Skip to content

Ko e Hā ‘Oku Ako‘i Mai ‘e Natulá?

Ko e Hā ‘Oku Ako‘i Mai ‘e Natulá?

Ko e Hā ‘Oku Ako‘i Mai ‘e Natulá?

“Kae kehe, ‘eke mu‘a ki he fanga manú pea te nau fakahinohino‘i koe; pehē ki he fanga manupuna ‘o e langí, pea te nau tala atu kiate koe. Pe fai ha tokanga ki he māmaní, pea te ne fakahinohino‘i koe; pea ‘e fakahā atu ia ‘e he ika ‘o e tahí kiate koe.”​—SIOPE 12:7, 8.

‘I HE ngaahi ta‘u ki muí ni maí, kuo ako lahi mo‘oni ‘a e kau faisaienisí mo e kau ‘enisiniá mei he ‘ulu‘akaú mo e fanga manú. ‘Oku nau ako mo fa‘u fakatatau ki he ngaahi tisaini fakanatula ‘o e ngaahi me‘amo‘ui kehekehe​—ko ha mala‘e ‘oku ‘iloa ko e biomimetics—​‘i ha feinga ke fa‘u ha ngaahi naunau fo‘ou pea fakalelei‘i ‘a e ngāue ‘a e ngaahi mīsini lolotongá. ‘I ho‘o vakai ki he ngaahi fakatātā ‘i laló, ‘eke hifo, ‘Ko hai ‘oku tuha mo‘oni mo e lāngilangi ki he ngaahi tisaini ko ení?’

Ako mei he Ongo Kaponga ‘o e Tofua‘á

Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he kau tisaini vakapuná mei he tofua‘a hamupaká? ‘Oku hā ngali te nau ako mei ai ha me‘a lahi. Ko e mamafa ‘o ha tofua‘a hamupaka lahi ko e toni ‘e 30​—‘o mamafa tatau pē mo ha fu‘u loli uta ‘oku fonu—​‘a ia ko hono sinó ‘oku ki‘i fefeka pea ‘okú ne ma‘u ha ongo fu‘u kaponga lalahi hangē ha ongo kapakaú. Ko e monumanu mita ‘e 12 ko ení ‘oku fakaofo fau ‘a e faingofua ko ia ‘ene fononga holo ‘i he lalo tahí. Ko e fakatātaá, ‘i he taimi kaí, ‘e lava ke kakau fakafo‘isiakale hake ‘a e hamupaká ki ‘olunga lolotonga iá ‘okú ne puhi‘i hake ha ‘au koa ‘i he tahí ‘i lalo ‘i ha pupunga paka pe ika ‘oku teu ke ne kai. ‘Oku hanga ‘e he kupenga koa ko ení, ‘a ia ‘oku lava ke a‘u hono ki‘i fālahí ki he mita ‘e 1.5, ‘o puke‘i fakatahataha‘i ‘a e ngaahi me‘amo‘uí ni ki he fukahi tahí. ‘Oku kai leva ‘e he tofua‘á ‘ene me‘akai ko eni kuó ne ma‘ú.

Ko e me‘a ‘oku tautautefito ‘a e ofoofo ai ‘a e kau fakatotoló ko e anga ko ia ‘a e afeafe fakatakamilo holo ‘a e me‘amo‘ui sino fefeka ko ení ‘i ha ngaahi fo‘i siakale ‘oku fāsi‘i mo‘oni. Ne nau toki ‘ilo‘i ko e fuo ‘o e ongo kaponga ‘o e tofua‘á ‘a e fakapulipulí. Ko e tafa‘aki ki mu‘a ‘o hono ongo kapongá ‘oku ‘ikai ke hamolemole ia, ‘o hangē ko e kapakau ‘o ha vakapuna, ka ‘oku petepete ia, pea ‘oku faka‘otu‘otu ai ha ngaahi fo‘i hula ‘oku ui ko e tubercles.

