1. Ndi mini zwine ra zwi koloda vhabebi vhashu, nahone nga zwenezwo ri fanela u ḓipfa na u ḓifara nga nḓila-ḓe khavho?

 MUNNA wa vhuṱali wa kale-kale o eletshedza: “Thetshelesa zwine khotsi-au a U vhudza; mubebi wau ndi ene; na mme-au ó kegula U songo vhuya wa mu nyadza.” (Mirero 23:22) Ni nga kha ḓi ri: ‘Zwenezwo ndi nga si vhuye nda zwi ita!’ Nṱhani ha u nyadza vhomme ashu—kana vhokhotsi ashu—vhunzhi hashu ri pfa ri tshi vha funa vhukuma. Ri ṱhogomela uri ri vha koloda nga maanḓa. Tsha u thoma, vhabebi vhashu vho ri ṋea vhutshilo. Naho Yehova e Tshisima tsha vhutshilo, nga nnḓa ha vhabebi vhashu ro vha ri sa ḓo vhuya ra vha hone. A hu na tshine ra nga tshi ṋea vhabebi vhashu tshine tsha vha tsha ndeme u fana na vhutshilo. Zwenezwo, edzani u humbula nga ha u ḓikumedza, u londa ha u vhilaelela, tshinyalelo, na ṱhogomelo ya lufuno zwi ṱoḓeaho kha u thusa ṅwana u bva hanani u ya vhualuwani. Ngauralo-ha, zwi a pfala uri Ipfi ḽa Mudzimu ḽi eletshedze: “Hulisa khotsi-au na mme-au . . . ndi hone zwi tshi ḓo u nakela, wa lalama shangoni”!—Vha-Efesa 6:2, 3.

2. Vhana vho no aluwaho vha nga ṋekedza hani vhabebi vhavho “zwe vha tondiwa” zwone?

² Muapostola Paulo o ṅwalela Vhakriste: “Havho [vhana kana vhaḓuhulu] tshihulu-hulu nga vha ḓi-funze u vha vha ofhaho Mudzimu nḓuni dzavho vhone vhaṋe, vha tevhedze-vho zwe vha tondiwa nga vhabebi vhavho, ngauri ndi zwone zwi takalelwaho nga Mudzimu.” (1 Timotheo  5:4) Vhana vho aluwaho vha ṋea vhabebi nge “vha tondiwa” nga u livhuha miṅwaha minzhi ya lufuno, mushumo, na ṱhogomelo zwe vhabebi vhavho na vhomakhulu wavho vha vha ṋea zwone. Iṅwe nḓila ine vhana vha nga ita zwenezwi ngayo ndi u ṱhogomela uri u fana na muṅwe na muṅwe, vhalala vha ṱoḓa lufuno na khwaṱhisedzo—nga maanḓa. U fana na riṋe roṱhe, vha ṱoḓa u ḓipfa uri vha a dzhielwa nṱha. Vha ṱoḓa u pfa uri vhutshilo havho ndi ha ndeme.

3. Ri nga hulisa hani vhabebi na vhomakhulu?

³ Ngauralo ri nga hulisa vhabebi vhashu na vhomakhulu washu nga u vha vhudza uri ri a vha funa. (1 Vha-Korinta 16:14) Arali vhabebi vhashu vha sa dzuli na riṋe, ri fanela u humbula uri u davhidzana navho zwi nga vha takadza vhukuma. Vhurifhi vhu takadzaho, u rwela luṱingo, kana u vha dalela zwi nga engedza vhukuma dakalo ḽavho. Miyo, ane a dzula ngei Dzhapani, o ṅwala zwi tevhelaho musi e na miṅwaha ya 82: “Ṅwananyana wanga [ane munna wawe a vha muḓinḓa a dalelaho zwivhidzo] u mbudza uri: ‘Mmawe, ndi humbela uri vha “dale” na riṋe.’ U nthumela dzina ḽa tshivhidzo na nomboro ya luṱingo hune vha nga waniwa hone vhege iṅwe na iṅwe. Ndi kona u vula mapa wanga nahone nda ri: ‘Ee. Zwino vha hafha!’ Nga misi ndi livhuha Yehova nga phaṱutshedzo ya u vha na ṅwana o raliho.”

