Ne a Mea e Akoako Mai ne te Natula?

“Fakamolemole, fesili atu ki manu kae ka akoako ne latou a koe; e pelā foki mo manu eva o te lagi, kae ka fai atu ne latou ki a koe. Io me mafaufau faka‵lei ki te laukele, kae ka akoako ne ia koe; kae ko ika o te tai ka folafola atu ne latou ki a koe.”—IOPU 12:7, 8.

TAUSAGA fakamuli nei, ko oti ne talia ne saienitisi mo initinia ke akoako latou ne lakau mo manu. E suke‵suke kae fakaakoako latou ki mea kese‵kese kolā ne faite—se sukesukega ki mea o te natula—i se taumafaiga ke faite a mea ‵fou kae momea aka te ‵lei o olotou masini ne faite. I te taimi e mafaufau ei koe ki fakaakoakoga konei, ke fesili ifo, ‘Ko oi e ‵tau o tuku atu ki ei a tavaega mō mea konei ne faite?’

Ke Tauloto Mai i Kapa‵kau o se Tafola

Ne a mea ne tauloto ne tino faite vakalele mai te tafola? E uke ‵ki. A te tafola matua e nofo ki te 30 tane tena ‵mafa—e pelā loa māfai e faka‵fonu se motoka tali kope lasi—kae e tai makeke loa tena foitino mo ana kapa‵kau. A te manu tenei telā e nofo ki te 40 futu te loa, e gasuesue malosi i lalo i te tai. E pelā mo te taimi e fagota ei, kafai e lavea ne se tafola se fagota ika mai luga ko ‵kau fakatamilomilo aka ei ki luga kae pusi‵pusi aka ne ia a paluni vai. A paluni vai takitasi e nofo ki se lima futu te lasi kae fakapukupuku ne latou a ika pelā me se tili i luga. Ko te taimi tenā e tele fakavave aka ei te tafola o folo ana meakai.

A te mea ne ofo malosi ei a tino fai sukesukega, me e mafai pefea o fakapukupuku fakafoliki ne te manu tenei a tena foitino makeke. Ne iloa aka ne latou me ko kapa‵kau o te tafola. A feitu ki mua o ana kapa‵kau e se mania‵nia e pelā mo kapa‵kau o se vakalele kae e patu‵patu, mo tamā mea fula‵fula i ei kolā e fakalaina faka‵lei.

I te taimi e gasuesue fakavave ei a te tafola i te tai, e fai ne mea patu‵patu konei ke momea aka te malosi kae faigofie ke fanaka ki luga mai te tai. E pefea la? E fakamatala mai ne te mekesini ko te Natural History me i mea patu‵patu konei e fai ei ke makini  te ‵tafe o vai i luga i kapa‵kau, ke oko foki loa ki te taimi e sae aka ei a te tafola mai i se koga ‵poko ‵ki. Moi fai e maniania a kaugutu o ana kapa‵kau, ko se mafai ei ne te tafola o fakamaofe malosi tena foitino, me ka ‵miti a vai katoa ki te koga ki tua o ana kapa‵kau ko se mafai ei o fakamasagi aka tena foitino.

Ne a mea aoga ne maua atu i te sukesukega tenei? A kapa‵kau o vakalele kolā ne ‵kopi ki te mea tenei e ‵tau eiloa o fai ke isi ne kapa‵kau kolā e gasue‵sue io me ko nisi tivaisi kolā e fesoasoani ki te faiga ke gasolosolo ‵lei te ea. A vaegā kapa‵kau penā e sili atu i te ‵lei kae faigofie ke tausi. A te tino poto i te ‵kopi ki mea ne faite ko John Long, e talitonu me ko pili mai te taimi “ka mafai ei o lavea atu ne tatou a vakalele ma‵kini katoa kolā ka faka‵pau ki mea patu‵patu i luga i kapa‵kau o se tafola.”

Ne Fakaakoako ki Kapa‵kau o te Manu Eva ko te Tapuku

E tonu, a kapa‵kau o vakalele ne ‵kopi ki foliga o kapa‵kau o manu eva. Kae fakamuli nei, ko isi foki ne mea ‵fou ko oti ne ‵kopi ne initinia mai manu eva. Ne lipoti mai te New Scientist: “A tino fai sukesukega i te Iunivesiti o Florida, ko oti ne faite ne latou se mea pei ata pelā me se manu eva telā e mafai o fakatonutonu ne latou mai lalo, ke mafai o eva fakape‵pepe, eva ifo, kae toe eva fakavave atu ki luga pelā me se seagull (tapuku).”

