Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 23

“Tokanga ke ‘Oua Na‘a Tauhele‘i Kimoutolu ‘e ha Taha”!

“Tokanga ke ‘Oua Na‘a Tauhele‘i Kimoutolu ‘e ha Taha”!

“Tokanga ke ‘oua na‘a tauhele‘i kimoutolu ‘e ha taha ‘aki ‘enau filōsofia mo e ngaahi faka‘uhinga hala ‘a ia ‘oku . . . makatu‘unga . . .‘i he talatukufakaholo ‘a e tangatá.”​—KOL. 2:8.

HIVA 37 Ko e Folofolá​—Fakamānava‘i ‘e he ‘Otua

‘I HE KUPÚ NI *

1. Fakatatau ki he Kolose 2:4, 8, ‘oku anga-fēfē feinga ‘a Sētane ke tauhele‘i ‘etau fakakaukaú?

‘OKU loto ‘a Sētane ke ne fakatafoki‘i kitautolu meia Sihova. Ke a‘usia ‘ene taumu‘á, ‘okú ne feinga ke tākiekina ‘etau fakakaukaú, ‘a ia, ke tauhele‘i ‘etau fakakaukaú pea ‘ai ke talangofua kiate ia. ‘Okú ne feinga ke fakaloto‘i pe kākaa‘i kitautolu ke muimui ‘iate ia ‘aki hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakamānako kiate kitautolu.​—Lau ‘a e Kolose 2:4, 8.

2-3. (a) Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau tokanga ki he fakatokanga ‘i he Kolose 2:8? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

2 ‘Oku tau ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki mo‘oni ke takihala‘i ‘e Sētane? ‘Io, ‘oku pehē! Manatu‘i, na‘e ‘ikai hiki ‘e Paula ‘a e fakatokanga ‘i he Kolose 2:8 ki he kau ta‘etuí. Na‘á ne hiki ia ki he kau Kalisitiane na‘e pani kinautolu ‘aki ‘a e laumālie mā‘oni‘oní. (Kol. 1:2, 5) Ko e kau Kalisitiane ko iá na‘a nau ‘i he tu‘unga fakatu‘utāmaki ‘i he taimi ko iá, pea ‘oku tau ‘i ha tu‘unga ‘oku toe mātu‘aki fakatu‘utāmaki ange he ‘ahó ni. (1 Kol. 10:12) Ko e hā hono ‘uhingá? Kuo lī hifo ‘a Sētane ki he māmaní, pea ‘okú ne tokangataha ki hono takihala‘i ‘a e kau sevāniti mateaki ‘a e ‘Otuá. (Fkh. 12:9, 12, 17) Tānaki atu ki aí, ‘oku tau lolotonga mo‘ui ‘i ha taimi ‘a ia ko e kau tangata fulikivanú mo e kau kākaá ‘oku nau ‘alu “mei he kovi ki he kovi ange.”​—2 Tīm. 3:1, 13.

3 ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he founga hono ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e “ngaahi faka‘uhinga hala” ‘i he‘ene feinga ke tākiekina ‘etau fakakaukaú. Te tau sivisivi‘i ‘a ‘ene “ngaahi ngāue kākā,” pe “ngaahi fa‘ufa‘u” ‘e tolu. (‘Ef. 6:11; fkm. ‘i lalo) Pea ‘i he kupu hoko maí, te tau lāulea ki he founga ke tau to‘o atu ai ha fa‘ahinga uesia kovi pē ‘oku fakatupunga nai ‘e he‘ene ngaahi foungá ki he‘etau fakakaukaú. Neongo ia, ‘uluakí tau lāulea angé ki he me‘a ‘e lava ke tau ako mei he founga hono takihala‘i ‘e Sētane ‘a e kau ‘Isilelí hili ‘enau hū ki he Fonua ‘o e Tala‘ofá.

FAKATAUELE‘I KE TAUHI ‘AITOLÍ

4-6. Fakatatau ki he Teutalōnome 11:10-15, ko e hā ‘a e liliu ‘i he founga ngoué na‘e pau ke fai ‘e he kau ‘Isilelí ‘i he taimi na‘a nau hū ai ki he Fonua ‘o e Tala‘ofá?

