Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

ASAWO WƆTƆNƐ L’ƆTƐ A DUI WA LO LOHOSO

Ɔkɔmwɛlɔ le akɛnda—Lande na, ndo kakɔna kakoka mbakimanyiya?

Ɔkɔmwɛlɔ le akɛnda—Lande na, ndo kakɔna kakoka mbakimanyiya?

ANNA * mbutaka ate: “Etena kongami la ɔkɔmwɛlɔ, handongaka la nsaki ka nsala ndooko dikambo, oyadi akambo wokomolangaka nsala. Dui ɔtɔi diatomolangaka nsala ko ndala djɔ. Mbala efula, dimi toyaokaka dia handokama ngandji, onto l’anyanya ndo toyaɛnaka dia lekɔ disanya le anto akina.”

Julia mbutaka ate: “Lakalangaka ndjadiaka. Koko lo mɛtɛ, dimi konangaka mvɔ. Lakalangaka tsho diaha dimi ntetemala ndjaoka ngasɔ. Dimi ndjakiyanyaka dikambo di’anto akina, koko naka laya l’ɔkɔmwɛlɔ kete handjoleka ndjakiyanya dikambo di’onto kana di’ɛngɔ kɛmɔtshi.”

Anna nde la Julia wakatatɛ monga la ɔkɔmwɛlɔ etena kakiwɔ weke kodikotshaka ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi. Kaanga mbele ɛlɔngɔlɔngɔ ekina koka monga la ɔkɔmwɛlɔ lo pai, mbala kɛmɔtshi Anna nde la Julia wakaviya l’ɔkɔmwɛlɔ l’edja ka mingu kana ngɔndɔ. Anna mbutaka ate: “Dimi mongaka oko onto lambowodja lo difuku di’ɔhɔngɔ ndo dia wodjima diahakoke onto ntomba. Dimi ndjaokaka oko laya bu la wɔɔngɔ ndo handjeya emi.”

Okakatanu wele la Anna nde la Julia ɔsɔ komɛka anto efula. Lofulo l’ɛlɔngɔlɔngɔ wandawɔ la hemɔ k’ɔkɔmwɛlɔ lekɔ lo tadɛ lo yɛdikɔ y’efula ndo lo ndjela Organisation mondiale de la santé (OMS) ɔkɔmwɛlɔ mbele lo “kiɔkɔ yoleki woke ya hemɔ ndo ya dikɔmɔ oyadi le ɛlɔngɔlɔngɔ kana le esekaseka wele l’ɛnɔnyi 10 polo 19.”

Tolembetelo tɛnya di’onto aya la ɔkɔmwɛlɔ koka mɛnama le ɛlɔngɔlɔngɔ wele l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi ɛnyɛlɔ oko otshikitanu lo olalelo wa djɔ, nsaki ka oleelo ndo kilɔ. Onto akɔ koka monga nto la oshishelo w’elongamelo, lonyangu ndo mbɔsa dia nde bu la nɛmɔ. Tolembetelo tokina ko ndjaemalɛ, lomba hayoshikikala kana hayohɔ awui amɔtshi, tokanyi kana etsha wɛnya dia onto olanga ndjadiaka ndo tolembetelo tokina taheyama nembetshiyama takoka mbishɔma laka aseka enganga. Naka tomanyi ta hemɔ ya l’ɔtɛ wambɛna dia ondo onto kapanda ekɔ la hemɔ ka ɔkɔmwɛlɔ, mbala efula vɔ nyangaka awui wamboonyangiya l’edja ka mingu kana wokiyanya lo lɔsɛnɔ la lushi la lushi.

AWUI WAKOKA MONGA LO KIƆKƆ Y’ƆKƆMWƐLƆ LE ƐLƆNGƆLƆNGƆ

Lo ndjela OMS, “ɔkɔmwɛlɔ koka ndja oma l’awui efula. Onto koka monga l’ɔkɔmwɛlɔ l’ɔtɛ wɔhɛnyahɛnya anto akina, l’ɔtɛ wende la ekiyanu wa lo yimba kana wa lo demba.” Ekakatanu ɛsɔ mendanaka ndo l’awui wayela anɛ.