E fakaofoofogia te auala e gasue‵sue ei a tapuku i te ea me e ‵fetu ne latou olotou kapa‵kau i sokoga i olotou tulilima mo tuauma. Mai te fakaakoako atu ki te auala e ‵fetu ei a kapa‵kau o manu konei, “e fakaaoga i te mea pei ata tenei, telā e 24 inisi te lasi se tamā masini ke fakatonutonu a fiti i loto i ei kolā e fakagasue‵sue ne latou a kapa‵kau,” ko pati i te mekesini. A kapa‵kau konei, kolā ne faite i se auala poto, ne mafai ei o fai te tamā mea pei ata tenei ke eva fakape‵pepe i luga kae ke eva faka‵lava ifo foki ki lalo i va o fale ma‵luga. E fia‵fia a te kautau o Amelika i vakalele i te mea fou tenei ke fakaaoga i te ‵salaga o vailakau poisini mo meatau fakaniukelea i fa‵kai ‵lasi.

Ne Fakaakoako ki Vae o se Pili

E uke foki a mea e tauloto ne tatou mai i manu o te laukele. E pela me se tamā pili, e mafai o kake aka i ‵pui ma‵luga kae teletele fakataliaga ki luga i fakaalo o fale. Ke oko ki taimi o te Tusi Tapu, ne lauiloa a te pili tenei i tena atamai fakaofoofogia. (Faataoto 30:28) Se a te pogai ne mafai ei ne te pili tenei o ‵teke atu ki te tulafono o te kalaveti?

E mafai ne te pili o ‵piki atu ki so se mea ke oko ki kilasi mole‵ mole ona ko te mea e ufi ana vae ki mea pelā me ne lauulu. E se lavea atu a te ‵sali mai i ei o mea pelā me ne kulū. Kae e isi se malosi foliki telā e fakaaoga ne latou. E mafai ne te pili o fai penei ona ko te uke o lauulu fo‵liki i ana vae. Toeitiiti ko mafai o fai ne lauulu konei ke ‵piki a vae o te pili ki so se mea. E masani sāle o malosi atu a te kalaveti  i malosi konei, kae tenā te pogai e se mafai ei ne koe o kake aka i se ‵pui maluga ki ou lima. Kae ona ko te fo‵liki o tamā lauulu konei ko te lasi foki te koga i te ‵pui e mafai o ‵piki ki ei te pili, tenā ko mafai ei ne ia o sau tena tamā foitino mo tena ‵mafa.

Ne a mea aoga ne maua mai i te sukesukega tenei? A laugatu kolā ne faite kae ‵kopi ki vae o te pili e mafai o fakaaoga i tafa o te Velcro—se manatu foki ne ‵kopi mai i te natula. * A te mekesini ko The Economist ne siki mai i ei a pati i se sukesukega e tasi me i laugatu kolā ne faite mai “mea faka‵piki kolā ne ‵kopi ki vae o pili” ne mafai o fakaaoga malosi i “mea tau tokita i taimi kolā ne seki mafai ei o fakaaoga a mea faka‵piki kolā e isi ne vailakau ma‵losi ne fakaaoga ki ei.”

Ko oi e ‵Tau o Avatu ki ei a Tavaega?

I te vaitaimi tenei, ko faite ne te Ofisa o te National Aeronautics and Space, se tagata faite telā e uke ana vae kae sasale pelā me se akalava. Kae ko initinia i Finilani, ko oti ne faite ne latou se tulakita telā e ono ana vae kae e mafai o kake aka i koga faiga‵ta, e pelā mo te auala e ‵kake ei a tamā manu ma‵losi. A nisi tino fai sukesukega ne faite ne latou a laugatu kolā e fakavā‵va i te fakaakoako atu ki fuaga o paina māfai ko ma‵tala io me ko ‵pono. Se mea fakaofoofogia me ne faite i se koga faite motoka, se motoka telā ne faka‵pau ki foliga o te ika ko te sue, ko te mea ke mo a ma fakatalave te makini o te kā. Kae ko nisi tino fai sukesukega ko oko loa te fia iloa ne latou a mea fakaofoofogia kolā ne faite ki ei a tifa o te tai ke fakaakoako ki ei i te faitega o se gatutau telā e māmā kae malosi ‵ki.

