SIKU rin’wana nimixo, wansati un’wana u te loko a pfula nyangwa ya yindlu yakwe, hiloko a vona phasele ri vekiwe kwalaho. Kutani a ku ri nheku, a rhala-rhala, kambe a ku nga ri na munhu. Ri fanele ri siyiwe hi munhu wo karhi nivusiku. U hlometele leswi nga endzeni kutani a tlhentlha hi ku hatlisa, a pfala nyangwa. A a nga swi tshembi leswi a a swi vona! A ku ri minkandziyiso ya Bibele leyi yirisiweke! U vukarhe phasele rero, kutani a khongela hi mbilu, a khensa Yehovha hi swakudya swa nkoka swa moya leswi a swi kumeke.

A swi tolovelekile swiyimo swo tano eJarimani hi va-1930. Endzhaku ka loko Manazi ma teke mfumo hi 1933, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwile exiphen’wini lexikulu xa tiko rero. Richard Rudolph, * loyi sweswi a nga ni malembe yo tlula 100, u ri: “A hi tiyiseka leswaku a ku na nawu lowu endliweke hi munhu lowu nga sivelaka ku twarisiwa ka Yehovha ni vito rakwe. Nchumu wa nkoka lowu a wu hi pfuna eka dyondzo ya hina ya Bibele ni le ku chumayeleni a ku ri minkandziyiso ya Bibele. Kambe, a yi nga ha kumeki hi ku olova hikwalaho ka leswi a yi yirisiwile. A hi nga ha swi tivi leswaku hi ta chumayela njhani.” Ku nga ri kungani, Richard u kume leswaku a nga pfuna hi ndlela yin’wana leyi a yi nga tolovelekanga. Sweswo a a ta swi endla a nga voniwi hi munhu, emindzhutini ya tintshava.—Vaav. 9:36.

Loko u kongoma laha nambu wa Elbe (kumbe Labe) wu sungulaka kona, u ta hetelela u kume Tintshava Letikulu ta Krkonoše, laha sweswi ku nga ndzilakana wa Rhiphabliki ra Czech na Poland. Hambileswi tintshava leti ti leheke kwalomu ka 1 600 wa timitara ntsena, kambe ti vuriwa xihlala xa arctic lexi kumekaka exikarhi ka Yuropa. Gamboko leyi loko yi pimiwa yi endlaka timitara tinharhu, yi funengeta tintshava teto tin’hweti ta tsevu elembeni. Lava va nga ma tiviki kahle maxelo lawa, hi xitshuketa va nga ha tikuma va siveriwe hi nkungwa le tinhlohlorhini ta tintshava.

Hi ku famba ka malembe-xidzana, tintshava leti a ti endla mindzilakana ya swifundzha, ya mimfumo ni ya matiko. Enkarhini lowu hundzeke vangungumerisi vo  tala lava tshamaka ekusuhi ni tintshava leti, a va ti tsemakanya va ngungumerisa swilo, tanihi leswi a swi nga olovi ku ti rindza. Hi va-1930, loko Tintshava leti Letikulu ti hambanisa Czechoslovakia na Jarimani, Timbhoni leti nga ni xivindzi ti sungule ku tirhisa tindlela ta khale ta vangungumerisi. A ti ti tirhisela yini? Ku ngungumerisa minkandziyiso ya risima ya Bibele ku suka lomu a yi kumeka kona hi ku olova. Un’wana wa Timbhoni teto a ku ri muntshwa la vuriwaka Richard.

Richard u ri: “Hi mahelo-vhiki, a hi kongoma etintshaveni hi ri vamakwerhu lavantshwa lava ambaleke tanihi vavalangi va tintshava, hi ri mintlawa-ntlawa ya nkombo. Ku suka eJarimani, a hi famba kwalomu ka tiawara tinharhu ku tsemakanya tintshava leti ku ya eŠpindlerův Mlýn,” ku nga ndhawu ya vuhungasi leyi a swi teka kwalomu ka tikhilomitara ta 16 ni hafu ku suka eka yona ku ya endzilakaneni wa Czech. Eminkarhini yoleyo, vanhu vo tala va le Jarimani a va tshama kwalaho. Un’wana wa vanhu volavo a ku ri n’wamapurasi loyi a pfumeleke ku tirhisana ni vamakwerhu. A a rhwala mabokisi ya tibuku ku suka exidorobanini lexi nga kwalaho a tirhisa kalichi leyi a yi kokiwa hi tihanci, leyi hi ntolovelo a a yi tirhisa ku tleketla vanhu lava a va te eku wiseni. Mabokisi lawa a ma rhumeriwa hi xitimela ku suka ePrague. A a ma teka a ma yisa epurasini rakwe kutani a ma tumbeta eka furu, ivi a rindza vanhu lava nga ta ma landza va ma yisa eJarimani.

