Skip to content

Ko e ʻUhinga ke Ke Falala Ai ki he Tohitapu

Ko e ʻUhinga ke Ke Falala Ai ki he Tohitapu

Ko e ʻUhinga ke Ke Falala Ai ki he Tohitapu

ʻOku pehē ʻe he kakai ʻe niʻihi ko e Tohitapu ʻoku ʻikai ke falalaʻanga, pea ko ʻenau fakakaukau ni kuo lahi hono tali. Ko ia ai, ko e tokolahi ʻi he ʻaho ni kuo nau fakataʻeʻaongaʻi ʻa e lau ʻa e Tohitapu he ʻoku taʻefalalaʻanga.

ʻI he tafaʻaki ʻe taha, ko e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻi heʻene lotu ki he ʻOtua ʻoku fakatupu falala: “Ko e folofola aʻau ko e moʻoni ia.” Pea ko e Tohitapu totonu ʻoku taku ko e fakamanavaʻi ia ʻe he ʻOtua.—Sione 17:17; 2 Tīmote 3:16.

Ko e hā haʻo fakakaukau ki ai? ʻOku ʻi ai ha makatuʻunga lelei ke falala ki he Tohitapu? Pe ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni moʻoni ko e Tohitapu ʻoku ʻikai ke falalaʻanga, ʻoku fepakipaki ʻiate ia pē pea ʻoku fehalaaki?

ʻOku Fepakipaki ʻIate Ia Pē?

Neongo ʻoku taku ʻe he niʻihi ʻoku fepakipaki ʻa e Tohitapu ʻiate ia pē, ka kuo fakahā atu ʻe ha taha ha fakatātā ki ai? Kuo teʻeki ai ke mau sio ki ha taha ʻo e meʻa ni ʻoku moʻoni hili hono sivisiviʻi. Moʻoni, ʻe ngali fehalaaki ha ngaahi fakamatala ʻa e Tohitapu. Ka ko e palopalema ko e ʻikai ke lahi ʻa e ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi fakamatala mo e ngaahi tuʻunga ʻo e taimi ko ia.

Hangē ko ʻeni, ʻe fakahanga ʻe he niʻihi ʻa e tokanga ki he meʻa ʻoku nau fakakaukau ko ha fehalaaki ʻi he Tohitapu, ʻo nau fehuʻi: ‘Naʻe maʻu mei fē ʻe Keini hono uaifi?’ Ko e mahalo ko ia ko Keini mo ʻEpeli ko e fānau pē ia ʻa ʻĀtama mo ʻIvi. Ka ko e mahalo ko ʻeni ʻoku makatuʻunga ʻi ha taʻemahinoʻi ʻo e fakamatala ʻa e Tohitapu. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohitapu ko ʻĀtama naʻa ‘ne maʻu mo ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine.’ (Sēnesi 5:4) Ko ia naʻe mali ʻa Keini mo e taha ʻo hono fanga tuofāfine pe ko hano ʻilamutu.

ʻOku faʻa fakasio pē ʻe he kau fakaanga ha ngaahi fakamatala ʻoku fepakipaki pea nau pehē nai: ‘ʻOku pehē ʻe he tokotaha tohi Tohitapu ko Mātiu naʻe haʻu ʻa e senituliō ʻo kole kia Sīsū, ka ʻoku pehē ʻe Luke ko hono kau fakafofonga naʻe fekau mai ke nau fai ʻa e kole. Ko fē ʻoku totonu?’ (Mātiu 8:5, 6; Luke 7:2, 3) Ka ʻoku moʻoni ko e fepakipaki ʻeni?

Kapau ʻoku ngāue ha kakai ki ha meʻa, ʻoku lava ke lau ko e ngāue ia naʻe fai ʻe he tokotaha ʻoku ne puleʻi, ko ha tokotaha fakakaukau lelei heʻikai te ne taku ʻoku ʻi ai ha fehalaaki. Hangē ko ʻeni, ʻoku ke lau ʻoku hala ha fakamatala kapau ʻoku pehē naʻe langa ʻe he pule kolo ha hala puleʻanga neongo naʻe ngaohi ʻa e hala ʻe heʻene kau ʻenisinia mo e kau ngāue? Ko hono moʻoni ʻe ʻikai! Tatau pē ia, mo e ʻikai ko ha faikehekehe ʻa e pehē ʻe Mātiu naʻe fai ʻe he senituliō ʻa e kole kia Sīsū ka, ʻoku tohi ʻe Luke, ko e kole ko ia naʻe fai ia ʻo fakafou ʻi he kau fakafofonga.

ʻI he lahi ʻo e ngaahi fakaikiiki kuo ʻilo, ʻoku mole atu leva a e ngaahi matamata fehalaaki ʻi he Tohitapu.