4. Sialala ḽa vhurereli ha Tshiyuda ḽo ṱuṱuwedza hani u sa pfela vhuṱungu vhabebi vhalala?

⁴ Naa u hulisa vhabebi vhau zwi nga katela na u ṱhogomela ṱhoḓea dzavho dza zwithu zwi vhonalaho? Ee. Kanzhi zwo tou ralo. Misini ya Yesu vharangaphanḓa vha vhurereli vha Vhayuda vho tikedza sialala ḽa uri arali muthu a amba uri tshelede kana thundu yawe o zwi “ṋekedza Mudzimu,” o vha a tshi vhofholowa kha vhuḓifhinduleli ha u zwi shumisa kha u ṱhogomela vhabebi  vhawe. (Mateo 15:3-6) Ndi tshiṱuhu tshingafhani! Zwi re zwone ndi uri vhenevho vharangaphanḓa vha vhurereli vho vha vha tshi khou ṱuṱuwedza vhathu uri vha songo hulisa vhabebi vhavho, fhedzi vha vha nyadze nga u sa ṱhogomela ṱhoḓea dzavho lwa tseḓa. A ri vhuyi ra ṱoḓa u ita zwenezwo!—Doiteronomio 27:16.

5. Hu sa londwi ndugiselelo dzo itwaho nga mivhuso ya maṅwe mashango, ndi ngani u hulisa vhabebi vhau nga zwiṅwe zwifhinga zwi tshi katela na u vha thusa nga zwa dzitshelede?

⁵ Mashangoni manzhi ṋamusi, mbekanyamushumo dza u thusa dzi tikedzwaho nga muvhuso dzi ṱhogomela dziṅwe ṱhoḓea dza zwithu zwi vhonalaho dza vhalala, dzi ngaho zwiḽiwa, zwiambaro, na vhudzulo. Zwiṅwe hafhu, vhalala vha nga kha ḓi vha vho kona u ita iṅwe ndugiselelo u itela musi vha tshi vha vhalala. Fhedzi arali dzenedzi ndugiselelo dza fhela kana dzi sa eḓane, vhana vha hulisa vhabebi vhavho nga u ita zwine vha nga zwi kona u itela u swikelela ṱhoḓea dza vhubebi. Zwi re zwone ndi uri u ṱhogomela vhabebi vhalala ndi musumbedzo wa u ḓikumedza kha Mudzimu, zwine zwa vha u ḓikumedza ha muthu kha Yehova Mudzimu, Muthomi wa ndugiselelo ya muṱa.

6. Ndi ndugiselelo dzifhio dza vhudzulo dze vhaṅwe vha dzi ita u itela u ṱhogomela ṱhoḓea dza vhabebi vhavho?

⁶ Vhana vhanzhi vho aluwaho vho aravha ṱhoḓea dza vhabebi vhavho vha lwalaho nga lufuno na u ḓikumedza. Vhaṅwe vho dzhia vhabebi vhavho u itela u dzula navho mahayani avho kana vho pfuluwa u itela u vha tsini navho. Vhaṅwe vho pfulutshela ha vhabebi vhavho. Kanzhi, ndugiselelo dzo raloho dzo vha phaṱutshedzo kha vhabebi na vhana.