Richard u ya emahlweni a ku: “Loko hi fika epurasini rero, a hi paka minkandziyiso etibegeni ta hina, leti a ti endleriwe ku rhwala mindzwalo yo tika. Un’wana ni un’wana wa hina a a rhwala ndzhwalo wa kwalomu ka 50 wa tikhilogiramu.” A va ngwingwa nivusiku ku endlela leswaku va nga voniwi. Ernst Wiesner, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha eJarimani hi nkarhi wolowo, loko a hlamusela leswi a va swi endla leswaku va nga voniwi, u ri: “Vamakwerhu vambirhi a va rhanga emahlweni, loko va hlangana ni munhu wo karhi, a va namba va tivisa lavan’wana hi ku tsayita mathoci. Leswi a swi komba vamakwerhu lava rhwaleke mindzhwalo yo tika lava seleke endzhaku hi timitara ta kwalomu ka 100 leswaku va tumbela kukondza vamakwerhu lavambirhi lava a va rhange emahlweni va tlhela kutani va va kombisa hi ndlela yo karhi leswaku a ka ha ri na khombo, naswona a va swi endla hi tindlela to hambana vhiki ni vhiki.” Kambe khombo leri a va langutane na rona a ku nga ri maphorisa ya le Jarimani ntsena.

 Richard u ri: “Siku rin’wana nimadyambu ndzi boheke ku tirha nkarhi wo leha, vamakwerhu lavan’wana se a ku ri khale va fambile loko mina ndzi kongoma eCzech. A ku lo dzwii, ku ri ni nkungwa, a ndzi rhurhumela loko ndzi ri karhi ndzi famba empfuleni leyo titimela swinene. Ndzi fike ndzi lahleka le makhwatini naswona ku hele tiawara to hlayanyana ndzi ri karhi ndzi kayakaya. Vanhu vo tala lava valangaka tintshava va fe hikwalaho ko lahleka. Eku heteleleni ndzi hlangane ni vamakwerhu hi mahlamba-ndlopfu loko va ri endleleni yo vuya.”

Vamakwerhu va nga ri vangani lava nga ni xivindzi a va ya etintshaveni vhiki ni vhiki ku ringana malembe manharhu. Hi xixika, a va tleketla mindzhwalo ya vona hi ku tirhisa xileyi xa le ayisini. Minkarhi yin’wana, vamakwerhu lava a va ri mintlawa ya kwalomu ka 20 a va tsemakanya mindzilakana ninhlikanhi, va famba hi swindledyana leswi a swi tirhisiwa hi vanhu lava valangaka tintshava. Leswaku swi nga tikombi leswaku a va ngungumerisa minkandziyiso leyi yirisiweke, a va famba ni vamakwerhu va xisati. Van’wana va vona a va famba emahlweni kutani va lahlela swihuku swa vona ehenhla loko va vona onge ku ni khombo.

A ku endliwa yini loko va vuya? A ku endliwa malunghiselelo ya leswaku minkandziyiso yi hangalasiwa hi ku hatlisa. Njhani? A yi pakiwa onge ku lo pakiwa xisibi kutani yi yisiwa exitichini xa xitimela eHirschberg. Endzhaku ka sweswo a yi rhumeriwa etindhawini to hambana-hambana ta le Jarimani, laha vamakwerhu a va fika va yi yisa emakaya ya vapfumeri-kulobye hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni. Ndlela leyi minkandziyiso leyi a yi ngungumerisiwa ha yona a yi rharhangane swinene lerova loko maphorisa mo tshuka ma kume vuthala byo karhi, a swi ta onha swo tala. Kunene siku rin’wana va byi kumile.

Hi 1936 ku tshuburiwe ndhawu leyi minkandziyiso a yi fikela eka yona ekusuhi ni le Berlin. Swilo swin’wana leswi kumiweke a ku ri maphasela manharhu lawa a swi nga tiveki leswaku ma rhumeriwe hi mani eHirschberg. Maphorisa ma kambisise matsalelo ya kona kutani ma kuma leswaku i mani la ngungumerisaka minkandziyiso ivi ma n’wi khoma. Endzhakunyana ka sweswo, ku khomiwe vaehleketeleriwa van’wana vambirhi, ku katsa na Richard Rudolph. Leswi vamakwerhu volavo va pfumeleke nandzu wolowo, vamakwerhu lavan’wana va swi kotile ku ya emahlweni va ngungumerisa minkandziyiso nkarhinyana, va hoxa vutomi bya vona ekhombyeni.

Minkandziyiso leyi a yi rhumeriwa yi hundza hi le Tintshaveni Letikulu, yi pfune ngopfu leswaku Timbhoni ta le Jarimani ti kuma minkandziyiso ya Bibele. Kambe a ku nga tirhisiwi ndlela ya le Tintshaveni Letikuku ntsena. A ku ri ni tindlela tin’wana leti fanaka ni teto leti a ti tirhisiwa ku fikela hi 1939 loko mavuthu ya Jarimani ma ha lawula tiko ra Czechoslovakia. Ematikweni man’wana lawa a ma akelane na Jarimani, yo tanihi Furwa, Netherlands na Switzerland, Timbhoni a ti veka vutomi bya tona ekhombyeni leswaku ti yisa minkandziyiso eka vamakwavo lava a va xanisiwa kwalaho.

Namuntlha vo tala va hina hi nga kuma minkandziyiso ya Bibele yo tala hilaha hi lavaka hakona ni hi tindlela to hambana-hambana. Ku nga khathariseki leswaku u yi kuma eHolweni ya Mfumo kumbe u tikopela yona eka Web site ya jw.org/ts, i swa nkoka leswaku u anakanyisisa hi matshalatshala lama endliweke leswaku u yi kuma. Kumbexana a swi nga tiki ku fana ni ku tsemakanya tintshava leti nga ni gamboko exikarhi ka vusiku, kambe handle ko kanakana vamakwerhu vo tala va tirhe hi matimba leswaku u kuma minkandziyiso ya Bibele.