Hi Nga Djondza Yini Ka Leswi Xikwembu Xi Nga Swi Yentxa?

Hambileswo ni kombela u vutisa swiharhi, swi ta ku djondzisa; ni swinyenyana swa matilo, swi ta ku byela. Kumbe languta misava, yi ta ku djondzisa; ni tihlampfi ta lwandle ti ta ku byela.” — YOBO 12:7, 8.

KA MALEMBENYANA lama nga hundza, vasiyentixta ni va engenheiro, va pfumelile swaku swinyenyana ni swiharhi swi va djondzisa. Va djondza va tlhela va tekelela minchumu ya yinyingi leyi hanyaka, leyi nga yentxiwa hi Xikwembu. Swoleswo swi vitaniwa biomimética, ku nga ku yampsisa leswi minchini yi tirhisaka xiswona ni ku yentxa minchumu ya nyuwani. Vona swikombiso leswi landzelaka, u gama u tivutisa swaku: ‘I mani swi mu fanelaka ku khensiwa kumbe ku dzunisiwa hi minchumu leyi?’

Hi Nga Djondza Yini Ka Mabarbatana Ya Baleia

A tintivi leti yentxaka ma avião ti nga djondza yini ka baleia jubarte kumbe corcunda? Ti nga djondza swa swinyingi. A baleia la likulu li nga peza kolomu ka 30 wa matonelada, hi nga li fananisa ni camião leli nga pakela li tala. A hlampfi leyi yi ni mirhi wa ku tiya lowu nga ni mabarbatana ya ku fana ni timpapa. Hambileswi yi nga leha 12 metros a hi ku tsutsuma ka yona ndzeni ka mati. Hi xikombiso, hlampfi leyi loko yi lava ku dla, yi hlambeta na yi ndzulukela ahansi ka tihlampfi, mahanti ni swin’wana na yi humesela moya lowu yentxaka mabola. Mabola wolawo yi ma humesaka ma kule kolomu ka 1,5 metros naswona ma chovha tihlampfi tin’wana swaku ti huma handle ka mati. Se loko yi humesi tihlampfi leto handle ka mati, yi gama yi pfula nomo yi ti minta hi kan’we.

Leswi swi hlamalisaka tintivi hileswi xiharhi lexi xi nga ni mirhi wa ku tiya xi kotaka ku fambafamba hi ku kahlula ka tindhawu ta ku pfaleka. Va tsumbule swaku xi swi kota hi mhaka leswi mabarbatana ya kona ma nga tshamisa xiswona. Va vone swaku xiyenge xa ku sungula xa mabarbatana, a xi liso ku fana ni timpapa ta ma avião, ma tshame i ngi ma yo tsemeleliwa hi sahu, naswona a tindhawu leti ti nga tsemeleliwa ti vitaniwa ma tubérculos.

A nkama yi fambafambaka hi ku kahlula ndzeni ka mati, a ma tubérculo lawa ma yi yentxa yi va ni ntamu, ma tlhela ma pumba a ntamu lowu yentxiwaka hi mati. Swi kotekisa ku yini leswo? A revista leli vitaniwaka Natural History li tlhamusela swaku a ma tubérculos ma yentxa swaku yi fambafamba na yi nga karhateki, ma yi nyika ntamu hambiloko swi lava swaku yi djikadjika. Loko a mabarbatana a ma nga tsemeleliwanga a hlampfi leyi a yi nga ta swi kota ku swi yentxa leswo hikusa mati a ma ta yentxa swaku swi karhata swaku yi ya phambheni.

Swi nga tirhisisiwa ku yini leswi hlampfi leyi yi swi yentxaka? Hinkwaswu swi kombisa swaku a timpapa ta ma avião leti nga ta yentxiwa hi ku tekelela mabarbatana ya hlampfi leyi a swi nga ha ta lava swaku ti va tinyingi naswona a ku nga ta laveka minchumu yin’wana swaku yi pfuna ma avião lawa a ku txintxatxintxa mahahelo ya wona loko se ma li henhla. Leswo swi kombisa swaku timpapa ta kona ti ta va ta ku tiya ti tlhela ti nga karhati ku ti lunghisa. John Long ntivi ya biomecânica yi kholwa swaku ku nga li khale “swi nga yentxeka ma avião hinkwawu ma tirhisiwaka ma va ni timpapa ta ku fana ni mabarbatana ya baleia jubarte.”