4 Na‘e fakatauele‘i pōto‘i ‘e Sētane ‘a e kau ‘Isilelí ke nau tauhi ‘aitoli. Na‘e anga-fēfē ‘ene fai peheé? Na‘á ne ngāue‘aonga‘aki ‘enau fiema‘u ke tokonaki ha‘anau me‘akaí. ‘I he hū ‘a e kau ‘Isilelí ki he Fonua ‘o e Tala‘ofá, na‘e pau ke liliu ‘enau founga ngoué. ‘I he ‘i ‘Isipite ‘a e kau ‘Isilelí, na‘a nau ngāue‘aki ‘a e vai mei he Vaitafe Nailá ki he‘enau ngoué. Kae kehe, ‘i he Fonua ‘o e Tala‘ofá ko e vai ki he ngoué na‘e ‘ikai makatu‘unga ia ‘i ha fu‘u vaitafe, ka na‘e makatu‘unga pē ‘i he ‘uha fakafa‘ahita‘ú pehē foki ki he hahaú na‘e fu‘ifu‘i ‘aki ‘a e ngoué. (Lau ‘a e Teutalōnome 11:10-15; ‘Ai. 18:4, 5) Ko ia ai, na‘e pau ke ako ‘e he kau ‘Isilelí ‘a e ngaahi founga ngoue fo‘ou. Na‘e ‘ikai ke faingofua eni koe‘uhi ko e tokolahi taha ‘o e fa‘ahinga na‘a nau taukei ‘i he ngoué na‘a nau mate ‘i he toafá.

Na‘e anga-fēfē malava ‘e Sētane ke liliu ‘a e fakakaukau ‘a e kau ngoue ‘Isilelí? (Sio ki he palakalafi 4-6) *

5 Na‘e fakamatala‘i ‘e Sihova ki hono kakaí ko honau tu‘ungá kuo liliu. Pea na‘á ne toe fai ‘a e fakatokanga ko ení, ‘a ia ‘i he kamatá na‘e hā ngali ‘ikai fekau‘aki ia mo e ngoué: “Tokanga ke ‘oua na‘a tuku ke fakatauele‘i homou lotó ke mou afe ‘o lotu ki he ngaahi ‘otua kehé pea punou hifo kiate kinautolu.” (Teu. 11:16, 17) Ko e hā na‘e fakatokanga ai ‘a Sihova fekau‘aki mo e lotu ki he ngaahi ‘otua loí lolotonga iá na‘á ne lea fekau‘aki mo hono ako ‘a e ngaahi founga ngoue fo‘oú?

6 Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sihova ‘e fakatauele‘i ‘a e kau ‘Isilelí ke ako ‘a e ngaahi founga ngoue fakalotofonua ‘e ni‘ihi mei he kakai pangani takatakai kiate kinautolú. Ko e mo‘oni ko honau ngaahi kaungā‘apí na‘e lahi ange ‘enau taukeí ‘i he kau ‘Isilelí pea ko e kakai ‘a e ‘Otuá ‘e lava ke nau ako ha ngaahi pōto‘i ‘aonga meiate kinautolu, ka na‘e ‘i ai hono fakatu‘utāmaki. Ko e fakakaukau ‘a e kau ngoue Kēnani ko iá na‘e uesia ‘e he‘enau tui kia Pēalí. Na‘a nau vakai kia Pēali ko e pule ia ‘o e langí mo e tokotaha foaki ‘o e ‘uhá. Na‘e ‘ikai loto ‘a Sihova ke kākaa‘i hono kakaí ‘e he ngaahi tui loi peheé. Kae kehe, ‘i he taimi ki he taimi, na‘e fili ‘a e kau ‘Isilelí ke nau lotu kia Pēali. (Nōm. 25:3, 5; Fkm. 2:13; 1 Tu‘i 18:18) Fakatokanga‘i he taimí ni ‘a e founga hono tauhele‘i ‘e Sētane ‘a e kau ‘Isilelí.

