Eaha to roto?

Ta te natura e haapii mai

Ta te natura e haapii mai

Ta te natura e haapii mai

A ui na râ i te mau puaa, e na te reira e haapii mai, e te mau manu o te reva nei, e na te reira e faaite mai ia oe; e aore ra, a ui na i te fenua, e na te reira e parau mai; e te iˈa atoa o te moana, e na te reira e faaite mai ia oe.IOBA 12:7, 8.

I TE mau matahiti i mairi, ua vaiiho te mau aivanaa e te feia maimi i te mau mea i roto i te natura mai te raau e te animara ia haapii ia ratou. Ua hiˈopoa ratou e rave rau mea i roto i te natura no te ite e nafea ia hamani i te mau taoˈa apî e ia haamaitai i te mau matini e vai nei. A hiˈopoa ˈi i to muri nei mau hiˈoraa, a ui ia oe iho, ‘O vai mau na tei hamani i te mau mea ta te mau aivanaa e hiˈopoa nei?’

Ta te pererau o te tohora tua puu e haapii mai ra

Mea rahi ta te feia hamani manureva e haapii mai na roto i te tohora tua puu. E naea te teiaha o te hoê tohora tua puu paari i te 30 tǎne, e mea etaeta maitai to ˈna tino e mea aano to ˈna nau pererau. Noa ˈtu 12 metera to ˈna roa, mea peepee maitai teie animara i roto i te pape. Ei hiˈoraa no te tamaa, e ˈau teie tohora ati aˈe i te hoê nǎnǎ iˈa aore ra paapaa, e faatupu te reira mai te hoê upeˈa ra te huru e nehenehe e naea hoê metera e te afa te aano a mau atu ai ta ˈna maa i roto, e maraa mai te reira i nia, e i reira te tohora e amu ai ia ratou.

Ua maere te mau aivanaa mea nafea teie animara rahi e nehenehe ai e taviri taue i to ˈna tino i roto i te miti. Ua itehia mai ia ratou te tumu e tia ˈi ia ˈna ia na reira, no te huru hamaniraa ïa o to ˈna nau pererau, e ere te hiti o to ˈna nau pererau i te mea afaro noa, mea rahi râ te puupuu na te hiti.

Ia ˈau vitiviti te tohora i roto i te miti, e faatupu teie mau puupuu i te opape o te turai ia ˈna i nia. Te faataa ra te vea Natural History na teie mau puupuu e faatupu i te opape e e turai ia ˈna i nia, noa ˈtu mea tia o ˈna i roto i te pape. Ahiri aita tera mau puupuu, e hee afaro noa ïa te miti i nia i to ˈna pererau, eita te reira e faatupu i te opape a maraa ˈtu ai te tohora i nia.

Mea nafea te mau aivanaa e faufaahia ˈi i teie mau maimiraa? E tauturu te reira ia ratou ia haamaitai i te hamaniraa i te hiti o te mau pererau o te mau manureva ia faaohipa-maitai-hia te mataˈi. Mea papu e mea ohie aˈe atoa ia hiˈopoa e ia tataî i te mau pererau manureva mai tera te huru. E aivanaa hiˈopoa i te tereraa o te hoê tino o John Long, ua parau oia: “Fatata paha tatou i te ite i te mau puupuu o te pererau o te tohora tua puu i nia i te mau pererau atoa o te mau manureva.”

Te huru hamaniraa o te pererau o te manu parauhia goéland

Ua rave-aˈena-hia te hohoˈa o te pererau manu no te hamani i te pererau o te mau manureva. I te mau matahiti râ i mairi, aita te mau aivanaa i faaea noa i reira. Ia au i te vea New Scientist, ua hamani te mau aivanaa i te haapiiraa teitei o Floride i te hoê hohoˈa manureva nainai e nehenehe e faaterehia na te atea ia au i te huru o te manu goéland. E nehenehe hoi teie manu e rere noa ma te ore e tairi i to ˈna pererau, e patia upoo e e rere taue faahou i nia.