Ku Tekelela Timpapa Ta Xinyenyana Lexi Vitaniwaka Gaivota

I ntiyiso swaku a timpapa ta ma avião ti fana ni timpapa ta swiharhi leswi hahaka. Kambe, ka minkama ya swoswinyana a va engenheiro va yentxe ma avião lawa timpapa ta wona ti fanaka hintamu ni ta swiharhi leswi hahaka. A revista la New Scientist li vula swaku: “A tintivi ta Univhersidade la Florida ti yentxe avião leli kongomisiwaka na li li ka kule naswona li kotaka ku khwela li tlhela xika hi ku hantlisa ku fana ni xinyenyana lexi vitaniwaka gaivota.”

Ma gaivota ma kota ku haha hi ku hantlisa hi ku petsa timpapa ta wona hi ka matsolo ni ka makatla. Leswaku avião li tekelela timpapa ta xinyenyana lexi, “li tirhisa muchini wa wutsongo lowu kongomisaka a tinsimbi leti ti yentxaka swaku a timpapa ti timexamexa.” A timpapa leti ti nga yentxiwa hi ndlela ya wutlharhi ti yentxa swaku avião la litsongo li fambafamba xikarhi ka maprediyu ya ku leha hintamu. A Força Aérea wa le Estados Unidos a lava ku yentxa avião la ku fana ni leli swaku li tirhisiwa ka ku lavetela swibamu ka madoropa ya makulu.

Ku Tekelela Minenge Ya Nkolonghwa

Vanhu va nga djondza minchumu ya yinyingi ka swiharhi. Hi xikombiso, a nkolonghwa wu kota ku khwela ka maparedi wu tlhela wu tiya hi wona. Hambi nkama ku nga tsaliwa hi wona Bibele, se a swi tiviwa swaku nkolonghwa wu kota ku yentxa minchumu ya ku hlamalisa. (Swivuriso 30:28) I ntxini xi yentxaka swaku xiharhi lexi xi nga chavi ku tshama henhla?

Xiharhi lexi xi kota ku yentxa leswo hikusa minenge ya xona yi ni swivoyana leswi swi xi pfunaka ku namarha hambi ka mavhidru. A minenge ya xona a yi koti ku khoma tindhawu leto hileswi yi nga ni kola, kambe xi tirhisa matimba ya ma moléculas. A ma moléculas ya xona ma khomana ni ya lani xi kandzihelaka kona, ma khomana hikusa ma ni matimba ya matsongo lawa ma vitaniwaka matimba ya van der Waals. Hi ntolovelo a força de gravidade i likulu ku tlula matimba lawa, leswo swi yentxa swaku munhu a nga swi koti ku khwela ka paredi loko a nga tirhisanga mavoko ya yena. Kambe swivoyana swa xona swi xi pfuna ku khomelela ka paredi leswaku xi kandzihetela. Hi ku ya hi djondzo ya matimba ya Van der Waals, a swivoyana swi nga ka minenge ya xona swi xi pfuna swaku xi khomelela kahle ka ndhawu leyi xi nga ka yona.

Ku tiva leswo swi hi pfuna hi yini? A minchumu leyi yi tirhisiwaka swaku ku tekeleliwa a minenge ya nkolonghwa na yona yi nga tirhisiwa swaku ku yampsisiwa a Velcro, ku nga mavonelo man’wana ya ku tekelela minchumu leyi Xikwembu xi nga yi yentxa. * A revista leli vitaniwaka The Economist li vulavula hi ntivi yin’wana leyi vulaka swaku minchumu leyi yentxiwaka hi ku tekelela a “minenge ya nkolonghwa” a yi ta tirhisiwa hintamu ka “ku daha mavabyi.”

I Mani A Fanelaka Ku Khensiwa Kumbe Ku Dzunisiwa Hi Minchumu Leyi?

A Nacional de Aeronáutica e Espaço a zama ku yentxa muchini lowu nga ni minenge ya ku fana ni ya xizavanana naswona va engenheiro va Finlândia va yentxe mutorotoro lowu nga ni 6 wa minenge, lowu kotaka ku hundza hi ka tindhawu ta ku karhata ku fana ni leswi xiharhi xa xikulu a xi ta swi yentxa. Tintivi tin’wana ti yentxe tesidu leli kotaka ku pfula swinbhovanbhovana ni ku swi pfala ku fana ni leswi humaka ka minsinya ya minzululwani. Empresa yin’wana leyi yentxaka mimovha yi zama ku yentxa movha lowu ta kotaka ku va ni matshamelo ni ku famba ku fana ni peixe-cofre. Tintivi tin’wana ti zama ku djondza leswi yentxaka swaku xikhamba xa mbatsani xi yi vhikela hi ku vevuka, leswo swi ta va pfuna ku yentxa makuleti kumbe swivhikelo swa mirhi swa ku vevuka kambe na swi tiyile.