7. Ndi ngani zwi zwavhuḓi u sa ita phetho nga u ṱavhanya malugana na vhabebi vhalala?

⁷ Naho zwo ralo, nga zwiṅwe zwifhinga, honohu u pfuluwa a hu vhi na mvelelo dzavhuḓi. Ndi ngani? Khamusi nga ṅwambo wa uri phetho dzi itwa nga u ṱavhanya  kana dzo thewa fhedzi kha maḓipfele. Bivhili nga vhuṱali i a sevha, “Muthanyi u sedza ṋayo dzawe.” (Mirero 14:15) Sa tsumbo, kha ri ri mme aṋu mulala vha na vhuleme ha u dzula vhe vhoṱhe nahone ni humbula uri vha nga vhuyelwa nga u dzula na inwi. Musi ni tshi ṱhogomela vhukando haṋu nga vhuṱali, ni nga kha ḓi ṱhogomela zwi tevhelaho: Ṱhoḓea dzavho dza vhukuma ndi dzifhio? Naa hu na tshumelo dza vhathu zwavho kana dzi tikedzwaho nga muvhuso dzine dza nga thusa nga nḓila i ṱanganedzeaho? Naa vha a ṱoḓa u pfuluwa? Arali vha tshi ṱoḓa u pfuluwa, vhutshilo havho vhu ḓo kwamea nga nḓila dzifhio? Naa vha ḓo fanela u sia dzikhonani? Izwi zwi nga kha ḓi vha kwama hani maḓipfele? Naa no no ambedzana navho nga ha zwenezwi? Honovhu vhukando vhu nga kha ḓi kwama hani inwi, mufarisi waṋu, vhana vhaṋu? Arali mme aṋu vha tshi ṱoḓa ṱhogomelo, i ḓo ṋekedzwa nga nnyi? Naa honoho vhuḓifhinduleli vhu nga ṱanganelwa? Naa no no haseledza enea mafhungo na vhoṱhe vhane vha kwamea nga ho livhaho?

8. Ni nga kha ḓi kona u amba na vhafhio musi ni tshi phetha nḓila ya u thusa vhabebi vhaṋu vhalala?

⁸ Samusi vhuḓifhinduleli ha u ṱhogomela vhu ha vhana vhoṱhe muṱani, zwi nga kha ḓi vha vhuṱali u vha na muṱangano wa muṱa u itela uri vhoṱhe vha ṱanganele kha u ita phetho. U amba na vhahulwane tshivhidzoni tsha Vhukriste kana khonani dze dza vhuya dza sedzana na vhuimo vhu fanaho na zwone zwi nga thusa. Bivhili i a sevha: “Maano o kunda nga u litsha u langana; zwi ḓo konadzea, vhaeletshedzi vha tshi anda.”—Mirero 15:22.

9, 10. (a) Hu sa londwi vhulala havho, ndi mini zwine vhalala vha fanela u humbulelwa zwone? (b) Kha vhukando naho vhu vhufhio vhune ṅwana o aluwaho a vhu dzhia a tshi itela vhabebi vhawe, ndi mini zwine nga misi a fanela u vha ṋea zwone?

⁹ U hulisa vhabebi vhashu vhalala zwi ṱoḓa u pfela vhuṱungu na u pfesesa. Musi mvelelo dza vhulala dzi tshi  engedzea, vhalala vha nga kha ḓi wana zwi tshi konḓa vhukuma u tshimbila, u ḽa, na u elelwa. Vha nga kha ḓi ṱoḓa thuso. Kanzhi vhana vha a vhilaelela nga maanḓa u tsireledzea ha vhabebi vhavho nahone vha lingedza u ṋekedza vhulivhisi. Fhedzi vhalala ndi vhaaluwa vha re na vhutshilo ho ḓalaho vhuṱali na tshenzhelo, vhutshilo ha u ḓiṱhogomela na u ḓiitela dziphetho. U ḓiṱalula na u ḓifulufhela havho zwi nga kha ḓi ḓisendeka kha mushumo wavho sa vhabebi na vhaaluwa. Vhabebi vhane vha ḓipfa uri vha fanela u tendela vhana vhavho vha tshi langa vhutshilo havho vha nga tsikeledzea kana vha sinyuwa. Vhaṅwe vha a hanedza na u lwa na zwine vha vhona uri ndi vhuḓidini ha u vha dzhiela vhuḓilangi havho.