Tela la, e uke ‵ki eiloa a mea ‵lei ko oti ne faite mai te fakaakoako atu ki mea o te natula kae ko oti ne faite ne tino fai sukesukega se koga i luga i komupiuta ke tausi i ei te fakasologa o mea kese‵kese e lau i afe kolā ne faite e ‵tusa mo mea i te natula. E mafai ne saienitisi o olo ki te koga tenā ke maua “a faka‵leiga masani ki fakalavelave o mea ne faite ne latou,” ko pati i The Economist. A mea kolā ne fakaakoako ki te natula ne tausi i te koga tenei kae lauiloa pelā me ko “poto ‵fou ne maua mai i mea o te natula.” E pelā mo te masani, kafai ko sae aka se poto fou, a te tino telā i o ia te poto fou tenā e masani o fai pelā me ko te tino ne māfua mai ei te poto fou tenā. Ne fai mai The Economist e uiga ki te koga telā e tausi ei a poto ‵fou ne maua mai mea o te natula: “Mai te fakasino atu ki mea ne ‵kopi mai te natula me ne ‘poto ‵fou ne maua mai mea o te natula,’ e faka‵mafa mai fua i ei ne tino fai sukesukega me i te natula ko te māfuaga o mea konā.”

Ne maua pefea ne te natula a manatu ‵gali katoa konei? E fai mai a tino fai sukesukega e tokouke me i mea ‵gali kae fakaofoofogia kolā e lavea atu i mea o te natula ko ikuga o tofotofoga kese‵kese e uke a te evolusione i te fia miliona o tausaga. Kae e ‵kese a mea ne fakaiku aka ne nisi tino fai sukesukega. A Michael Behe, se tino sukesuke ki tamā manu fo‵liki, ne tusi mai i The New York Times i te 2005: “A te lavea malosi atu o te faitega o mea i te natula e tuku mai i ei se fakamaoniga tonu kae faigofie: kafai e ‵pau ana foliga, ana sasale, mo ana tagi e pelā me se taki kae e seai aka foki se isi fakamaoniga me e fakasino atu ki se isi mea, e mafai eiloa o fakaiku aka ne tatou me se taki.” Se a tena fakaikuga? “E se ‵tau o fakaseaoga ne tatou a te manatu me ne faite a mea me ko lavea faka‵lei atu a fakamaoniga ‵tonu.”

E mautinoa eiloa me i te initinia telā ne faite ne ia a kapa‵kau o se vakalele telā e malosi ‵ki kae ‵lei, e ‵tau o tavae atu ki a ia mō tena mea ne faite. E pelā foki mo te tino telā ne faite ne ia se peniteti telā e mafai o fakaaoga ki mea kese‵kese—io me ko laugatu e malū‵lu ‵gali, io me se motoka telā e sili atu i te gali—e ‵tau o maua ne latou a tavaega mō mea ne faite ne latou. A te ‵tonuga loa, kafai e fakaakoako se kamupane ki se mea telā ne faite ne te suā tino, kae fakatamala ke talia io me tuku atu a tavaega ki te tino ne faite muamua ne ia, a te mea tenā se amioga solitulafono.

Tela la, e mata, se mea ‵lei ki a koe, ko tino ‵poto i te faiga o sukesukega kolā e ‵kopi ne latou a mea o te natula ke faka‵lei ki ei olotou fakalavelave faiga‵ta i mea tau initinia, ke fai mai me i te faitega ‵gali o mea katoa ne māfua mai i se evolusione telā e seai sena mafaufau? Kafai e manakogina se tino poto ke faite ne ia se mea telā ne ‵kopi ki mea o te natula, kae e a la a mea ‵tonu kolā ne faite muamua? A te ‵tonuga loa, ko oi te tino e ‵tau o avatu ki ei a tavaega e uke, ko te tino telā ne faite muamua ne ia se mea, io  me ko te tamaliki akoga telā ne fakaakoako ki tena mea ne faite?

Te ‵Toe Fakamatalaga Tonu

Mai tua o te mafaufau ki fakamaoniga o mea ne faite i te natula, e tokouke a tino mafaufau ‵lei ne lotoma‵lie ki pati a te faisalamo, telā ne tusi mai: “Ko oko eiloa i te uke o au galuega, e Ieova! Ne faite ne koe a mea katoa konā i te poto. A te lalolagi ko ‵fonu i au mea ne faite.” (Salamo 104:24) Ne ‵pau foki a fakamatalaga a te tino tusitala o te Tusi Tapu, ko Paulo. Ne tusi mai a ia: “Me e lavea faka‵lei atu ana uiga sē lavea [o te Atua] talu mai te faitega o te lalolagi, me e mafai o lavea atu i ana mea ne faite, ke oko eiloa ki tena ‵mana telā e seai sena gataga mo tena tulaga e pelā me ko te Atua.”—Loma 1:19, 20.

Kae e tokouke a tino loto fakamaoni kolā e āva ki te Tusi Tapu kae tali‵tonu ki te Atua, e fai mai me kāti ne fakaaoga ne te Atua a te evolusione ke faite ki ei a mea fakaofoofogia i te natula. Kae se a te mea e akoako mai i te Tusi Tapu?