‘I he kakau vave ko ia ‘a e tofua‘á he tahí, ‘oku hanga ‘e he ngaahi fo‘i hula ko ení ‘o fakalahi ‘a e malava ke ne hiki‘i hake hono mamafá pea fakafaingofua‘i ‘ene fonongá. Anga-fēfē? ‘Oku fakamatala ‘a e makasini Natural History ‘oku ‘ai ‘e he ngaahi fo‘i hulá ‘a e tahí ke paheke vave ‘i he kapongá ‘i ha ta‘au fakafo‘isiakale fokotu‘utu‘u maau, na‘a mo e taimi ‘oku kakau hake ai ‘a e tofua‘á ‘i ha ngaahi ‘engikolo ‘oku hu‘u hangatonu ‘aupito ki ‘olungá. Kapau na‘e hamolemole ‘a e konga ki mu‘a ‘o e kapongá, ‘e ‘ikai malava ‘a e tofua‘á ‘o kakau fakafo‘isiakale fakaofo pehē hake ki ‘olunga koe‘uhí ‘e fakapupunga ‘a e tahí ia ‘i mui ‘i he kapongá pea ‘e ‘ikai lava ai ke ne hiki‘i ia ki ‘olunga.

Ko e hā ‘e lava ke ngāue‘aonga‘aki ki ai ‘a e ‘ilo fo‘ou ko ení? Ko e ngaahi kapakau vakapuna ‘e makatu‘unga ‘i he tisaini ko ení ‘e si‘isi‘i ange ‘a e ngaahi hiku pe naunau fakamakēnika kehe ‘e fiema‘u ki ai ke mapule‘i lelei ‘aki e nga‘unu ‘a e ‘eá. ‘E malu mo faingofua ange hono tauhi ‘a e ngaahi kapakau pehení. ‘Oku tui ha mataotao biomechanics ko John Long ‘oku vavé ni ke ‘i ai ha ‘aho “te tau sio ai ‘oku ‘i he vakapuna kotoa pē ‘a e ngaahi fo‘i hula ‘o e kaponga ‘o e tofua‘a hamupaká.”

Fakatatau ki he Kapakau ‘o e Tala Tahí

Ko e mo‘oni, kuo ‘osi fa‘u fakatatau ‘a e kapakau ia ‘o e vakapuná ki he fuo ‘o e kapakau ‘o e manupuná. Kae kehe, ki muí ni mai kuo toe fakaofo ange hono fakalelei‘i ia ‘e he kau ‘enisiniá ‘a e fa‘u fakatatau ko ení. “Ko e kau fakatotolo ‘i he ‘Univēsiti ‘o Fololitá,” ko e līpooti ia ‘a e New Scientist, “kuo nau fa‘u ‘a e fuofua drone ‘oku pule‘i ‘aki ‘a e me‘a lomí ‘a ia ‘okú ne ma‘u ‘a e malava ‘a e tala tahí ke kapakapatā he ‘eá, tū‘ulu mo puna vave ki ‘olunga.”

‘Oku fakahoko ‘e he tala tahí ‘ene fāliunga fakaofo holo ‘i he ‘eá ‘aki ‘ene toutou peluki hono kapakaú ‘i he ngaahi hokotanga ‘i hono tui‘i-kapakaú mo hono umá. ‘I he fakatatau ki he tisaini ngaofengofua ko eni ‘o e kapakaú, “ko e drone ‘inisi ‘e 24 ko ení ‘okú ne ngāue‘aki ha ki‘i fo‘i moto ke ne pule‘i ha ngaahi fo‘i ukamea ‘a ia ‘okú ne ‘ai ke ngaue holo hono kapakaú,” ko e lau ia ‘a e makasiní. Ko e kapakau fa‘u pōto‘í ‘okú ne ‘ai ke malava ‘a e ki‘i vakapuna si‘isi‘i ko ení ‘o kapakapatā mo tū‘ulu holo ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi fu‘u fale lalahí. ‘Oku vēkeveke ‘a e Laulā Puna ‘a ‘Ameliká ke fa‘u ha vakapuna ‘oku pule‘ingofua ‘aupito ‘ene puná ke ngāue‘aki ki hono kumi ‘a e ngaahi me‘atau kemikale mo fakaniukilia ‘i he ngaahi kolo lalahí.

Fakatatau ki he Va‘e ‘o e Mokó

‘Oku toe lahi foki mo e me‘a ke ako mei he fanga manu totolo ‘o e fonuá. Ko e fakatātaá, ko e ki‘i moko si‘isi‘i ‘oku ‘iloa ko e ‘anaká ‘okú ne ma‘u ‘a e malava ke kaka ‘i he holisí pea pikima‘u hifo mei he ‘aofí. Na‘a mo e ‘i he ngaahi taimi ‘o e Tohi Tapú, na‘e ‘iloa ‘a e me‘amo‘uí ni ki he‘ene malava fakaofó. (Palōveepi 30:28) Ko e hā ‘a e fakapulipuli ki he malava ‘a e ki‘i mokó ‘o taliteke‘i ‘a e kalāvité?

