Vo Akuŵerenga Afumba

Kumbi Akaboni aku Yehova alonde tivigaŵa timanatimana ta ndopa?

Vo takonkhoska mumphata umu, vingulembeka so mumagazini ya June 15, 2000.

Fundu yakukhumbika ukongwa njakuti Akaboni aku Yehova alonde cha ndopa. Isi tigomezga kuti tikhumbika cha kusintha dangu laku Chiuta pa nkhani iyi kuti vakuchita vidu vikoliyanengi ndi vo ŵanthu aŵanaŵana mazuŵa nganu. Chinanga kuti veviyo, pe mafumbu ngo ngabuka chifukwa sonu achipatala afiska kusefa ndopa ndi kupanga vigaŵa vinayi vikuluvikulu ndipuso tivigaŵa timanatimana. Mkhristu wakhumbika kuŵanaŵaniya vinandi kuluska waka phindu pamwenga masuzgu ngo wangasaniya asani wangasankha kulonde chovyu cho. Iyu wakhumbika kufipiya mtima ukongwa vo Bayibolu likamba kweniso mo ubwezi waki ndi Chiuta Wanthazizosi ukwasikiyengi.

Fundu zikulu pa nkhani iyi zakusuzga cha kuzivwisa. Kuti muwoni chifukwa cho takambiya viyo, tiyeni tikambiskani vo Bayibolu, vo mbiri yilongo ndipuso vo vachitikapu pa nkhani ya vachipatala.

Yehova Chiuta wangukambiya mpapi widu wakali Nowa kuti tikhumbika kuwona ndopa mwapade. (Genezesi 9:3, 4) Pati pajumpha nyengu, Dangu lo Chiuta wangupaska Ayisirayeli lingulongo kuti ndopa zakupaturika, chifukwa lakambanga kuti: “Asani munthu weyosi wa munyumba yaku Isirayeli pamwenga mulendu . . . warya ndopa zezosi, ndimukanengi.” Munthu yo wakana kuvwiya dangu ili watingi watimbanyizgengi so anyaki ndichu chifukwa chaki Chiuta wangukamba so kuti: “Ndimubayengi kuti waleki kuja pakati pa ŵanthu a mtundu waki.” (Levitiko 17:10) Pavuli paki, akutumika kweniso ŵara ku Yerusalemu angupereka so dangu lakuti ‘tikanengi ndopa.’ Kuchita venivi nkhwakukhumbika ukongwa ndipu kuyanana waka ndi kukana kuchita ureŵi kweniso kusopa angoza.—Machitidu 15:28, 29.

Kumbi Akhristu a mu nyengu yakwambiriya avwanga kuti mazu ngakuti “kukana” ngo ngakulembeka pa vesi ili ngang’anamuwanji? Akhristu aryanga cha ndopa zafuleshi pamwenga zakukhoma ndipuso aryanga cha nyama zambula kuchinja pakhosi. Kweniso yiwu aryanga cha chakurya chechosi cho aŵikaku ndopa, mwakuyeruzgiyapu soseji ya ndopa. Yiwu aziŵanga kuti angaswa dangu laku Chiuta asani angachita vinthu vosi venivi.—1 Samuyeli 14:32, 33.

Nkhani zo Tertullian wakulemba (cha m’ma 100 mpaka 200 C.E.), zilongo kuti ŵanthu anandi mu nyengu yakali, awonangapu suzgu cha kurya ndopa. Pakumuka nkhani zaboza zakuti Akhristu aryanga ndopa, Tertullian wanguzumbuwa mitundu ya ŵanthu yo yafyonthanga ndopa kuti yilongo kuti yizomereza phanganu. Iyu wangulemba so kuti: “Asani achita masaza, [anyaki] wo mbakutotoka asani nyota yaŵako atumwa ndopa za ŵanthu akunanga wo abayika. . . Chifukwa awona kuti ndi munkhwala wa nthenda yawu ya vizilirisi.”

Kweni vinthu venivi (chinanga kuti Aroma anyaki avichitanga kuti achiri), Akhristu aviwonanga kuti viheni. Tertullian wangulemba kuti: “Titurya cha chinanga ndi ndopa za nyama viyo.” Aroma agwiriskiyanga ntchitu chakurya cho asazgangaku ndopa kuti ayesi Akhristu auneneska. Tertulian wangukamba so kuti: “Sonu nditikufumbani kuti, kumbi ntchinthu wuli cho chitikuchitiskani kuŵanaŵana kuti [Akhristu] angatotoke ndopa za munthu penipo muziŵa umamphade kuti akaniya limu kurya ndopa za nyama?”

