Ovina vi Kasi Voluali vi tu Longisa Nye?

“Mange ohenda, pulisa ovinyama kuenda ovio vi ka ku pindisa;Pulisavo olonjila viovailu kuenje vi ku sapuilako. Luluvala oviluvo vio kilu lieve kuenda vi ku pindisa; Kuenda olõsi vio vokalunga vi ku ci sapuila.”—Yovi 12:7, 8

Kanyamo a sulako, olonoño kuenda olomesele va siata oku ecelela okuti va lilongisila kovikũla kuenda kovinyama. Ovo va lilongisa kuenda va setukula ovituwa vio viendalomuenyo via litepa, locimaho coku luvikiya ovina vio kaliye loku mioñolola oku talavaya kuolomakina via pangiwa ale. Poku kũlĩhĩsa ovolandu akuãimo lipula ndoco: ‘Helie o sesamẽla esivayo liovina viaco?’

Ovilele Vio Cimuandu vi tu Lilongisila Nye?

Nye olomesele violombalãu vi pondola oku lilongisila kocimuandu? Va pondola oku lilongisa ovina vialua. Ocimuandu cimue cukulu ci lema 30 kolotonelada okuti ocilemo cekãlu limue linene ceyuka ovitele kuenda ci kuete etimba limue lia kõla, lovilele vi kasi nda vava. Ocinyama caco ci kuete12 kolometulu kokulepa kuenda ca nyanga calua kosi yovava. Ndeci, eci oyo yi yongola oku lia ci pondola oku liteva lonjila yocingonja vemẽhi liolõsi kuenda ovinyama vikuavo, osimbu a tundisa ulienge watota. Ulienge waco okuti ukuete 1,5 kolometulu u siliñinya okulia kuaye posi. Noke lonjanga yalua ci fetika oku lia.

Ocina cimue ca koka atatãi kuvakuakukomuisa ceci okuti ocinyama cikuete etimba lia kõla, pole ci tẽla oku liteva ocingonja. Ovo va limbuka okuti elumbu liaco li kasi konjila ya sokiyiwa ovilele viayo. Ongenge yayo ka ya tapikile ndavava olombalão pole a sekiwa kuenda akasi vulala a tumũha a tukuiwa hati ovinguanda.

Osimbu ocimuandu ci yoloka lonjanga vovava ovinguanda viaco vi vokiya ongusu loku kolapo kuenda ci tepulula epanamalo li kokiwa lovava. Ndamupi? Ukanda wa sapulo Natural History ya lekisa okuti ovinguanda vi lingisa okuti ovava a supokala kocilele lonjila yimue ya tulumuha, ndaño ceci ocimuandu ci kasi oku londa ocinala cimue cinene. Nda ocilele ca kuatele ongenge yimue ya tapika ocimuandu nda ka ca tẽlele oku ñuala ocingonja poku londa. Momo ovava nda a tumõha kuenda nda cakoka elondo konyima yocilele kuenje nda co upa ongusu yu kolisa.

Oku limbukiwa kuocina caco ku kuatisa kocina cipi? Citava okuti, nda avava olombalãu via pangiwile lonjila yocilele cocimuandu nda ka via sukilele ongenge ndaño muẽle ovimalẽho vikuavo oco vi pongolole oku pita kuofela. Avava aco nda a kolapo vali kuenda nda ca leluka oku a semulula. John Long okuti wa loñoloha koku semulula, o tava okuti, ndopo olombalãu viosi violomilu vikuata avava a tumũha a lisetahãla la-a ocilele ocimuandu.”

Esetukulo Liavava Onyañe

Ocili okuti avava olombalãu a setukula avava olonjila. Omo liaco, olomesele va kapako ekalo liaco kovimalẽho vio kaliye vi pãlala. Ukanda wa sapulo New Scientist ya lekisa okuti “vakuakukonomuisa kosikola ya velapo yo Flórida va tunga ocindekaise cimue colombalão ci songuiwa locikuata cimue ci kasi ocipãla ci kuete epondolo lioku ci palalĩsa, oku ci lokisa kuenda oku ci londisa lonjanga ndonyañe.”