Se ku ni minchumu ya yinyingi yi nga yentxiwa hi ku tekelela leswi Xikwembu xi nga swi yentxa lakakuva va veke ntlhamuselo wa leswi swiharhi swa swinyingi swi tirhisaka xiswona ka n’wandhawu. Hi ku ya hi revista la The Economist li vula swaku vasiyentixta “va nga teka xiharhi xin’wana ni xin’wana va xi lavaka swaku va yentxa minchumu ya vona.” Ntlhamuselo wolowo wa swiharhi swa swinyingi wu vitaniwa “minchumu leyi nga yentxiwa hi Xikwembu.” Loko ku yentxiwa nchumu xa nyuwani kumbe muchini wa nyuwani, hi ntolovelo ku khensiwa munhu kumbe empresa leyi nga xi yentxa. Loko ku vulavuliwa hi ntlhamuselo wa minchumu leyi nga yentxiwa hi Xikwembu a revista la The Economist li li: “Loko tintivi ti vula swaku a ntlhamuselo wa swiharhi wu vitaniwa ‘minchumu leyi nga yentxiwa hi Xikwembu’ ti vula swaku Xikwembu hi xona lexi faneliwaka hi ku khensiwa.”

Yi ta hi kwini minchumu ya ku hlamalisa ku fana ni leyi? Tintivi tin’wana a ti ta vula swaku swi teke malembe ya manyingi swaku swi tiyentxekela ha swoxe hambiloko minkama yin’wana swi pfana swi phazama. Tintivi tin’wana ti ni mavonelo ya ku hambana. Ntivi yin’wana leyi djondzaka swiharhi swa switsongo hintamu kumbe Microbiólogo Michael Behe ka The New York Times hi 2005 a tsale swaku: “Loko u vona minchumu lani misaveni u nga ha pimisa u ku: Loko u vona nchumu lexi fanaka ni patu naswona xi tlhela xi va ni mafambelo ya ku fana ni patu na ku nga na nchumu lexi kombisaka swaku a hi patu, swa twala ku vula swaku hikakunene i patu.” Se yena a fikelele ka ku yini? “Kuva swi nga karhati ku twisisa swaku minchumu yi yo yentxiwa a swi fanelanga swi hi yentxa hi nga kholwi swaku leswo i ntiyiso.”

Swa twala ku vula swaku a engenheiro lweyi a yentxaka papa la avião la ku tiya li tlhela li tshembeka, a fanele a khensiwa. Ku fana ni munhu lweyi a yentxaka a Velcro la kahle, tesidu la kahle ni movha, a fanele a khensiwa hileswi a nga swi yentxa. Munhu lweyi a yentxaka nchumu hi ku ringisela lexi mun’wana a nga xi yentxa a nga kuma timhaka loko a nga mu khensi lweyi a nga xi sungula.

Se swa twala swaku a tintivi leti yentxaka minchumu hi ku tekelela leswi Xikwembu se xi nga swi yentxa, ti vula swaku minchumu leyi yi yo tiyentxekela, ku nga na munhu wa wutlharhi lweyi a nga yi yentxa? Loko ku laveka munhu wa ku tlhariha swaku a tekelela minchumu leyi se yi nga yentxiwa, ku vuliwa yini hi lweyi a nga yi yentxa ka ku sungula? Hi mani lweyi a fanelaka ku khensiwa, hi lweyi a nga rhanga a swi yentxa kumbe hi lweyi a swi tekelelaka?

Magamu Ya Mhaka

Loko se ku kambisisiwile swaku minchumu yi yo yentxiwa, van’wana va titwe ku fana na mupisalema a nga tsala swaku: “Mintirho ya wena yi tale ngopfu, Oh Yehovha! Hinkwayu ka yona u yi yentxe hi wutlharhi. Misava yi tale hi mintirho ya wena.” (Tipisalema 104:24) Na mupostolo Pawulo mutsali wa Bibele na yena a titwile hi ndlela ya ku fana. A tsale swaku: “Phela wumunhu la xona la ku kala li nga voneki, matimba ya xona ya ku kala ma nga heli ni leswaku xona i Xikwembu hikakunene, swa voniwa ka minchumu leyi xi nga yi yentxa.” — Varoma 1:19, 20.

Hambileswo, vanhu vavanyingi lava va li tshembaka Bibele naswona va kholwaka ka Xikwembu va nga ha vula swaku Xikwembu xi tirhise ku tiyentxekela ka minchumu swaku xi yentxa minchumu hinkwayu ya ku hlamalisa. Kambe Bibele li djondzisa yini?