Ko e malava ‘a e ki‘i mokó ke pipiki ‘o a‘u ki he ngaahi tapa ‘oku molemole hangē ko e sio‘atá ‘oku ha‘u ia mei he fanga ki‘i fa‘unga hangē ha lou‘ulú, ‘oku ui ko e setae, ‘a ia ‘okú ne kāpui ‘a hono va‘é. ‘Oku ‘ikai ke tukuange mai ‘e hono va‘é ia ‘o‘ona ha kulū. Ka ‘i hono kehé, ‘okú ne ngāue‘aki ha mālohi fakamolekula si‘isi‘i ‘aupito. ‘Oku fepikitaki ‘a e ngaahi molekula ‘i hono va‘é pea mo e ngaahi molekula ‘i he tapa ‘oku pipiki ki aí koe‘uhi ko ha mālohi fepikitaki vaivai ‘oku ui ko e van der Waals. Ko e anga-mahení, ‘oku fa‘a lavangofua pē ‘e he kalāvité ke ne fakavaivai‘i ‘a e mālohi fepikitaki ko ení, ko e ‘uhinga ia ‘oku ‘ikai lava ai ke ke kaka ‘i ha holisi ‘aki hono ngāue‘aki pē ho nimá ke piki ki ai. Kae kehe, koe‘uhi ko e iiki ange ko ia ‘a e fanga ki‘i setae ‘o e ki‘i mokó ‘oku toe lahi ange ai ‘a e ‘ēlia ke pipiki ki ai ‘i he holisí. ‘I he taimi ‘oku liuliunga ai ‘a e mālohi Van der Waals ‘i he fanga ki‘i setae ‘e laui afe ‘i he va‘e ‘o e mokó, ‘okú ne fa‘u ai ha fepikitaki fe‘unga ke ne pukepuke ‘a e mamafa ‘o e ki‘i mokó.

Ko e hā ‘e lava ke ngāue‘aki ki ai ‘a e ‘ilo fo‘ou ko ení? Ko e ngaahi naunau kuo fa‘u ‘e he tangatá ke fakatatau ki he va‘e ‘o e ki‘i mokó ‘e lava ke ngāue‘aki ia ko ha fetongi ‘o e Velcro​—‘a ia ko ha toe fo‘i fakakaukau ia ne ‘omi mei natula. * ‘Oku to‘o hangatonu mai ‘e he makasini The Economist ‘a e lau ‘a ha tokotaha fakatotolo ‘o pehē ko ha me‘a ‘oku fa‘u mei he “tepi mokó” ‘e lava ke tautefito ‘ene ‘aongá “‘i he ngaahi ngāue fakafaito‘o ‘a ia ‘oku ‘ikai lava ‘o ngāue‘aki ai ha me‘a fakapipiki kemikalé.”

Ko Hai ‘Oku Tuha mo e Lāngilangí?

‘I he lolotongá ni, ‘oku fa‘u ‘e he National Aeronautics and Space Administration ha lōpoti ‘a ia ‘oku lahi hono va‘é pea ‘oku lue ‘o hangē ha sikopió, pea ko ha kau ‘enisinia ‘i Finilani kuo nau ‘osi fa‘u ha palau ve‘e ono ‘a ia ‘oku lava ke ne kaka ‘i ha ngaahi tahake ‘o hangē ko ia ‘e lava ‘e ha fu‘u ‘inisēkite lahi. Kuo tisaini fakatatau ‘e ha kau fakatotolo ‘e ni‘ihi ha tupenu mo hano fanga ki‘i lau ‘o makatu‘unga ‘i he malava ko ia ‘a e fua ‘o e fu‘u painí ‘o ava mo mapuní ke tukuange ‘a e ‘ea ‘a‘afú. ‘Oku fa‘u ‘e ha kautaha me‘alele ha me‘alele ‘okú ne ma‘u ‘a e malava fakaofo ko ia ‘a e ika ko e boxfish ke ne taliteke‘i ‘a e mālohi ‘okú ne fakatuai‘i ‘ene nga‘unu ki mu‘á. ‘Oku ako ‘a e kau fakatotolo ‘e ni‘ihi ki he malava ko ia ‘a e nge‘esi ‘o e fingota abalone ‘o matu‘uaki ha fa‘ahinga mālohi pē ‘e tau ai, mo e taumu‘a ke nau fa‘u ha ngaahi teunga malu‘i ‘oku ma‘ama‘a mo mālohi angé.

‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi fakakaukau lelei kuo ma‘u mei natulá pea kuo fa‘u ai ‘e he kau fakatotoló ha lisi faka‘ilekitulōnika ‘oku fakahokohoko ai ‘a e ngaahi tisaini fakanatula kehekehe ‘e laui afe. ‘E lava ke fekumi ai ‘a e kau faisaienisí ki ha “fakalelei‘anga fakanatula ki he‘enau ngaahi palopalema fakaetisainí,” ko e lau ia ‘a e The Economist. Ko e ngaahi sisitemi fakanatula ‘i he lisi ko ení ‘oku ‘iloa ko e “ngaahi totonu pe mafai ki he tisaini mei natulá.” Ko e anga-mahení, ko ha tokotaha pe kautaha ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ki ha tisaini fo‘ou, ko ia pē ‘okú ne lēsisita fakalao ha fo‘i fakakaukau pe mīsini fo‘ou. ‘I he lāulea ki he lisi ko ení, ‘oku pehē ‘e he The Economist: “‘I hono ui ‘a e ngaahi fakakaukau pōto‘i biomimetic ko e ‘ngaahi totonu ki he tisaini mei natulá,’ ‘oku fakamamafa‘i ai ‘e he kau fakatotoló, ko natula ‘oku ‘a‘ana mo‘oni ‘a e ngaahi tisaini ko ení.”

Na‘e anga-fēfē hono ma‘u ‘e natula ‘a e ngaahi fakakaukau fakaofo ko ení? ‘E lau ‘e he kau fakatotolo tokolahi ia ko e ngaahi tisaini pōto‘i ko eni ‘oku hā mahino ‘i natulá ko e tupu ia mei he ‘evalūsioó ‘i he ngaahi ta‘u ‘e laui miliona. Ka ‘oku kehe ‘a e fakamulituku ia ‘a e kau fakatotolo ‘e ni‘ihi. Ko ha faipaiolosī ki he fanga ki‘i me‘amo‘ui īkí ko Michael Behe na‘á ne tohi ‘i he The New York Times ‘i he 2005: “Ko e fōtunga hā mai mata‘ā‘ā ‘o e tisainí [‘i natulá] ‘oku ‘omai ai ha faka‘uhinga faingofua mo fakatuipau: Kapau ‘oku hā mai, lue pe tangi ‘o hangē ha pató, pea ‘ikai mo ha fakamo‘oni mālohi ke faka‘ikai‘i‘aki, tā ‘oku tau ma‘u ‘a e fakapapau‘i‘anga ke fakamulituku‘aki ko ha pato ia.” Ko e hā ‘a ‘ene fakamulitukú? “Ko e mātu‘aki hā mahino ko ia ‘a e tisainí ‘oku ‘ikai totonu ke hoko ia ko ha me‘a ke ne ‘ai kitautolu ke tau tukunoa‘i ai ia.”

Ko e mo‘oni, ko ha tokotaha ‘enisinia ‘okú ne tisaini ha kapakau malu ange ki ha vakapuna ‘e tuha ke ne ma‘u ‘a e fakahīkihiki ki he‘ene tisainí. ‘I he tu‘unga meimei tatau, ko ha tokotaha ‘okú ne fa‘u ha palasitā ha‘i lavea ‘a ia ‘oku lava ke ngāue‘aki ki ha fa‘ahinga me‘a pē​—pe ko ha tupenu vala lelei ange pe ko ha me‘alele ‘oku lelei ange​—‘okú ne tuha mo e fakahīkihiki ki he‘ene tisainí. Ko hono mo‘oní, ko ha tokotaha fa‘u me‘a ‘okú ne fa‘ifa‘itaki ki ha tisaini ‘a ha taha kehe kae ‘ikai ke ne fakahaa‘i pe fakahīkihiki‘i ‘a e tokotaha tisainí ‘e vakai nai ki ai ko ha tokotaha faihia.