Hisitōlia mo e Saienisi

Ko e totonu fakahisitōlia ʻo e Tohitapu naʻe lahi ʻa e veiveiua ki ai. Hangē ko ʻeni, naʻe fehuʻia ʻe he kau fakaanga pe naʻe ʻi ai ha kau tangata ʻi he Tohitapu hangē ko Tuʻi Sakoni ʻo ʻĀsilia, ko Pelisasa ʻo Pāpilone, pea mo e kōvana Loma ko Ponitusi Pailato. Ka ʻi he ngaahi ʻilo mai ki mui ni kuo nau fakamoʻoniʻi taha taha ʻa e ngaahi fakamatala ʻa e Tohitapu. Ko ia naʻe tohi ʻe he faihisitōlia ko Moshe Pearlman: “Fakafokifā, ko e kau fakataʻetaʻetui ʻakinautolu naʻa nau veiveiua ki he moʻoni pehē ki he ngaahi konga faka-hisitōlia ʻo e Fuakava Motuʻa kuo kamata ke liliu ʻenau fakakaukau.”

Kapau ʻe malava ke tau falala ki he Tohitapu, kuo pau ke totonu ʻi he meʻa fekauʻaki mo e saienisi. ʻOku pehē nai? Naʻe ʻikai ke fuʻu fuoloa atu naʻe pehē ʻe he kau saienisi, ʻo fakafepaki ki he Tohitapu naʻe ʻikai ke ʻi ai ha kamataʻanga ia ʻo e ʻuniveesi. Kaekehe, naʻe toki tuhuʻi ʻe he ʻasitalōnoma ko Robert Jastrow ha fakamatala foʻou ʻa ia ʻoku ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa e meʻa ni, ʻo ne fakamatala: “Kuo tau toki ʻilo ʻeni ʻa e founga ʻoku taki ʻe he ngaahi fakamoʻoni faka-ʻasitalōnoma ki ha lau fakae-Tohitapu ki he tupuʻanga ʻo e māmani. ʻOku kehekehe ʻa e ngaahi fakaikiiki, ka ko e ngaahi konga tefito ʻi he fakamatala faka-ʻasitalōnoma mo e faka-Tohitapu ʻia Sēnesi ʻoku tatau.”—Sēnesi 1:1.

Kuo toe liliu foki mo e fakakaukau ʻa e kau tangata fekauʻaki mo e fuo ʻo e māmani. “Ko e ngaahi folau ʻo e ʻilo meʻa foʻou,” ʻoku fakamatalaʻi ʻe he The World Book Encyclopedia, “naʻe fakahā ai ʻoku fuopotopoto ʻa e māmani ʻikai ke lafalafa ʻo hangē ko ia naʻe tui ki ai ʻa e tokolahi.” Tā naʻe kei tonu maʻu pē ʻa e Tohitapu! Naʻe lahi hake ʻi he taʻu ʻe 2,000 ki muʻa ʻi he ngaahi folau ko ʻeni, naʻe pehē ʻe he Tohitapu ʻia ʻAisea 40:22: “Ko ia ia oku afio i he takatakai o mamani” (PM), pe hangē ko e lave ʻa e ngaahi liliu kehe, “ko e kolope ʻo e māmani” (Douay), “ko e māmani fuopotopoto.” (Moffatt)

Ko ia ko e lahi ange ʻa e ako ʻa e faʻahinga ʻo e tangata, ko e lahi ange ia ʻo e fakamoʻoni ʻoku lava ke falala ki he Tohitapu. Ko ha talēkita kimuʻa ʻo e Musiume Pilitānia, ko Sir Frederick Kenyon, naʻa ne tohi: “Ko e ngaahi ola kuo maʻu ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e meʻa ʻoku fokotuʻu mai ʻe he tui, ʻa ia ko e alafalalaʻanga ʻa e Tohitapu ʻe lahi ange mei he tupulaki ʻo e ʻilo.”

Kikite ki he Kahaʻu

Ka ʻe lava ke tau falala ki he ngaahi meʻa kuo kikiteʻi ʻe he Tohitapu ki he kahaʻu, kau ai mo ʻene talaʻofa ki ha ‘langi foʻou mo e fonua foʻou māʻoniʻoni’? (2 Pita 3:13; Fakahā 21:3, 4) Sai, ko e hā ʻa e lekooti falalaʻanga ʻa e Tohitapu ʻi he kuo hili? Kuo tātuʻolahi ʻa e ngaahi palofisai naʻe fai ia ki muʻa ʻi he laui teau taʻu kuo fakahoko matematē pē ʻo fakatatau ki hono fakamatala!