Awui wendana la yonge. Oko wakidiɔ lo dikambo diaki Julia, mbala efula ɔkɔmwɛlɔ mongaka lo nkumbo ndo kɛsɔ mɛnyaka dia ohowelo koka monga la shɛngiya, ɛnyɛlɔ lo woho wakɛndakɛnda wɔɔngɔ. Waale ekina wendana la yonge mendanaka ndo la hemɔ ya lo dui, ofukutanelo wa diangɔ diakimanyiya dia demba nkɛndakɛnda dimɛna (hormones), woho watatetemala diangɔ dimɔtshi dia lo demba ndana ndo dui sɔ koka mfudia kana mbela ɔkɔmwɛlɔ. *

Ekiyanu. Kaanga mbele yema y’ekiyanu koka monga la shɛngiya lo yoonge y’onto, ekiyanu wahashile kana wambotamba elelo koka monga la shɛngiya ya kɔlɔ lo yoonge ndo lo yimba y’onto. Tena dimɔtshi naka vɔ ndjasha amboleka l’okiyanu ɔmɔtshi, l’otshikitanu ɔmɔtshi wa lo demba, kete dui sɔ koka nkonya ɛlɔngɔlɔngɔ w’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi l’ɔkɔmwɛlɔ. Kɛsɔ mɛnyaka dia awui wele mɛtɛ lo kiɔkɔ y’ɔkɔmwɛlɔ haweyama shikaa ndo koka mendana l’awui wɔtɛkɛtshiso la diko.

Awui akina wakoka monga lo kiɔkɔ y’ɔkɔmwɛlɔ ele etena kadiaka ambutshi diwala kana kakakitɔnawɔ, nyɔi k’onto ɔmɔtshi la ngandji, dikɔmɔki kana dieyanelo dia la wolo, aksida wa wolo, hemɔ kana ɛkɔmɔ, djekoleko naka ɔna amboyaoka dia wambookalɛ. Dui dikina diakoka monga lo kiɔkɔ y’ɔkɔmwɛlɔ ele naka kɛnɛ kakalongamɛka ambutshi tshɛ lo tshɛ hakotshami, dui sɔ mbeyaka mendana la omanelo wa kalasa. Awui akina wakoka monga lo kiɔkɔ y’ɔkɔmwɛlɔ ele esolanyi, etena konga onto bu l’eshikikelo kendana la nshi yayaye, otshimbelo wa wɔɔngɔ l’ɔtɛ wele ombutshi l’ɔkɔmwɛlɔ ndo awui wele ambutshi hawokoke nkongɛ la ntondo. Naka ɔkɔmwɛlɔ wambonga, kakɔna kakoka nkimanyiya dia ndɔshana la wɔ?

KOKƐ YIMBA NDO DEMBA DIAYƐ

Mbala efula, ekanga ndo alako w’oma le tomanyi lo hemɔ ya l’ɔtɛ koka nkimanyiya dia ndɔshana la ɔkɔmwɛlɔ w’efula. * Yeso akate ate: “Anto wele alemba ki hawotoyangaka onganga, paka anto wele la hemɔ.” (Makɔ 2:17) Tenyi diaso dia demba tshɛ koka monga la hemɔ, oyadi wɔɔngɔ aso. Vɔ mbeyaka tɔlɔmba dia nsala etshikitanu lo lɔsɛnɔ nɛ dia yimba la demba diaso kambaka kaamɛ.

Naka wɛ ekɔ la hemɔ k’ɔkɔmwɛlɔ, kete ɔsa tɛdikɔ la wɛdimo tshɛ dia nkokɛ demba ndo yimba yayɛ. Ɛnyɛlɔ, kɔlɛke mbo ya ndɛ y’amɛna, kolalake dimɛna, ndo kosutshasutshake demba mbala la mbala. Osutshesutshelo wa demba tondjaka produits chimiques yakoka kokimanyiya dia ndjaoka dimɛna, mfudia wolo ayɛ ndo kokimanyiya dia ndeka ndalaka dimɛna. Naka kokaka, sala dia mbeya awui ndo tolembetelo tɛnya di’onto aya la hemɔ k’ɔkɔmwɛlɔ ndo ɔsa tɛdikɔ tahombama. Tɛ onto ɔmɔtshi layaɛkɛyɛ le nde. Ase nkumbo wa suke wakoka kosukɛ kana angɛnyi koka kokimanyiya dia wɛ ndɔshana dimɛna la hemɔ kayɛ k’ɔkɔmwɛlɔ ndo koka nkitshakitsha tolembetelo tatɔ. Funda tokanyi ndo nsaki yayɛ dihole dimɔtshi, nɛ dia ɔsɔ mbele dui diakakimanyiya Julia lakatatɛkɛtshi diande la diko. Kɛnɛ koleki tshɛ ele, eya ehomba ayɛ wa lo nyuma. Dui sɔ ayolowanya lo yɛdikɔ y’efula woho wɛnayɛ lɔsɛnɔ. Yeso Kristo akate ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le wanɛ weya ehomba awɔ wa lo nyuma.”—Mateo 5:3.