FOUNGA ‘E TOLU NA‘E NGĀUE‘AKI ‘E SĒTANE KE TAUHELE‘I‘AKI ‘A E KAU ‘ISILELÍ

7. Na‘e anga-fēfē hono ‘ahi‘ahi‘i ‘a e tui ‘a e kau ‘Isilelí ‘i he‘enau hū ki he Fonua ‘o e Tala‘ofá?

7 Ko e ‘uluaki founga na‘e ngāue‘aki ‘e Sētané ko e holi anga-maheni ke sio ki he tō ‘a e ‘uhá ki he fonuá. Na‘e si‘isi‘i ‘aupito ‘a e ‘uha ‘i he Fonua ‘o e Tala‘ofá mei he konga ki mui ‘o ‘Epelelí ki Sepitema ‘o e ta‘u kotoa. Ko e mo‘uí mo e lakalakaimonuú na‘e makatu‘unga ia ‘i he ‘uha na‘e fa‘a kamata ‘i ‘Okatopa nai. Na‘e kākaa‘i ‘e Sētane ‘a e kau ‘Isilelí ke nau tui, ke nau hoko ‘o lakalakaimonuú, kuo pau ke nau ohi ‘a e ngaahi founga ‘o honau ngaahi kaungā‘api panganí. Na‘e tui ‘a e ngaahi kaungā‘api ko iá na‘e fiema‘u ke fai ‘a e ngaahi ouau pau ke ‘ai honau ngaahi ‘otuá ke nau ngāue ‘o ‘omai ‘a e ‘uha na‘e fiema‘ú. Ko e fa‘ahinga na‘e ‘ikai ke nau tui kia Sihová na‘a nau tui ko e founga pē eni ‘e taha ke hao ai mei ha la‘ala‘ā fuoloa, ko ia na‘a nau fakahoko ‘a e ngaahi ouau fakapanganí ‘i hono fakalāngilangi‘i ‘a e ‘otua loi ko Pēalí.

8. Ko e hā ‘a e founga hono ua na‘e ngāue‘aki ‘e Sētané? Fakamatala‘i.

8 Ko e founga hono ua na‘e ngāue‘aki ‘e Sētane ki he kau ‘Isilelí ko e ngaahi holi ta‘etāú. Ko e ngaahi pule‘anga panganí na‘a nau lotu ki honau ‘otuá ‘aki ‘enau mātu‘aki ‘ulungaanga ta‘etaau. Ko e founga ta‘etaau ko eni ‘o e lotú na‘e kau fakatou‘osi ai ‘a e fe‘auaki he temipalé ‘a e fefine mo e tangata. Ko e fakasōtomá mo e ngaahi founga kehe ‘o e fehokotaki fakasino ta‘etāú na‘e ‘ikai ngata pē hono ala talí kae hoko ‘o anga-maheni! (Teu. 23:17, 18; 1 Tu‘i 14:24) Na‘e tui ‘a e kau panganí ko e ngaahi ouau ko ení na‘e faka‘ai‘ai ai honau ngaahi ‘otuá ke nau ‘ai ke mahu ‘a e fonuá. Na‘e tohoaki‘i ‘a e kau ‘Isileli tokolahi ‘e he ngaahi ouau fakaefehokotaki fakasino ta‘etaau ‘a e kau panganí pea faka‘atā kinautolu ke nau hoko ‘o tauhi ki he ngaahi ‘otua loí. Ko hono mo‘oní, na‘e tauhele‘i kinautolu ‘e Sētane.

9. ‘I he fekau‘aki mo e Hōsea 2:16, 17, na‘e anga fēfē hono ‘ai ‘e Sētane ke nenefu ‘a e vakai ‘a e kau ‘Isilelí kia Sihová?

9 Ko e founga hono tolu na‘e ngāue‘aki ‘e Sētané ko hono ‘ai ke nenefu ‘a e vakai ‘a e kau ‘Isilelí kia Sihová. ‘I he ngaahi ‘aho ‘o e palōfita ko Selemaiá, na‘e tala ai ‘e Sihova ko e kau palōfita loí na‘a nau ‘ai ke ngalo ‘i Hono kakaí ‘a Hono huafá ‘koe‘uhi ko Pēali.’ (Sel. 23:27) Ngalingali na‘e tuku ‘e he kakai ‘a e ‘Otuá hono ngāue‘aki ‘a e huafa ‘o Sihová pea fetongi‘aki ia ‘a e Pēalí, ‘a ia ‘oku ‘uhingá ko e “Tokotaha ‘Oku ‘O‘ona” pe “Pule.” Ko e tō‘onga ko ení na‘á ne ‘ai ke faingata‘a hono ‘ilo‘i ‘e he kau ‘Isilelí ‘a e kehekehe ‘o Sihova mo Pēalí, ‘o ‘ai ai ke faingofua ange kiate kinautolu ke fakataha‘i ‘a e ngaahi ouau ‘o e lotu kia Pēalí mo e lotu kia Sihová.​—Lau ‘a e Hōsea 2:16, 17 mo e fakamatala ‘i lalo.