Hangē ko ʻeni, naʻe kikiteʻi ʻe he Tohitapu ʻa hono ikunaʻi ʻo Pāpilone mālohi meimei taʻu ʻe 200 ki muʻa pea toki hoko. Ko hono moʻoni, ko e kau Mitia, naʻa nau kau mo e kau Pesia, naʻe fakahā ko kinautolu ʻa e kau ikuna. Pea neongo ko Kōlesi, ko e tuʻi Pesia, naʻe teʻeki ai ke fanauʻi ia, ka naʻe kikiteʻi ʻe he Tohitapu te ne tuʻu-ki-muʻa ʻi he ikuna. Naʻa ne pehē ko e ngaahi vai maluʻi ʻo Pāpilone, ko e vaitafe ʻEufaletesi, “te nau mātuʻu,” pea ko e “ngaahi lauimatapa (ʻo Pāpilone) ʻo ʻoua ʻe kei songo.”—Selemaia 50:38; ʻAisea 13:17-19; 44:27–45:1.

Ko e ngaahi fakamatala mahino ko ʻeni naʻe fakahoko, ʻo hangē ko e tohi ʻa e faihisitōlia ko Herodotus. Tānaki atu ki ai, naʻe kikiteʻi ʻe he Tohitapu ʻe hoko ʻa Pāpilone ko e koto maumau pea ʻikai nofoʻi. Pea ko ia pē naʻe hoko. ʻI he ʻaho ni ko Pāpilone ko e ngaahi tafunga maomaonganoa. (ʻAisea 13:20-22; Selemaia 51:37, 41-43) Pea ʻoku fonu ʻi he Tohitapu ʻa e ngaahi palofisai kuo fakaofo hono fakahoko.

Ko e hā leva ʻoku kikiteʻi ʻe he Tohitapu fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga lolotonga ʻo e māmani? ʻOku ne pehē: “Ko e kuonga fakaʻosi ʻo e māmani ko ʻeni ʻe hoko ko ha taimi ʻo e ngaahi faingataʻaʻia. Ko e kau tangata ʻe ʻikai ke nau toe ʻofa ʻi ha meʻa ka ko e paʻanga pea mo ia; te nau fielahi, anga-pōlepole pea lea kovi; ʻikai ke fakaʻapaʻapa ki he mātuʻa, taʻehounga, ʻikai anga-fakalotu, anga-taʻeʻofa . . . te nau hoko ko e kau tangata te nau ʻai ʻa e fiefia ʻo fetongiʻaki ʻa e ʻOtua, kau tangata ʻoku nau tauhi ʻa e ngeʻesi ʻo e lotu kae fakaʻikaiʻi hono moʻoni ʻiate kinautolu.”—2 Tīmote 3:1-5, The New English Bible.

ʻOku pau, ʻoku tau lolotonga sio ki hono fakahoko ʻo e meʻa ni ʻi he taimi ni! Ka ʻoku toe kikiteʻi ʻe he Tohitapu ki he “kuonga fakaʻosi ʻo e māmani” ʻa e ngaahi meʻa ni: “ʻE tuʻu ha kakai ki ha kakai, mo ha puleʻanga ki ha puleʻanga: pea ʻe ai ha ngāhi honge.” Tānaki atu ki ai, ʻe ʻi ai “ʻa e ngaahi fuʻu mofuike . . . mo e ngaahi mahaki fakaʻauha.”—Mātiu 24:7; Luke 21:11.

Ko e moʻoni, ʻoku lolotonga fakahoko ʻa e ngaahi palofisai ʻi he Tohitapu he ʻaho ni! Ko ia ai, fēfē ʻa e ngaahi talaʻofa ʻoku teʻeki ke fakahoko, hangē ko e: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa,” pea “te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heletā, . . . pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau”?—Sāme 37:29; ʻAisea 2:4.

ʻOku pehē nai ʻe ha niʻihi: ‘Ko ha foʻi loi mālie ʻeni.’ Ka ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha ʻuhinga kiate kitautolu ke tau veiveiua ʻi ha meʻa ʻoku talaʻofa mai ʻe hotau Tokotaha-fakatupu. Ko ʻene Folofola ʻe lava ke falala ki ai! (Taitusi 1:2) ʻI hoʻo sivisiviʻi lahi ange ʻa e ngaahi fakamoʻoni, te ke hoko ʻo tui pau lahi ange ki he meʻa ni.

Ko e konga Tohi Tapu ʻoku ngāueʻaki hení ʻoku toʻo ia mei he Ko e Tohitapu Katoa (1966), pea ka ʻikai ʻe fakahaaʻi atu. ʻOku fakahaaʻi ʻe he PM ʻa e Koe Tohi Tabu Katoa (1884).

[Fakamatala ʻi he peesi 4]

“Ko e ngaahi ola kuo maʻu ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e meʻa ʻoku fokotuʻu mai ʻe he tui, ʻa ia ko e alafalalaʻanga ʻa e Tohitapu ʻe lahi ange mei he tupulaki ʻo e ʻilo”