Ko ia ai, ‘e tonu nai kiate koe ke lau ‘e he kau fakatotolo potó ‘a ē kuo nau fa‘ifa‘itaki‘i ‘a e ngaahi sisitemi ‘i natulá ke fakalelei‘i‘aki ‘a e ngaahi palopalema faka‘enisinia faingata‘á, ko e pōto‘i fakaofo kuo ma‘u mei he mu‘aki fakakaukau ko iá ko e tupu ia mei he ‘evalūsioó? Kapau ‘oku fiema‘u ha tokotaha tisaini poto ke ne fa‘u ha fo‘i tisaini fakatatau ki natula, fēfē ‘a e fo‘i mu‘aki tisainí? Ko hai ‘oku tuha mo‘oni mo e fakahīkihiki‘i lahi angé, ko e tokotaha faiako ‘ātí pe ko e tokotaha ako ‘okú ne fa‘ifa‘itaki‘i ‘ene founga tā valivalí?

Ko ha Fakamulituku Tonu Fakalōsika

Hili hono sivisivi‘i ‘a e fakamo‘oni ‘o e tisaini ‘i natulá, ‘oku loto-tatau ‘a e kakai tokolahi mo e ngaahi ongo‘i ‘a e tokotaha-tohi-sāmé ‘a ia na‘á ne tohi: “He lahi mo‘oni ē ko ho‘o ngaahi ngāué, ‘e Sihova! Kuó ke ngaohi kotoa kinautolu ‘i ho potó. ‘Oku fonu ‘a e māmaní ‘i he me‘a kuó ke ngaohí.“ (Saame 104:24) Na‘e tatau eni mo e me‘a na‘e fakamulituku‘aki ‘e he tokotaha-tohi Tohi Tapu ko Paulá. Na‘á ne tohi: “He ko hono ngaahi anga ‘oku ta‘ehāmaí [‘a e ‘Otuá], ‘a hono mālohi ta‘engatá mo hono tu‘unga ‘Otuá, ‘oku hā mahino mai ia mei hono fakatupu ‘o e māmaní ‘o faai mai, koe‘uhi ‘oku ‘ilo‘i ia ‘i he ngaahi me‘a kuo ngaohí.”​—Loma 1:19, 20.

Kae kehe, ko e kakai loto-mo‘oni tokolahi ‘a ia ‘oku nau toka‘i ‘a e Tohi Tapú pea tui ki he ‘Otuá te nau fakakikihi‘i nai ‘o pehē na‘e ngāue‘aki ‘e he ‘Otuá ‘a e ‘evalūsioó ke fakatupu‘aki ‘a e ngaahi me‘a fakaofo ‘i natulá. Ka ko e hā nai ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú?

[Fakamatala ‘i lalo]

^ pal. 15 Ko e velcro ko ha me‘a fakapipiki ia ‘oku fehuka‘aki hono fanga ki‘i naunaú ‘o makatu‘unga ‘i he tisaini ne ma‘u mei he tenga ‘o e ‘akau ‘oku ui ko e burdock.

[Fakamatala]

Na‘e anga-fēfē ma‘u ‘e natula ‘a e ngaahi fakakaukau lelei lahi ‘aupito ko ení?

[Fakamatala]

Ko hai ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ki he tisaini ‘o natulá?

[Puha/​Fakatātā]

Kapau ‘oku fiema‘u ha tokotaha tisaini poto ke ne fa‘u ha fo‘i tisaini fakatatau ki natula, fēfē ‘a e fo‘i mu‘aki tisainí?

‘Oku fa‘u fakatatau ‘a e vakapuna mātu‘aki pule‘ingofua ko ení ki he kapakau ‘o e tala tahí

‘Oku ‘ikai lava ke ‘uli ‘a e va‘e ‘o e moko ‘anaká, ‘ikai ke ‘ilonga ia ‘i ha feitu‘u ‘oku totolo ai, ‘oku lava ke pipiki ki ha fa‘ahinga tapa pē tuku kehe pē ‘a e Teflon, pea ‘oku faingofua ‘ene pipiki mo mavahe mei ha me‘á. ‘Oku feinga ‘a e kau fakatotoló ke nau fa‘u fakatatau ia

Ko e tisaini fakaofo ‘o e ika boxfish, ‘a ia ko ‘ene taliteke‘i ‘a e mālohi ‘okú ne fakatuai‘i ‘ene nga‘unu ki mu‘á, kuo fa‘u fakatatau ‘aki ia ha me‘alele

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Puha/​Fakatātā]

FANGA MANU POTO FAKAENATULA

Ko e fanga manu tokolahi ‘oku nau “poto fakaenatula” ‘i he‘enau nga‘unu holo ‘i he māmaní. (Palōveepi 30:24, 25) Vakai angé ki ha fakatātā ‘e ua.