NGAAHI FOUNGA ‘A SĒTANE HE ‘AHO NÍ

10. Ko e hā ‘a e ngaahi founga ‘oku ngāue‘aki ‘e Sētane he ‘aho ní?

10 ‘Oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e ngaahi founga tatau he ‘ahó ni. ‘Okú ne ma‘u ‘a e kakaí fakafou ‘i he ngaahi holi fakanatulá, pouaki ‘a e fehokotaki fakasino ta‘etāú, pea ‘ai ke nenefu ‘a e vakai ‘a e kakaí kia Sihová. Tau ‘uluaki lāulea angé ki he fo‘i founga faka‘osí.

11. Kuo anga-fēfē hono ‘ai ‘e Sētane ke nenefu ‘a e vakai ‘a e kakaí kia Sihová?

11 ‘Oku ‘ai ‘e Sētane ke nenefu ‘a e vakai ‘a e kakaí kia Sihová. Hili ‘a e mate ‘a e kau ‘apositolo ‘a Sīsuú, na‘e kamata ke fakamafola ‘e he kau Kalisitiane lau peé ‘a e ngaahi akonaki loi. (Ngā. 20:29, 30; 2 Tes. 2:3) Ko e kau fakafepaki ko eni ki he mo‘oní na‘a nau kamata ke ‘ai ke nenefu ‘a e tu‘unga mo‘oni ‘o e ‘Otua mo‘oni pē tahá. Ko e fakatātaá, na‘a nau to‘o ‘a e huafa faka‘otuá mei he ngaahi tatau ‘o ‘enau Tohi Tapú pea fetongi‘aki ia ‘a e “‘Eiki” pe ngaahi hingoa fakalakanga kehe. ‘I he‘enau to‘o ‘a e huafa fakafo‘ituitui ‘o e ‘Otuá pea fetongi‘aki ia ‘a e “‘Eikí,” na‘a nau ‘ai ai ke faingata‘a ki ha tokotaha lau Tohi Tapu ke sio ki he kehe ‘a Sihova mei he “ngaahi ‘eiki” kehe ‘oku lave ki ai ‘i he Folofolá. (1 Kol. 8:5) Na‘a nau ngāue‘aki ‘a e fo‘i lea tatau, “‘Eiki,” kia Sihova mo Sīsū, ‘o ‘ai ai ke faingata‘a ke mahino‘i ko Sihova mo hono ‘Aló ‘okú na kehekehe pea kehekehe mo hona tu‘ungá. (Sione 17:3) Ko e me‘a fakatupu puputu‘u ko ení ‘okú ne pouaki ‘a e tokāteline Tolu-Taha‘i-‘Otuá​—ko ha tokāteline ‘oku ‘ikai ako‘i ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá. Ko hono olá, ko e tokolahi ‘oku nau vakai ki he ‘Otuá ko ha misiteli pea tui he‘ikai lava ke tau ‘ilo‘i ia. He loi ē ko ia!​—Ngā. 17:27.

Kuo anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e lotu loí ke fakalato ‘a e ngaahi holi ta‘etāú? (Sio ki he palakalafi 12) *

12. Ko e hā kuo pouaki ‘e he lotu loí, pea ko e hā hono olá hangē ko ia ‘oku fakamatala‘i ‘i he Loma 1:28-31?

12 ‘Oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e ngaahi holi ta‘etāú. ‘I ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á, na‘e ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e lotu loí ke pouaki ‘a e ‘ulungaanga ta‘etāú. ‘I he ‘ahó ni, ‘okú ne fai ‘a e me‘a tatau. Ko e lotu loí ‘oku nau tali pea a‘u ‘o pouaki ‘a e ‘ulungaanga ta‘etāú. Ko hono olá, ko e tokolahi ‘oku nau taku ‘oku nau tauhi ki he ‘Otuá kuo nau li‘aki ‘ene ngaahi tu‘unga mā‘ala‘ala fakae‘ulungāngá. ‘Oku fakamatala‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘i he‘ene tohi ki he kau Lomá ‘a e ola ‘o e me‘á ni. (Lau ‘a e Loma 1:28-31.) Ko e “ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai taau” ‘oku kau ai ‘a e ngaahi founga kotoa ‘o e fehokotaki fakasino ta‘etāú, kau ai ‘a e fakasōtomá. (Loma 1:24-27, 32; Fkh. 2:20) He mahu‘inga ē kiate kitautolu ke pipiki ki he akonaki mā‘ala‘ala ‘a e Tohi Tapú!