[Fakamatalaga mai lalo]

[Ko manatu tāua e 5]

Ne maua pefea ne te natula a manatu ‵lei e uke konei?

[Ko manatu tāua e 6]

Ko oi te māfuaga tonu o mea i te natula?

 [Pokisi/Ata i te itulau e 7]

Kafai e manakogina se tino poto ke faite ne ia se mea telā ne ‵kopi ki mea o te natula, kae e a la a mea ‵tonu kolā ne faite muamua?

A te auala fakaofoofogia e gasue‵sue ei a kapa‵kau o se vakalele ne fakaakoako atu ki kapa‵kau o se tapuku

E se mafai o lai‵lai a vae o te pili, kae se mafai foki o tuku atu se fakailoga lailai i se koga, kae e mafai o ‵piki ki so se koga pāpā, kae na ko te Teflon, kae e faigofie fua o faka‵piki io me tapale ana vae mai so se mea. Koi taumafai eiloa a tino fai sukesukega o fakaakoako ki ei

A te auala fakaofoofogia ne faite ei te ika ko te sue ne fakamalosi ei a tino ke faite se motoka penā

[Fakamatalaga]

Vakalele: Kristen Bartlett/ Iunivesiti o Florida; te vae o te pili: Breck P. Kent; te ika ko te sue mo te motoka: Mercedes-Benz USA

[Pokisi/Ata i te itulau e 8]

E ATA‵MAI I TE FAIMA‵LAGA ATU ONA KO TE ‘POTO NE FA‵NAU MAI MO LATOU’

E uke a manu “ne fa‵nau mai mo te ‵poto” kolā e iloa ‵lei ne latou te lotou auala i te Lalolagi kātoa. (Faataoto 30:24, 25) Mafaufau ki fakaakoakoga e lua konei.

▪ Auala o Lo E iloa pefea ne lo kolā e olo o ‵sala meakai a te lotou auala ‵foki ki olotou ofaga? Ne iloa aka ne tino fai sukesukega i Peletania me i tafa o fakailoga ma‵nogi ‵gali kolā e tuku ne latou i te lotou auala, e fakaaoga ne nisi lo a poto fakanumela ke faite te lotou auala ko te mea ke faigofie te lotou ‵foki ki olotou ofaga. E pelā mo lo ‵sega, “e faite se laina i te lotou auala mai i olotou ofaga telā e tele fakapikopiko i se 50 ki te 60 tikuli,” ko pati i te New Scientist. Se a te mea e fakaofoofogia i ei te mea tenei? Kafai ko foki atu se lo ki te ofaga kae oko atu ki te pikoga i te auala tenei, e fakaseke malie mo te pikoga kae fano ‵tonu eiloa i te auala ki tena ofaga. “A te faitega o te auala tenei i poto fakanumela,” e fai mai te mataupu, “e fai ei ke magoi a te oloolo atu o lo i te auala tenā, kae maise eiloa māfai e olo atu ki feitu e lua, kae fakamu‵tana aka ei a te olo atu o lo i te auala ‵se.”

▪ Kamupasi i Manu Eva E mafai ne manu eva e uke o iloa a te koga tonu e olo atu latou ki ei i se malaga ‵mao i vaegā tau-o-aso kese‵kese. E pefea la? Ne iloa aka ne tino fai sukesukega me e mafai o iloa ne manu eva a te maneta o te lalolagi. Kae ko “laina i te maneta o te lalolagi e mafuli‵fuli i koga kese‵kese kae e se fakasino tonu atu faeloa ki mātū,” ko muna i te mekesini ko te Science. Se a te mea e puipui aka ei a manu eva faima‵laga konei ke mo a ma ‵se te lotou auala? E fakatonutonu aka ne manu eva olotou kamupasi ke fetaui mo te ‵tōga o te mata o te la i afiafi katoa. Ona ko te mea e mafulifuli faeloa a te tulaga o te koga e tō ifo ei te mata o te la mo tau-o-aso kese‵kese, e mafau‵fau a tino fai sukesukega me e mafai ne manu eva konei o iloa a mafuli‵fuliga konei e auala i “mea pelā me ne itula i loto i a latou kolā e fakaasi atu ei ki a latou a te taimi i te tausaga,” ko muna i te Science.

Ko oi ne akoako ne ia te lo ke malamalama i poto fakanumela? Ko oi ne tuku atu ne ia ki manu eva se kamupasi, se itula, mo se mafaufau telā e mafai o iloa ne ia a fakamatalaga kolā e maua māfai e fakaaoga a mea faigaluega konei? E mata, ko te evolusione telā e seai sena mafaufau? Io me ko te Mafuaga poto?

[Fakamatalaga]

© E.J.H. Robinson 2004