Founga Hono Pule‘i ‘e he Loó Hono Halangá ‘Oku anga-fēfē hono ‘ilo‘i ‘e he fanga lō kumi me‘akaí honau halanga foki ki honau nofo‘angá? Na‘e ‘ilo‘i ‘e ha kau fakatotolo ‘i Pilitānia ko e fanga loó, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘enau tukuange ha kemikale pau ‘i honau halangá, ka ‘oku nau toe fa‘u foki mo e ngaahi halanga ‘i ha founga ‘e faingofua ai ‘enau foki ki honau nofo‘angá. Ko e fakatātaá, ‘oku fa‘u ‘e he lō pharaoh “‘a e ngaahi halanga ‘oku piko atu mei honau nofo‘angá ‘i ha ‘engikale tikilī ‘e 50 ki he 60,” ko e lau ia ‘a e makasini New Scientist. Ko e hā ‘oku fakaofo fekau‘aki mo e sīpinga ko ení? ‘I he taimi ‘oku foki ai ha lō ki hono nofo‘angá pea a‘u atu ki ha fo‘i piko ‘i he halangá, ‘oku fakaenatula pē ‘ene afe ‘i he halanga ‘oku taki atu ki hono nofo‘angá kae ‘ikai ko e halanga ko ē na‘e ‘alu atu mei aí. “Ko hono fika‘i ‘e he loó ‘ene ngaahi halangá mo e ngaahi pikó,” ko e lau ia ‘a e makasiní, “‘oku tokoni ia ki he‘enau fe‘alu‘aki holo ‘i he ngaahi halangá, tautefito ‘i he taimi ‘oku nau fe‘alu‘aki ai ‘i he halanga tataú, pea ‘oku si‘isi‘i ai e mole honau iví ‘i he ‘alu ‘i ha halanga hala.”

Kāpasa ‘o e Manupuná ‘Oku ‘ikai lava ke hē ‘a e fanga manupuná ‘i he‘enau puna holo ki ha ngaahi feitu‘u mama‘o pea ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga pē ‘o e ‘eá. Anga-fēfē? Kuo ‘ilo‘i ‘e he kau fakatotoló ko e fanga manupuná ‘oku lava ke nau ongo‘i ‘a e ivi fakamakinito ‘o e māmaní. Neongo ia, ko e ivi fakamakinito ‘o e māmaní “‘oku kehe ia ‘i he feitu‘u taki taha pea ‘oku ‘ikai tuhu ma‘u pē ia ki he feitu‘u tatau,” ko e lau ia ‘a e makasini Science. Ko e hā ‘okú ne ta‘ofi ‘a e fanga manupuná mei he puna ‘i he halanga ‘oku halá? ‘Oku hā mahino ‘oku fakatonutonu ‘e he fanga manupuná honau kāpasa fakaenatulá ki he tō ‘a e la‘aá ‘i he efiafi kotoa pē. Pea neongo ‘a e liliu ma‘u pē ‘a e anga ‘o e tu‘u ‘a e la‘aá ‘i he latituté mo e fa‘ahi ta‘ú, ‘oku fakakaukau ‘a e kau fakatotoló ko e fanga manupuna ko ení kuo pau pē ‘oku nau ma‘u “ha uasi fakaenatula ‘okú ne tala ange kiate kinautolu ‘a e taimi ko ia ‘i he ta‘ú,” ko e lau ia ‘a e Science.

Ko hai na‘á ne ‘oange ki he loó ‘a e malava ke ne fika‘i hono halangá? Ko hai na‘á ne ‘oange ki he fanga manupuná ‘a e kāpasá mo e uasi fakaenatulá, pea mo e ‘atamai ke nau malava ai ‘o mahino‘i ‘a e fakamatala mei he ongo me‘angāue ko ení? Ko e ‘evalūsioó? Pe ko ha Tokotaha-Fakatupu poto?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004