E tia i te goéland ia na reira no te mea e ofati rii o ˈna i na piti fatiraa o to ˈna nau pererau. No te rave mai i te hoê â faanahoraa e to te mau pererau o te goéland, ua hamanihia te tahi matini nainai no te faatere i teie manureva. E nehenehe atura ïa teie manureva nainai e 60 tenetimetera te roa e patia upoo i ropu i te mau fare tahua rahi e e rere noa noa ˈtu e pohe te matini. Ua hinaaro rahi iho â te nuu a te hau Marite ia itehia mai te hoê ravea aravihi mai teie no te maimi i te mau mauhaa tamaˈi i roto i te mau oire rahi.

Te huru hamaniraa o te avae o te moo parauhia gecko

Mea rahi atoa ta te mau animara i nia i te fenua e haapii mai. Ei hiˈoraa, e nehenehe te moo nainai parauhia gecko e paˈuma na nia i te pǎpai e e piri i nia iho i te hoê mea noa ˈtu tei roto to ˈna tino i te aore. I te tau tahito, ua faahiahia-atoa-hia teie moo no ta ˈna e nehenehe e rave.

E tia i te gecko ia piri i nia i te mau mea manina no te mea ua î to ˈna mau avae i te mau huruhuru nainai roa. E ere râ mai te huru e tapau to raro aˈe i to ˈna avae, no teie râ mau huruhuru, e nehenehe te gecko e piri fatata i nia i te mau mea atoa. Eita te hoê taata e nehenehe e paˈuma i nia i te hoê pǎpai mai te peu aita e ohipa e mau ai to ˈna rima, e topa hoi oia. Area no te gecko, no teie mau huruhuru nainai e te puai e arato ra ia ˈna i nia e piri maitai ai oia i nia i te hoê mea noa ˈtu tei roto to ˈna tino i te aore.

E nafea te mau aivanaa ia faaohipa i teie mau mea ta ratou i ite mai no nia i te gecko? Ia au i te faanahoraa o te avae o teie moo, ua nehenehe ratou e hamani i te tahi atu taoˈa tapiri e tuea i te velcro. * Ua faahiti te vea The Economist i ta te hoê aivanaa i parau, “e nehenehe tei haapiihia no nia i te avae o te gecko e tauturu ia hamani i te hoê ravea tapiri ta te mau taote e nehenehe e faaohipa no te rapaau i te taata.”

O vai mau na tei hamani i te mau mea ta te aivanaa e hiˈopoa nei?

Te imi ra te pu hiˈopoaraa o te reva teitei a te hau Marite i te ravea no te hamani i te hoê matini e rave rahi avae to ˈna mai to te pata patia. Ua roaa ê na i te mau aivanaa o Filelane ia hamani i te hoê pereoo e ono avae o te nehenehe e haere na nia ˈtu i te hoê mea e haafifi ra ia ˈna mai ta te hoê manumanu rahi e rave. Ua hamani te tahi mau aivanaa i te hoê ahu o te nehenehe e hamǎmǎ e e piri mai te maa o te aito popaa. Ua hamani-atoa-hia te hoê pereoo ia au i te hohoˈa o te iˈa momoa afata o te tere vitiviti aˈe. Ua hiˈopoa atoa te mau aivanaa i te apu o te hoê pûpû no te hamani i te hoê ahu paruru i te ofai pupuhi mea paari aˈe e te teiaha ore.

No te rahi o te mau mea ta ratou i haapii mai na roto i te natura, ua haaputu e ua faanaho maitai te mau aivanaa i te mau haamaramaramaraa atoa i noaa mai ia ratou no te hiˈopoa faahou i te reira i roto i ta ratou mau opuaraa. Ua haaputu-atoa-hia te iˈoa o te taata aore te taiete o tei ite mai i te hoê mea apî na roto i te natura. Ia au i te vea The Economist, “ua titauhia ia hiˈopoa i te natura i noaa mai ai tera mau ite, na te natura iho i horoa mai i te mau haamaramaramaraa.”