Olonjila viaco vi tẽla oku palãla poku tiamisila avava ka sokoluilo yohokuola kuenda kapepe. Ukanda wa sapulo wamisako hati, poku setukula upange wavava aco a leñela, “ocindekaise colombalãu okuti ci kuete 61 kolosentimetro, ci talavaya lomutor umue utito oco ci teyuile olombueti vialua viutale vi senga senga avava.” Avava aco a pangiwa lonjila yimue yuloño, a ecelela okuti ombalãu yaco yitito yi palãla kuenda oku pita pokati kolosapalalo via lepa. Ocivili ca Sualali ko Estados Unidos, ci yongola calua oku panga ombalãu yimue ya soka ndeyi, oco yi kuatise koku sanda ovota anene kuenda ovina vikuavo valupale anene

Esetukulo liekasa Liekokolo

Ovinyama vi likoka posi vi tu longisavo ovina vialua. Ndeci, ekangala lia kũlĩhĩwavo okuti ekokolo, li pondola oku londa ovimano kuenda oku kakatele kutulu wonjo. Kosimbu ociluvo caco ca kũlĩhĩle ciwa omo liuloño walio ukomohĩsa. (Olosapo 30:28) Yipi ono liuloño wekokolo?

Ocinyama eci ci kuete uloño woku kakatela kovitumãlo vi sielena ndeci vovindalasa, omo lia luveyi amue atito a kasi pekasa liaye. Akasa aco ka a la ñanela, pole a linga ongusu ya pita pokati. A luvei aco a kakatela kovitumalo viaco, omo liongusu yimue yitito ya kũlĩha okuti ongusu Van der Waals. Ongusu yaco yoku kokela ovina posi ya velapo, olio esunga lieci ku pondola oku londa vocimano cimue poku kuata lika kokualio. Omo liaco, aluvei atito ekokolo a vokiya usõvi ukasi ocipepi locimano. Eci u livokiya lolohuluwa via luvei a sangiwa vekasa liekokolo olongusu vio Van der Waals vieca ongusu yi sukiliwa oco ci kuatise ekokolo oku panamala.

Oku limbukiwa kuocina caco ku kuete esilivilo lipi? Ovimalẽho via leñela via pangiwa oco ku setukuiwe akasa ekokolo vi pondola oku talavayiwa lavio ndoku piñanya lofita yi la ñanela okuti ocina cimue ca setukuiwa kovina vi kasi voluali. * O ukanda wa sapulo The Economist ya tukula ukonomuisi umue wa popia okuti o ci kuata cimue ca pangiwa lofita yekokolo oyo nda ya kuata esilivilo kovopange oku sakula ana ka a pondula oku talavayiwa lolo adesivos.

Helie o Sesamẽla Epandiyo Liaco?

Oseketa yofeka yatiamẽla kolombalãu kuenda oseketa yatiamẽla kovina vio vilu, yi kasi oku panga omakina yimue yi kuete ovolu eceya yenda ndenyenya, kuenda omesele yaco okuti yi kasi ko Finlandia ya panga ale otrator yimue yi kuete ovolu epandu yi tẽla oku pita kilu liocina cimue ndeci ocipuka cimue cinene nda ca linga. Vakuavo va kuakukonomuisa va sokiya onanga yimue yi kuete olonjenje vi setukula ndomo olopinyu vi yikuka loku yika. Oseketa yimue yoku panga akãlu yi kasi oku panga ekãlu limue li setukula ombisi yimue yi komohĩsa. Kuenda akonomuisi vakuavo va kasi oku kũlĩhĩsa esilivilo li sangiwa koviwala via hotio ovokalunga oco va pange olongulete vieteyuilo via lela havio via pama.