Mazuŵa nganu pe ŵanthu amanavi ukongwa wo awona kuti akhumbika kugwiriskiya ntchitu marangu ngaku Chiuta Wanthazizosi asani dokotala waŵakambiya kuti apaskiki ndopa. Venivi ving’anamuwa kuti isi Akaboni aku Yehova tikhumba nyifwa cha, kweni vilongo waka kuti te akunozgeka kuvwiya marangu ngaku Yehova pa nkhani ya ndopa. Sonu kumbi tisankha wuli vakuchita pa nthowa zinyaki zo madokotala ngagwiriskiya ntchitu mazuŵa nganu?

Kuŵika munthu ndopa kungwamba kutchuka ukongwa kutuliya pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi. Kweni kutuliya waka pa nyengu yeniyi, isi Akaboni aku Yehova tawonanga, ndipu teche kugomezga kuti kuchita venivi kususkana ndi marangu ngaku Chiuta. Kweni vinthu vasintha ukongwa kutuliya pa nyengu iyi. Mazuŵa nganu, madokotala ngaŵika munthu ndopa pe cha, kweni ngafiska kumuŵika so vigaŵa vikuluvikulu vinayi ivi va ndopa pakuvijapakuvija mwakukoliyana ndi suzgu ya munthu yo: (1) maselu ngayera; (2) maselu ngatuŵa; (3) maselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa; (4) maji nga mundopa. Kuchita venivi kutovya kuti ŵanthu anandi alonde ndopa zo atingi apaskengi munthu yumoza. Kweni Akaboni aku Yehova awona kuti kulonde ndopa zamphumphu pamwenga vigaŵa vaki vinayi vikuluvikulu, kususkana ndi dangu laku Chiuta. Chifukwa chakuvwiya dangu la mu Bayibolu, yiwu avikilirika ku matenda ngo ŵanthu atole kuziya mundopa, nge hepatayitisi kweniso EZI.

Sonu pakuti madokotala mazuŵa nganu ngafiska so kugaŵa vigaŵa vikuluvikulu vinayi va ndopa, ndi kupanga tivigaŵa timanatimana ta ndopa, ŵanthu anyaki aja ndi mafumbu. Yiwu afumba kuti, kumbi tivigaŵa teniti atitigwiriskiya ntchitu wuli, nanga ndi fundu nizi zo Mkhristu wakhumbika kuŵanaŵaniya pakusankha vakuchita pa nkhani iyi?

Ndopa zipangika ndi vinthu vinandi ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, chinanga kuti vinthu 90 pa vinthu 100 vo vipanga chigaŵa cho chiziŵika kuti maji nga mundopa vija maji, kweni musanirika so mahomoni nganandi, muche, shuga kweniso tinthu tinyaki tinandi. Kusazgapu pa vinthu venivi, musanirika so mapurotini nge alubumini, tinthu to titovya kuti ndopa zikhomengi kweniso tinthu to tilimbana ndi matenda. Akaswiri afiska kutomu mapulotini nganandi mumaji nga mundopa. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu afiska kutomu tinthu to apanga munkhwala (clotting factor VIII) wo apaska ŵanthu wo ndopa zawu zikhoma cha asani apwetekeka kuti zileki kulutirizga kutuwa. Kweniso nyengu zinyaki asani munthu wawoneka kuti wangatama matenda nganyaki ngakupasirana, atimuhoma gamagulobulini yo atimuto mu maji nga mundopa za munthu yo liŵavu laki likukulungundiya kali ku matenda ngo. Yapa takonkhoskapu waka vakuyeruzgiyapu vimanavi vo vilongo mo agwiriskiya ntchitu tivigaŵa timanatimana ta ndopa to titoleka ku chigaŵa chikulu (maji nga mundopa). *