Mea rahi te mau aivanaa o te manaˈo ra, te mau mea atoa i roto i te natura, mea tupu noa mai ïa mai tera. E ere râ tera te manaˈo o te tahi mau aivanaa. I te matahiti 2005, ua papai te aivanaa Michael Behe i roto i te vea The New York Times: “Te itehia ra te haapapuraa mea ferurihia te mau mea i roto i te natura. Ia hiˈo tatou i te hoê animara o te haere e o te taˈi ra mai te moora, aita e feaaraa e moora iho â teie.” Eaha te manaˈo faufaa? “Mai te peu te ite ra tatou i te haapapuraa mea ferurihia te hamaniraa o te tahi mea, eiaha ïa tatou ia haafaufaa ore i te reira.”

Ia hamani te hoê aivanaa i te hoê pererau manureva maitai aˈe, mea tano iho â ia parau na ˈna i feruri i te hamaniraa o te reira. Hoê â atoa no te hoê taata e hamani i te hoê taamu, te hoê ahu aore ra matini pereoo maitai aˈe, mea tano iho â ia parau mea ferurihia te hamaniraa o tera e tera taoˈa. Ia opua te hoê taiete e hamani faarahi i te reira, eita o ˈna e parau aita te hamaniraa o taua taoˈa ra i ferurihia.

Noa ˈtu te maramarama e te aravihi o te mau aivanaa, ua titauhia ia ratou ia hiˈopoa i te mau mea e vai ra i roto i te natura no te hamani i ta ratou iho mau taoˈa. Teie nei, i to oe manaˈo, o vai te tano ia haapopouhia? O teie anei feia o tei haapii mai na roto i te natura? E ere roa ˈtu, mea tano aˈe ia haapopou i tei feruri i te hamaniraa o te mau mea atoa e vai ra i roto i natura!

Te manaˈo tano e tapea mai

E rave rahi taata tei hiˈopoa e tei farii mea poietehia te mau mea atoa e vai ra i roto i te natura. Te tu ra to ratou manaˈo e to te papai salamo tei parau: “Aita te huru rau o ta oe ra ohipa, e Iehova! e mau ravea paari anaˈe â ta oe! Ua î te fenua nei i ta oe ra taoˈa.” (Salamo 104:24) Hoê â atoa manaˈo to te taata papai Bibilia ra o Paulo, ua na ô oia: “E ite-maitai-hia hoi to [te Atua] mau huru maitatai e ore e ite-mata-hia, oia hoi to ˈna puai mure ore e o ˈna iho â te Atua, mai te poieteraahia mai â te taata, no te mea e taa-maitai-hia te reira na roto i te mau mea i hamanihia.”—Roma 1:19, 20.

Tera râ, te manaˈo ra e rave rahi taata haavare ore o te faatura nei i te Bibilia e o te tiaturi ra i te Atua, e ere na te Atua iho i poiete i te mau mea atoa, ua faanaho râ oia i te hoê ravea ia nehenehe te natura e hamani mai i te mau mea atoa e vai nei. Eaha râ ta te Bibilia e haapii ra?

[Nota i raro i te api]

^ par. 15 Ua hiˈopoahia te mau huero o te hoê raau parauhia bardane no te hamani i te velcro, o te hoê ïa taoˈa e faaohipahia no te tapiri e no te tatara ohie i te hoê mea.

[Parau iti faaôhia]

Na vai i feruri i te mau faanahoraa faahiahia e vai ra i roto i te natura?

[Parau iti faaôhia]

Na vai i hamani i te mau faanahoraa atoa e vai ra i roto i te natura?

[Tumu parau tarenihia/Hohoˈa]

Mai te peu e titauhia ia feruri no te hamani i te tahi taoˈa, e te natura, na vai i feruri e hamani i te reira?