Kuli ovina vialua viwa via setukuiwa kovina vi kasi voluali okuti vakuakukonomuisa va sokiya ociseleko muna mu sangiwa ovina vialua vialitepa. Ndomo ca lekisiwa lukanda wa sapulo The Economist, vociseleko caco, olonoño va pondola oku sanda ovina vimue vi va kuatisa oku potolola ovitangi vio vina via pangiwa.” Ovina via selekiwamo via kũlĩhĩwa okuti “olisesa ya cimue ca sovuiwa luloño woku lilongisa oviendalomuenyo.” Olonjanja vialua, omunu eye o soleka olisesa yaco ale ocitumãlo cimue cupange ci soneha ocisimĩlo cimue ale omakina yokaliye. Oku vangula catiamẽla kociseleko coco yolisesa ya cimue ca sovuiwa luloño woku lilongisa oviendalomuenyo,” ukanda wa sapulo The Economist wa lekisa hati: “Poku tukula ovina via luvikihiwa okuti o biomimétika ‘violisesa viovina via sovuiwa luloño woku lilongisa oviendalomuenyo,’ vakuakukonomuisa va kasi oku tõlisa okuti” ovina vi kasi voluali ovio vi seleka olisesa vio vina via sovuiwa.”

Ndamupi voluali mueya oku kuata ovina evi viosi vi komohĩsa? Valua vakuakukonomuisa nda va popia hati ovina viaco vi komohisa vi kasi voluali, onima ya tunda kanyamo alua ovina via tukuluka ño loku seteka kuenda ka ku lueya. Vakuakukonomuisa vakuavo, va kuete ocisimĩlo ca litepa. Ukonomuisi umue wovina vi muiwa lomakina o tukuiwa Michael Behe wa soneha vo The New York Times kunyamo 2005 hati: “Uvangi wa velapo ya sokiyo [ovina vi kasi voluali] vie ecelela oku kuata elomboloko kuenda ekolelo.” Nda ocina cimue ci molẽha ndu okuti, cenda kuenda ci lila ndopato okuti ka kuli uvangi wa suapo u situlula ocina ci kuavo tu pondola oku sima okuti opato. Eye we pitĩla petosi lipi? “Esokiyo limue ka citava okuti ka li kapiwako omo okuti ci letiwe.”

Ocili okuti, omesele yi panga evava limue liombalãu lia kolapo halio lia koka, o sesamẽla oku pandiyiwa omo lioku luvikiya ocina caco. Cimuamue haico, omunu o luvikiya etokekiso limue liwa ale onanga yimue ya kolapo ale ocendelo cimue ca koka o sesamẽla epandiyo omo liocina a linga. Ocili okuti, omesele yimue yi setukula ocina cimue omunu ukuavo a linga kuenje ka pandiya omunu waco ale ko ka kapiko, eye o pondola oku tendiwa okuti ongangala.

Ca sunguluka hẽ kokuove vakuakukonomuisa valoñoloha, okuti va setukula ovina vi kasi voluali oco va potolole ovitangi ka via lelukile viumesele, loku suñamisa upange waco kocisimĩlo cokuti ovina via tukuluka ño? Nda oku panga okopia yimue ci sukila omesele yimue ya loñoloha, nye ci popiwa kueci ca lulikiwa? Helie o sesamẽla epandiyo: Omesele wa ci panga ale omunu o setukula uloño waye?

Ocisimĩlo ca Suapo

Noke yoku konomuisa ovovangi vio vina vi kasi voluali, omanu va sokolola lutate va situlula ovisimĩlo viukualosamo wa soneha hati: “A Yehova, ovopange ove alua cimue! Osi wa a panga lolondunge. Ilu lieve lieyuka lovina wa panga.” (Olosamo 104:24) Usonehi Wembimbiliya Paulu we pitila petosi limuamue. Eye wa soneha hati: ‘Tunde kokululikiwa kuoluali, unu wa [Suku], una ko muiwa muiwa lovaso, okuti unene waye ko pui, kuenda okukola kuaye, u molehela ciwa vovina a lulika.’—Va Roma 1:19, 20.

Kuenje, omanu valua va sumbila Embimbiliya haivo va tava ku Suku, pamue nda va popia okuti eye wa talavaya luloño oco a lulike ovina vi komohisa vi kasi voluali. Pole, nye Embimbiliya li longisa catiamẽla kondaka yaco?

[Etosi Pombuelo Yemẽla]

 [Etosi a Velapo kemẽla 5]

Ndamupi voluali mueya oku kuata ovina evi viosi viwa?

 [Etosi a Velapo kemẽla 6]

Helie o seleka olisesa vio vina via sovuiwa voluali?