[Nhlamuselo a Hansi]

[Mhaka Yikulu]

Swi kotekise ku yini swaku ku va ni minchumu ya ku hlamalisa la misaveni?

[Mhaka Yikulu]

I mani a faneliwaka hi ku khensiwa kumbe ku dzunisiwa hi minchumu leyi?

[Kwadru/Swifaniso]

Loko ku laveka munhu wa ku tlhariha swaku a tekelela minchumu leyi se yi nga yentxiwa ku vuliwa yini hi lweyi a nga yi yentxa ka ku sungula?

A ma avião ma kota ku haha ahenhla hintamu hi ku tekelela timpapa ta swinyenyana swa ma gaivota

Minenge ya nkolonghwa yi tshama na yi basile, naswona a yi chimisi lomu yi kandzihetelaka, yi nga namarha ndhawu yin’wana ni yin’wana kambe ya tsandzeka ku namarha ka Teflon. Nkolonghwa wu kota ku fambafamba hi ku wolova. Tintivi ti zama ku wu ringisela

Vanhu va yentxa mimovha hi ku tekelela matsamelo ni mafambelo ya peixe cofre

[Tindhawo ta Vinyi]

Avião: Kristen Bartlett/ Univhersidadi la Florida; nenge wa nkolonghwa: Breck P. Kent; peixe-cofre ni movha: Mercedes-Benz USA

[Kwadru/Swifaniso]

SWIHARHI LESWI SWI PSALIWAKA NA SWI TIVA KU TIKONGOMISA HI WUTLHARHI

Swiharhi swa swinyingi swa swi kota ku “tikongomisa hi wutlharhi” leswo swa tikomba ka ndlela leyi swi hanyaka hi yona. (Swivuriso 30:24, 25) Vona swikombiso swimbirhi.

◼ Leswi Tinsokoti Ti Swi Yentxaka Swaku Ti Tiva Ndlela Tinsokoti ti swi kotisa ku yini ku famba ti lava swakudla ti tlhela ti tiva ndlela ya ku tlhela hi yona? Tintivi ta Reino Unido ti tsumbule swaku tinsokoti ti siya xeyiro loko ti famba, se tin’wana ti siya mapegada lawa ma ti pfunaka ku tiva ndlela ya ku tlhela. Hi xikombiso, a revista New Scientist li vula swaku tinsokoti leti vitaniwaka formigas-faraó “ti yentxa mapegada ya manyingi lawa ma sukelaka lomu ti tshamaka kona, ma ya ka tindhawu tin’wana. Mapegada wolawo ma kumeka kule na kule hi ângulo la 50-60 graus”, swi kotekisa ku yini? Loko nsokoti yi tlhela yi landzelela mapegada lawa ma yi fikisaka lomu yi tshamaka kona. A revista li tlhela li vula swaku “leswo swi yentxa swaku tinsokoti ti nga gunyani, swi tlhela swi ti pfuna loko ti famba hi matlhelo ya ku hambana, naswona swa ti pfuna ku kala ti nga heti ntamu wa wunyingi lowu a ti ta wu heta loko a to famba hi ndlela ya ku kala yi nga li yona.”

◼ Lexi Xi Kongomisaka Swinyenyana Swinyenyana swa swinyingi swi kota ku haha na swi nga chavi swi ya ka tindhawu ta kule, hambi ku ni mumu, xirhami, kumbe timpfula. Swi swi kotisa ku yini? Tintivi ti tsumbule swaku a swinyenyana swa swi kota ku twisisa campo magnético la misava. Kambe a revista Science li vula swaku a ma “linhas do campo magnético” ma hambana hi ku ya hi ndhawu ni ndhawu naswona a hi minkama hinkwayu ma swi kotaka ku kombeta tlhelo la norte.” Se i yini xi yentxaka swaku swinyenyana swi nga lahleki? Swi nga yentxeka swi twananisa bússula la swona la le ndzeni ni ku pela ka dlambu ka siku ni siku. Leswi ku pela ka dlambu ku hambanaka hi ku ya hi lani hina hi nga kona ni minkama ya lembe, tintivi ti kholwa swaku swinyenyana leswi swi pfuniwa hi “relógio biológico leli li swi pfunaka ku tiva minkama ya lembe” swaku swi titwananisa ni ku txintxa koloko.

Hi mani a nga yentxa swaku nsokoti yi tiva ku tikongomisa? Hi mani a nga nyika swinyenyana relógio biológico, bússula ni wutlhopho leli li swi pfunaka ku twisisa matirhiselo ya swona? Swi yo tiyentxekela? Kumbe swi yo yentxiwa?

[Ndhawo ya Vinyi]

© E.J.H. Robinson 2004