13. Ko e hā ha toe founga ‘oku ngāue‘aki ‘e Sētane?

13 ‘Oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e ngaahi holi fakanatulá. ‘Oku tau ma‘u ha holi fakanatula ke ako ‘a e ngaahi pōto‘i ‘e lava ke tokoni kiate kitautolu ke tokonaki ma‘atautolu mo hotau fāmilí. (1 Tīm. 5:8) ‘Oku fa‘a lava ke tau ma‘u ‘a e ngaahi pōto‘i ko iá mei he ‘apiakó pea hoko ko ha tokotaha ako mālohi. Ka kuo pau ke tau tokanga. Ko e ngaahi sisitemi ako ‘i he ngaahi fonua lahi ‘oku ako‘i ai ‘a e fānaú ‘o ‘ikai ki he ngaahi pōto‘i ‘aongá pē kae pehē foki ki he filōsofia fakaetangatá. ‘Oku faka‘ai‘ai ai ‘a e fānaú ke nau fehu‘ia ‘a e ‘i ai ‘a e ‘Otuá pea ta‘etoka‘i ‘a e Tohi Tapú. ‘Oku tala kiate kinautolu ko e ‘evalūsiō ko e fo‘i fakamatala pē ia ‘a e kau potó ki he kamata‘anga ‘o e mo‘uí. (Loma 1:21-23) Ko e akonaki ko iá ‘oku fepaki ia mo e “poto ‘o e ‘Otuá.”​—1 Kol. 1:19-21; 3:18-20.

14. Ko e hā ‘oku pouaki ‘e he filōsofia fakaetangatá?

14 ‘Oku tukunoa‘i pe fakafepaki‘i ‘e he filōsofia fakaetangatá ‘a e ngaahi tu‘unga mā‘oni‘oni ‘a Sihová. ‘Oku ‘ikai ke fakatupulekina ai ‘a e fua ‘o e laumālie ‘o e ‘Otuá ka, ‘i hono kehé, “ko e ngaahi ngāue ‘a e kakanó.” (Kal. 5:19-23) ‘Oku faka‘ai‘ai ai ‘a e pōlepolé mo e ‘afungí, pea ko hono olá ko e kakaí ‘oku nau hoko ko e “kau ‘ofa kiate kinautolu pē.” (2 Tīm. 3:2-4) Ko e ngaahi ‘ulungaanga ko ení ko e fehangahangai ia ‘o e anga-vaivaí mo e laumālie anga-fakatōkilaló ‘a ia ‘oku fakalototo‘a‘i ke ma‘u ‘e he kau sevāniti ‘a e ‘Otuá. (2 Sām. 22:28) Ko e kau Kalisitiane ‘e ni‘ihi ‘a ia kuo nau tuli ki he ako ‘univēsití kuo fakafuo honau ‘atamaí ‘e he fakakaukau fakaetangatá kae ‘ikai ko e fakakaukau ‘a e ‘Otuá. Tau lāulea angé ki ha fakatātā ‘e taha ‘o e me‘a ‘e lava ke hokó.

‘E lava fēfē ke mio‘i ‘e he filōsofia fakaetangatá ‘etau fakakaukaú? (Sio palakalafi 14-16) *

15-16. Ko e hā ‘okú ke ako mei he hokosia ‘a e tuofefiné?

15 ‘Oku pehē ‘e ha tuofefine kuó ne ‘i he ngāue taimi-kakató laka hake he ta‘u ‘e 15: “‘I he tu‘unga ko ha Fakamo‘oni ‘osi papitaiso, na‘á ku lau mo fanongo fekau‘aki mo e fakatu‘utāmaki ‘o e tuli ki he ako ‘univēsití, ka na‘e ‘ikai ke u tokanga ki he fakatokanga peheé. Na‘á ku fakakaukau na‘e ‘ikai kaunga ‘a e akonaki ko iá kiate au.” Ko e hā ‘a e ngaahi pole na‘á ne fehangahangai mo iá? ‘Okú ne pehē: “Ko e ako ‘eku ngaahi lēsoní na‘e fakamoleki ki ai ‘a e taimi lahi ‘aupito mo e feinga ‘o u fu‘u femo‘uekina ai ‘o ‘ikai toe lotu kia Sihova ‘o hangē ko ia na‘á ku anga ki aí, fu‘u hela‘ia ke fai ha ngaahi talanoa Fakatohitapu mo e ni‘ihi kehé, pea mātu‘aki hela‘ia ke teuteu lelei ki he ngaahi fakatahá. Kae mālō mo ‘eku fakatokanga‘i ko ‘eku tuli ki he ako mā‘olunga angé na‘á ne maumau‘i hoku vaha‘angatae mo Sihová, ne u ‘ilo na‘e pau ke u ta‘ofi ia. Pea na‘e pehē.”