 [Okakasia/Oviluvialuvia kemẽla 7]

Nda oku panga okopia yimue ci sukila omesele yimue ya loñoloha, nye ci popiwa kueci ca lulikiwa?

Ombalãu eyi yiwa calua koku nuala, yi setukula avava o nyañe.

Akasa ekokolo ka halĩhi, lalimue eteke a sia ovinene, a tẽla oku pita kocitumalo cosi, te lika cina ci kuete ongusu yimue, kuenda a loka loku lamana lelikolisilo litito. Vakuakukonomuisa va kasi oku seteka oku ci setukula.

Utungilo u komohĩsa wo hidrodinâmika wombisi yi tukuiwa okuti kofre wa ecelela oku kuata ocisimĩlo coku panga ekãlu limue.

[Ono Yalitalatu]

Ombalãu: Kristen Bartlett/University of Florida;ekasa liekokolo: Breck P. Kent;ombisi ocikasia kuenda utale: Mercedes-Benz USA

 [Okakasia/Oviluvialuvia kemẽla 8]

OLONGENDE OKUTI VI KUETE OLONDUNGE VIALUA

Oviluvo vialua “vi kuete olondunge vialua” konjila ndomo vi tẽla oku lisonguila palo posi. (Olosapo 30:24, 25) kũlĩhĩsa ovolandu avali.

◼ Ndomo olonjinji vi li songuila Ndamupi olonjinji vi sanda okulia vi tẽla oku sanga onjila yoku tiukila kalungi avo? Vakuakukonomuisa ko Reino Unido va limbuka okuti ovio kavisi lika elemba, olonjinji vimue vi siavo ondimbukiso oco va pange onjila yi va ecelela oku tiukila kalungi avo. Ndeci, ukanda umue wa sapulo New Scientist wa lekisa okuti, olonjinji vi tukuiwa hati olonjinji fareo vi panga onjila yi tunda kelungi liavo vi loña kovitumalo via litepa kuenje noke vi linga anyãha avindi a kuete 50 toke 60. Nye ci ecelela okuti alila aco a limbukiwa lonjanga? Eci olunjinji lumue lu kasi oku tiukila kelungi kuenje lu pitila penyaha owo u kuama onjila ya suñama yu tuala kelungi liaye. Ocipama caco ca amisako hati, olondimbukiso vianyãha vi kuatisa okuti ka viendela vonjila yimuamue, ca piãla enene eci va kasi oku enda volonjila via litepa kuenda ci tepulula ekavo nda via kuata nda va kuamele onjila ka yi va tuala kelungi.”

◼ OmBusula Yolonjila. Olonjila vialua vi linga ungende poku kapelako ocinala vĩ linga kuenda ekalo liotembo. Ndamupi? Ukanda wasapulo Science, wa lekisa okuti, Vakuakukonomuisa va limbuka okuti ovio vi lisakalaisa lolongusu viongongo. Pole, olongusu viaco viongongo via litepa kocitumalo lokocitumãlo kuenda halonjanja viosiko vi loñisa konano. Nye ci kuatisa olonjila via siata oku iluka okuti ka vi pambuka konjila yavo? Citava okuti ovio vi talavaya lombusula yavo yovokati lekuatiso lioku iñila kuekumbi kueteke leteke. Ukanda wasapulo Science wamisako hati, omo okuti oku iñila kuekumbi ku pongoloka ndomo ci likuata lekalo kuenda ovovo unyamo vakuakukonomuisa va tava okuti olonjila viaco vi tẽla oku piñanya apongoloko aco pocakati cololosio yi kasi vokati kavio yina yi va sapuila otembo yunyamo.

Helie wa sokiya okuti olunjinji lu kuata uloño woku limbuka olondimbukiso? Helie wa sovola okuti olonjila vi kuata ombusula yimue lololosio yovokati kuenda owoño u tẽla oku situlula olonumbi ovimalẽho viaco vi lekisa? Ocisimĩlo cokuti ovina via tukuluka ño? Ale Ululiki ukualondunge?

[Ono Yelitalatu]

© E.J.H. Robinson 2004