Tivigaŵa timanatimana ta ndopa atitito mumaji nga mundopa pe cha, kweni atitito so muvigaŵa vinyaki vikuluvilu va ndopa (maselu ngayera, maselu ngatuŵa ndipuso maselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa). Mwakuyeruzgiyapu, mumaselu ngatuŵa atomu tinthu tinyaki (interferons ndi interleukins) to apangiya munkhwala wa matenda nganyaki ndipuso khansa. Ndipu mumaselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa, atomu tinthu to titovya kuti chilonda chipo liŵi. Kweniso pe minkhwala yinyaki yinandi yo muja tinthu (timanavi) takutuliya mundopa. Nge mo tawone, mitundu iyi ya munkhwala yipambana ndi kumuŵika munthu vigaŵa vikuluvikulu va ndopa, chifukwa agwiriskiya ntchitu tivigaŵa timanatimana. Kumbi Mkhristu wakhumbika kuzomera kulonde chovyu chakuchipatala cho mwe tivigaŵa timanatimana ta ndopa? Fumbu ili tingamuka cha kuti hinya pamwenga kuti awa! Takamba viyo chifukwa palivi cho Bayibolu likukambapu pa nkhani iyi. Mwaviyo Mkhristu weyosi wakhumbika kusankha yija mwakukoliyana ndi njuŵi yaki pa masu paku Chiuta.

Anyaki angakana chechosi cho chatoleka ku ndopa (chinanga ungaŵa munkhwala wo wapangika mwakugwiriskiya ntchitu tivigaŵa timanatimana ta ndopa wo uvikiliya munthu ku matenda). Yiwu awona kuti dangu laku Chiuta lakuti ‘tikani ndopa’ lisazgapu so venivi. Yiwu akamba kuti dangu lo Chiuta wangupaska Ayisirayeli lakambanga kuti ndopa zo zatoleka mu chamoyu zakhumbikanga ‘kudirika pasi.’ (Dotoronome 12:22-24) Ntchifukwa wuli fundu ya pa lemba ili njakwenere? Kuti akaswiri apangi tivigaŵa timanatimana ta ndopa, akhumbika kuto dankha ndopa. Mwaviyo, Akhristu anyaki akana tivigaŵa timanatimana ta ndopa pamwenga munkhwala wo wapangika kutuliya ku tivigaŵa teniti nge mo akaniya kulonde ndopa zamphumphu pamwenga vigaŵa vaki vikuluvikulu vinayi. Tikhumbika kutumbika vo yiwu asankha mwakukoliyana ndi njuŵi yawu.

Penipo Akhristu anyaki asankha kulonde vinthu venivi. Mwakuyanana ndi anyawu, nawu akana kulonde ndopa zamphumphu pamwenga maselu ngayera, maselu ngatuŵa, maselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa ndipuso maji nga mundopa. Kweni azomera kuti dokotala wangaŵapaska tivigaŵa timanatimana ta ndopa, pamwenga munkhwala wo wapangika kutuliya ku tivigaŵa teniti. Chinanga kuti ve viyo, Akhristu a mugulu la chiŵi ili angapambana mbwenu pa kusankha vinthu vinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, Mkhristu munyaki wangazomera kulonde gamagulobulini yo watoleka mumaji nga mundopa, kweni wangakana kulonde kachigaŵa kekosi kamana ko katuliya mu maselu ngayera pamwenga ngatuŵa. Kweni ntchifukwa wuli Akhristu anyaki asankha kulonde tivigaŵa timanatimana ta ndopa?

Nkhani ya mutu wakuti “Vo Akuŵerenga Afumba” yo yenga mu Chigongwi cha Alinda cha June 1, 1990, yingukamba kuti mapulotini nga mu maji nga mundopa (tivigaŵa timanatimana ta ndopa) ngatuwa mundopa za munthukazi wanthumbu ndipu ngasere mundopa za mwana. Yapa tingakamba kuti munthukazi yo, wapasiya mwana waki imunogulobulini yo watovya kuti liŵavu la mwana yo lijivikiliyengi ku matenda. Kweniso asani maselu ngayera nga mwana yo we mumoyu ngakota, tivigaŵa taki timanatimana to tipinga okusijini tisinthika. Tinyaki mwa tivigaŵa iti tisambuka bilirubini yo wajumpha chibaliru ndi kusere mwa anyina ndipu pavuli paki watuwa limoza ndi vinthu vinyaki vambula kukhumbika mu liŵavu. Chifukwa cha venivi, Akhristu anyaki angawona kuti nkhunanga cha kulonde tivigaŵa timanatimana ta ndopa to tatoleka ku vigaŵa vikuluvikulu.