16 Na‘e anga-fēfē hono uesia ‘e he ako mā‘olunga angé ‘a e fakakaukau ‘a e tuofefine ko ení? ‘Okú ne pehē: “‘Oku ou fakamā‘ia ke lea‘aki, ko e ako na‘á ku tuli ki aí na‘e ako‘i ai au ke u fakaanga‘i ‘a e ni‘ihi kehé, tautefito ki hoku fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné, ‘o ‘amanekina ‘a e me‘a lahi meiate kinautolu pea fakamavahe‘i au meiate kinautolu. Na‘e fiema‘u ‘a e fu‘u taimi lahi ke u ta‘ofi ‘a e ngaahi fakakaukau ko ení. Ko e hokosia ko ení na‘á ne fakahaa‘i mai kiate au ‘a e fakatu‘utāmaki hono tukunoa‘i ‘a e ngaahi fakatokanga mei he‘etau Tamai fakahēvaní fakafou ‘i he‘ene kautahá. Na‘e ‘ilo‘i lelei ange ‘e Sihova au ‘iate au tonu. Kapau pē ā na‘á ku fanongo!”

17. (a) Ko e hā ‘oku totonu ko ‘etau fakapapaú ia? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu hoko maí?

17 Hoko ‘o fakapapau‘i ke ‘oua ‘aupito na‘a tauhele‘i koe ‘e he “filōsofia mo e ngaahi faka‘uhinga hala” ‘a e māmani ‘o Sētané. Hokohoko atu ho‘o malu‘i koe mei he ngaahi founga ‘a Sētané. (1 Kol. 3:18; 2 Kol. 2:11) ‘Oua ‘aupito na‘á ke faka‘atā ia ke ne ‘ai ke nenefu ho‘o vakai kia Sihová. Mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi tu‘unga fakae‘ulungaanga mā‘olunga ‘a Sihová. Pea ‘oua ‘e tuku ke kākaa‘i koe ‘e Sētane ke ke tukunoa‘i ‘a e fale‘i ‘a Sihová. Kae fēfē kapau ‘okú ke ‘ilo‘i kuo ‘osi uesia koe ‘e he fakakaukau ‘a e māmani ko ení? Ko e kupu hoko maí ‘e fakahaa‘i ai ‘a e founga ‘e lava ke tokoni‘i ai kitautolu ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá ke tau fulihi na‘a mo e ngaahi fakakaukau pe ‘ulungaanga ‘oku “mālohi hangē ha ngaahi kolotaú.”​—2 Kol. 10:4, 5.

HIVA 11 ‘Ai ‘a e Loto ‘o Sihová ke Fiefia

^ pal. 5 ‘Oku taukei ‘a Sētane ‘i hono kākaa‘i ‘a e kakaí. Kuó ne kākaa‘i ‘a e tokolahi ke nau tui ‘oku nau tau‘atāina, ka ko hono mo‘oní kuó ne tauhele‘i kinautolu. ‘E sivisivi‘i ‘i he kupu ko ení ‘a e ngaahi founga lahi ‘oku ngāue‘aki ‘e Sētane ke kākaa‘i‘aki ‘a e kakaí.

^ pal. 48 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Fakatauele‘i ‘a e kau ‘Isileli ‘oku feohi mo e kau Kēnaní ke nau lotu kia Pēali pea fai ‘a e ‘ulungaanga ta‘etaau.

^ pal. 51 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha tu‘uaki ‘a ha siasi ‘oku nau ala tali ‘a e fakasōtomá.

^ pal. 53 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha tuofefine kei si‘i ‘okú ne hū ki ha ‘univēsiti. ‘Okú ne tui mo hono kaungāakó ki he fakakaukau ‘enau palōfesá ko e saienisí mo e tekinolosiá ‘e lava ke na solova ‘a e ngaahi palopalema kotoa ‘a e tangatá. Ki mui ai, ‘i he Fale Fakataha‘angá, ‘oku mole ‘ene mahu‘inga‘iá pea fakaanga.