Ua hamanihia teie manureva e te hoê â faanahoraa e to te pererau o te goéland

Eita te repo e mau i nia i te avae o te moo gecko, eita to ˈna taahiraa avae e itehia, e nehenehe to ˈna avae e piri fatata i nia i te mau mea atoa. Mea ohie atoa no ˈna ia hahaere na nia i te pǎpai. Te tamata ra te mau aivanaa i te hamani i te hoê â faanahoraa e to te avae o te gecko

Ua ravehia te hohoˈa o te iˈa momoa afata no te hamani i te hoê pereoo o te tere vitiviti aˈe

[Faaiteraa i te tumu]

Manureva: Kristen Bartlett/University of Florida; te avae o te gecko: Breck P. Kent; te iˈa momoa afata e te pereoo: Mercedes-Benz USA

[Tumu parau tarenihia/Hohoˈa]

ARAVIHI NO TE ITE I TE EˈA

E rave rahi animara te vai ra ia ratou te aravihi no te ite i te eˈa i roto i to ratou mau tere. (Maseli 30:24, 25) E faahiti mai tatou e piti hiˈoraa.

Mea aravihi te ro no te faanaho i to ratou mau tere: Mea nafea te ro e ite ai i te eˈa no te hoˈi i to ratou ofaaraa? Ua itehia mai e te mau aivanaa no Beretane, e vaiiho te tahi mau ro i nia i te eˈa i te tahi mau tapao ta ratou e nehenehe e hauˈa. Area vetahi ro, e numera ratou ihea e faatia ˈi i te mau eˈa no te hoˈi i te ofaaraa. Te faataa ra te vea New Scientist, ua ite maitai te ro pharao e nafea ia tarai i te eˈa e oia atoa i teihea vahi e hamani ai i te amaaraa eˈa o te faahoˈi ia ˈna i to ˈna ofaaraa. Eaha te vahi faahiahia i roto i teie faanahoraa? Teie ïa: Ia hoˈi anaˈe te hoê ro i te ofaaraa e e tae o ˈna i te hoê amaaraa eˈa, e taa iho â ia ˈna eaha te amaaraa eˈa ta ˈna e maiti no te hoˈi tia ˈtu i te ofaaraa. Te vahi maitai i roto i te hamaniraa o teie mau amaaraa eˈa, noa ˈtu e piti haereraa, eita te tereraa o te mau ro e maumau, aore ra e taupupu. Eita atoa te ro e rohirohi i te imi hanoa i te eˈa no te hoˈi i te ofaaraa.

E aveia papu to te manu: Noa ˈtu te atea e te huru o te reva, e rave rahi manu tei ite maitai eaha te eˈa e rave i roto i to ratou mau tere. Ua itehia mai e te tahi mau aivanaa e nehenehe te manu e faaohipa i te tahi puai no roto mai i te fenua o te tauturu ia ˈna ia ite teihea te pae apatoerau. Ia au râ i te vea Science, i te tahi mau vahi, eita teie puai e haru-maitai-hia, eita atoa ïa te reira e faaite papu mai teihea te pae apatoerau. Eaha te tauturu i te mau manu ia ore e hape i te eˈa i roto i to ratou mau tere. E au ra e pauroa te ahiahi, e faatano te mau manu i te aveia e vai ra i roto ia ratou i nia i te mahana. I te mea râ e e taui te toparaa mahana ia au i te vahi e te tau, te manaˈo ra te mau aivanaa e tia i teie mau manu ia faaau i tera mau tauiraa no te mea te vai ra te hoê ravea i roto ia ratou o te faaite atu eaha te tau o te matahiti i tera taime.

Na vai i haapii i te ro ia numera e ia hamani i te eˈa i te vahi tano maitai? Na vai i tuu i roto i te manu i te hoê aveia, te hoê ravea no te ite i te tau o te matahiti, e oia atoa i te hoê roro o te taa i te mau haamaramaramaraa atoa ta ˈna e haru mai? Mea tupu noa mai anei te reira? Aore ra mea ferurihia e mea hamanihia!

[Faaiteraa i te tumu]

© E.J.H. Robinson 2004