Sonu pakuti Akhristu awona vinthu mwakupambana pa nkhani iyi ndipuso asankha mwakupambana, ndikuti nkhani iyi njambula kukhumbika? Awa! Njakukhumbika ukongwa. Kweniso ndi nkhani yambula kusuzga kuyivwisa. Nge mo tawone, Akaboni aku Yehova akana kulonde ndopa kweniso vigaŵa vikuluvikulu va ndopa. Bayibolu likambiya Akhristu kuti ‘akanengi vinthu vakuperekeka sembi kwa angoza, ndopa, nyama zo azinyongoro kweniso ureŵi.’ (Machitidu 15:29) Kweni pa nkhani ya tivigaŵa timanatimana ta ndopa, Mkhristu weyosi wakhumbika usankha yija mwakukoliyana ndi njuŵi yaki pavuli pakuti wayipemphere nkhani yo.

Ŵanthu anandi angazomera kulonde munkhwala wo awona kuti ungaŵawovya kuti achili liŵi, chinanga kuti aziŵa umampha kuti angakumana ndi masuzgu chifukwa cha munkhwala wo. Venivi ndivu so vichitika pa nkhani ya ndopa kweniso munkhwala wo apanga mwakugwiriskiya ntchitu ndopa. Kweni Akhristu amaŵanaŵanu ngakwenere atesesa kuti ayivwisi dankha umampha nkhani yosi kweniso afufuza fundu zosi zakukhumbika kusazgiyapu so fundu za mu Malemba. Akaboni aku Yehova atiŵawonga ukongwa ŵanthu wo ayesa kupanga minkhwala yamampha ukongwa, ndipu tiŵanaŵaniya dankha kofya ndipuso umampha wa munkhwala wewosi techendalonde. Kweni pa nkhani ya minkhwala yakutuliya ku ndopa, tiŵanaŵaniya ukongwa fundu zaku Chiuta yo Wakutipaska Umoyu, ndipuso mo vo tipenja kusankha vikwaskiyengi ubwezi widu ndi iyu.—Salimo 36:9.

Mkhristu wakondwa ukongwa asani we ndi chiganga nge yo wakulembaku buku la Salimo yo wakulemba kuti: “Pakuti Yehova Chiuta ndi lumwi kweniso ntchishangu; iyu wachitiya lisungu kweniso wapereka unkhankhu. Yehova waŵanolengi cha chinthu chechosi chamampha ŵanthu wo atenda mwakugomezgeka. Yimwi Yehova . . . , ngwakukondwa munthu yo watikuthembani”!—Salimo 84:11, 12.

[Mazu ngamumphata]

[Bokosi]

MAFUMBU NGO MUNGAFUMBA DOKOTALA

Asani apenja kukuchitani opaleshoni pamwenga kukupaskani munkhwala wo ukupangika kutuliya ku ndopa mungafumba kuti:

Kumbi wosi wo mugwirengi nawu ntchitu aziŵa kuti ini nge Kaboni waku Yehova ndikana kulonde ndopa (kaya ndi ndopa zosi, maselu ngayera, maselu ngatuŵa, maselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa pamwenga maji nga mundopa) kaya vinthu vingasuzga wuli?

Asani apenja kukupaskani munkhwala wo ukupangika kutuliya ku maji nga mundopa, maselu ngayera, maselu ngatuŵa pamwenga maselu ngo ngatovya kuti ndopa zileki kulutirizga kutuwa, mungafumba kuti:

Kumbi munkhwala uwu wapangika kutuliya ku vigaŵa vinayi vikuluvikulu va ndopa? Asani ndi viyo, mungandikonkhoske kuti ukupangika wuli?

Kumbi mundipaskengi munkhwala unandi wuli wo ukupangika kutuliya ku ndopa, nanga mundipaskengi munthowa wuli?

Asani njuŵi yangu yitindizomereza kulonde kachigaŵa yaka ka ndopa, kumbi kangachitiska suzgu lelosi muliŵavu langu?

Asani njuŵi yangu yingandikaniza kulonde kachigaŵa yaka ka ndopa, kumbi pe munkhwala pamwenga chovyu chinyaki cho ndingalonde?

Asani ndingazomerezeka kuti nkhayiŵanaŵaniyi nkhani iyi, kumbi ndingazikukambiyani zukwanji vo ndasankha?