Kɔlɛke dimɛna, kosutshasutshake demba ndo kolalake dimɛna

Wɛ koka nkondja ekeketshelo lo kotshaka ehomba ayɛ wa lo nyuma

Anna nde la Julia wakɛnyi mɛtɛ k’ɛtɛkɛta waki Yeso ɛsɔ. Anna mbutaka ate: “Awui wa lo nyuma kimayiyakami dia mbidja yimba le anto akina koko aha tsho lo ekakatanu ami. Aha mbala tshɛ mbongadiɔ wɔdu, koko etombelo wele la dui sɔ ele dimi mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula.” Julia keketshamaka oma lo dɔmbɛlɔ ndo wadielo wa Bible. Nde mbutaka ate: “Diholɛ Nzambi otema lo dɔmbɛlɔ tutshaka solo diami. Ndo Bible kimanyiyakami dia dimi mɛna dia lekɔ ohomba lo washo wa Nzambi ndo ɔnɛ nde mɛtɛ ndjakiyanyaka dikambo diami. Ndo nto, wadielo wa Bible mbishakami ɛnɛlɔ ka dimɛna ka nshi yayaye.”

Oko wende Otungi aso, Jehowa Nzambi shihodiaka dimɛna woho wakatodiama, awui wambohomana la so lo lɔsɛnɔ, ndo woho wonga awui wambotokomɛka la shɛngiya lo nsaki ndo ɛnɛlɔ kaso k’akambo. Ɔnkɔnɛ, nde ekɔ l’akoka wa tosha osukɔ ndo ekeketshelo kahombama, ondo nde salaka dui sɔ lo tshimbo y’asekaso anto watoka nkɛtshi ndo watoshihodia. Laadiko dia laasɔ, etena kayokoka kele Nzambi ayotɔkɔnɔla oma lo weho tshɛ wa hemɔ, oyadi ya lo demba kana ya lo yimba. Isaya 33:24 mbutaka ɔnɛ: “Ndooko onto lodjashi lɛkɔ layota ate: ‘Dimi lekɔ la hemɔ.’”

Eelo, Bible ndakaka ɔnɛ Nzambi “ayokitola asɔyi tshɛ oma lo washo [aso], nyɔi hatoyala nto, otanda hatoyala nto, delo hatoyala nto, kaanga kandji hatoyala nto.” (Ɛnyɛlɔ 21:4) Dui sɔ mɛtɛ mbishaka ekeketshelo ndo eshikikelo. Naka wɛ nangaka mbeka awui akina wendana la sangwelo diaki Nzambi dikambo di’anto ndo nkɛtɛ, kete lam’alangɛ ɔtɔ lo jw.org. Lɔkɔ, wɛ ayotana Bible ka l’Ɛtɛrnɛtɛ ka dimɛna efula ndo weho w’asawo wotshikitanyi mbidja ndo wendana la ɔkɔmwɛlɔ.

^ od. 3 Nkombo yakatshikitanyema.

^ od. 10 Nkama ya hemɔ, y’ekanga ndo ya didjoyadjoya koka monga la shɛngiya lo eongelo k’onto ndo dui sɔ mɛnyaka ohomba wa nsala ɛgzamɛ wahombama.

^ od. 14 Emɔ! hɛnya osakelo ɔmɔtshi shikaa wahomba onto sakemɛ kana ɛgzamɛ wahombande nsala.