu ka lusaka. Dimi layufuta kene kakamadji dokoloko. Panda keli uma le ye, we [Jehowa].”—Jona 2:9.

21. Wetshelo akɔna wakakondja Jɔna lo kɛnɛ kendana la panda ndo dui diakɔna di’ohomba diakokaso mbohɔka?

²¹ Lɛkɔ, Jɔna akashihodia dia Jehowa kokaka nshimbɛ oseka onto tshɛ, lo dihole tshɛ ndo lo wonya tshɛ. Kaanga “l’utema a lusi,” Jehowa akɛnyi ndo akashimbɛ okambi ande wakatshimbe wɔɔngɔ. (Jona 1:17) Paka Jehowa mbakakoke mbolama la lɔsɛnɔ l’edja ka tanyi tosato la etsho esato lo dikundju dia lose la woke. Ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ ohomba efula sho mbohɔka ɔnɛ Jehowa mbele ‘Nzambi lokimedi lomu laso.’ (Dan. 5:23) Nde mbatosha lomu ndo lɔsɛnɔ lele laso. Onde tekɔ la lowando otsha le nde? Lam’ele Nzambi mbakatotonge, sho pombaka mbɛnya lowando laso lo mbokitanyiya.

22, 23. a) Ngande wakɔtɔ lowando laki Jɔna l’ohemba esadi eto? b) Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Jɔna etena kasalaso munga?

 ²² Kayotota lo dikambo dia Jɔna? Onde nde akeke dia mɛnya lowando lande otsha le Jehowa lo mbokitanyiya? Eelo! L’ɔkɔngɔ wa tanyi tosato la etsho esato, lose “lakatuwo Jona lu kete y’ufumbu,” l’omamu w’ashi. (Jona 2:10) Ndjaka oko kashi! L’ɔkɔngɔ wa kɛnɛ tshɛ kakandɛnyi, Jɔna kosala osale dia nde nkoma l’omamu w’ashi. Nde akahombe ndjalɔmbɔla otsha lɛnɛ akandahombe ntshɔ, oyadi lo dibongo diakɔna diakatotowɔ lose. Koko kombeta edja, lowando laki la nde lakɔtɔ l’ohemba. Sho mbadiaka lo Jona 3:1, 2 ɔnɛ: “Diui dia [Jehowa] diakayi le Jona l’etena ka hendi ati: Unela, utshu l’usumba a wuki uku wa Niniva. Utâsambishaka esambishelu keku kakamakudjangela.” Kakɔna kakahombe Jɔna nsala?

²³ Nde komengenga, nɛ dia Bible mbutaka ɔnɛ: “Ku Jona akunela, akatshu la Niniva uku diui dia [Jehowa].” (Jona 3:3) Lo mɛtɛ, Jɔna akakitanyiya ndo nde akakondja wetshelo oma lo munga yande. Lo dikambo sɔ nto, sho pombaka mbokoya mbetawɔ kaki Jɔna. Sho tshɛ avwa ato mbeso ndo mindjaka. (Rɔmɔ 3:23) Ko onde sho kɔmɔka ndo kondjaka wetshelo oma lo munga yaso ndo ndjotetemalaka kambɛ Nzambi olimu l’okitanyiya?

24, 25. a) Difuto diakɔna diakayokondjaka Jɔna lo lɔsɛnɔ lande? b) Difuto diakɔna diakongɛ Jɔna lo nshi yayaye?

²⁴ Onde Jehowa akafute Jɔna l’ɔtɛ wakandokitanyiya? Eelo. Yoho mɔtshi yakandofute ele, ondo Jɔna akayeyaka dia anto waki lo masuwa wakashimbamɛ. Lɔpɛpɛ la wolo lakɔlɛ mbala kakɔ ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa Jɔna nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia ndo anto waki lo masuwa “wakatamanya mbuka [Jehowa] woma” ndo wakoolambola elambo lo dihole dia vɔ nambola tozambizambi tawɔ ta kashi.—Jona 1:15, 16.

²⁵ Laadiko dia laasɔ, nde akayokondjaka ɔtshɔkɔ okina l’ɔkɔngɔ diko. Yeso akayɛnyaka dia nshi yaketsha Jɔna lo dikundju dia lose la woke aki didjidji dia nshi yakandahombe ntshikala lo diombo kana Shɛɔlɛ. (Adia Mateo 12:38-40.) Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wayoyonga la Jɔna lam’ayondoyeya awui asɔ etena kayondolwama dia nsɛna lanɛ la nkɛtɛ lee! (Jni. 5:28, 29) Jehowa nangaka tɔtshɔkɔla sho lawɔ. L’ɛnyɛlɔ ka Jɔna, onde tayokondja wetshelo oma lo munga yaso ndo tayonga l’okitanyiya ndo la yimba ya ndjahombia?