¹⁰ A hu na zwipiringululi zwi leluwaho zwa vhuleme ho raloho, fhedzi ndi u vha na vhulenda u tendela vhabebi vhalala vha tshi ḓiṱhogomela na u ḓiitela dziphetho u swika hune vha kona hone. Ndi vhuṱali u sa ita phetho nga ha zwine zwa vha khwine-khwine kha vhabebi vhaṋu ni songo thoma na amba navho. Vha nga kha ḓi vha vho fhelelwa nga maanḓa. Vha tendeleni u ita zwine vha zwi kona. Ni nga kha ḓi wana uri musi ni tshi lingedza u sa laula vhutshilo ha vhabebi vhaṋu, vhushaka haṋu navho vhu ḓo vha khwine. Vha ḓo takala nga maanḓa, na inwi-vho ni ḓo takala. Naho hu tshi ṱoḓea u kombetshedza zwiṅwe zwithu u itela u vha vhuyedza, u hulisa vhabebi vhaṋu zwi ṱoḓa uri ni vha ṋee tshirunzi na ṱhonifho zwo vha teaho. Ipfi ḽa Mudzimu ḽi a eletshedza: “U tshi livhana na mmvi U loshe; U hulise tshifhaṱuwo tsha mukalaha.”—Levitiko 19:32.

11-13. Arali vhukonani ha ṅwana o aluwaho na vhabebi vhawe ho vha hu si havhuḓi tshifhingani tsho fhiraho, a nga sedzana hani na khaedu ya u vha ṱhogomela vhulalani havho?

¹¹ Nga zwiṅwe zwifhinga vhuleme vhune vhana vho aluwaho vha sedzana naho kha u hulisa vhabebi vhavho  vhalala vhu katela na vhushaka he vha vha naho na vhabebi vhavho zwifhingani zwo fhiraho. Khamusi khotsi aṋu vho vha vhe si na vhulenda na lufuno, mme aṋu vha tshi langa nahone vhe na vhuhali. Ni nga kha ḓi ḓipfa ni tshee no dinalea, no sinyuwa, kana no vhaisala ngauri a vho ngo vha vhabebi vhe na vha ni tshi vha ṱoḓa. Naa ni nga kunda maḓipfele o raloho? a

¹² Basse, we a alutshela Finland, u a anetshela: “Khotsi anga wa vhuvhili vho vha vhe muofisiri wa SS kha ḽa Nazi Dzheremane. Vho vha vha tshi ṱavhanya u sinyuwa, nga zwenezwo vho vha vha na khombo. Vho vha vha tshi rwa mme anga lunzhi-lunzhi ndo sedza. Muṅwe musi vho ntsinyutshela, vha bvula bannda ḽavho vha nthwa khofheni nga tshikwetsho tshaḽo. Tsho nthwa lwe nda wela mmbeteni.”

¹³ Naho zwo ralo, ho vha hu na maṅwe masia a vhumuthu havho. Basse u engedza nga uri: “Kha ḽiṅwe sia, vho vha vha tshi shuma nga maanḓa nahone vha sa litshi u ṱhogomela muṱa nga zwithu zwi vhonalaho. A vho ngo vhuya vha mpfuna sa khotsi, fhedzi ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri vho vha vho vhaisala maḓipfele. Mme avho vho vha pandela hayani musi vha tshee mutukana muṱuku. Vho aluwa vha tshi khou lwa nahone vha dzhenela vhuswole vhe muṱhannga. Ndo vha ndi tshi kona u pfesesa u swika kha vhuṅwe vhuimo nahone ndi si vha vhone mulandu. Musi ndi tshi aluwa, ndo vha ndi tshi ṱoḓa u vha thusa nga maanḓa nga he nda vha ndi tshi nga kona ngaho u swika vha tshi lovha. Zwo vha zwi sa leluwi, fhedzi ndo ita zwe nda vha ndi tshi kona. Ndo lingedza u vha murwa wavhuḓi u swika mafheleloni, nahone ndi humbula uri vho ndzhia nga yeneyo nḓila.”

14. Ndi luṅwalo lufhio lune lwa shuma vhuimoni hoṱhe, u katela na vhuimo vhune ha bvelela kha u ṱhogomela vhabebi vhalala?

¹⁴ Vhuimoni ha muṱa, u fana na kha maṅwe mafhungo,  nyeletshedzo ya Bivhili i a shuma: “Ambarani-ha dzimbilu-tshilidzi, na u vuḓa, na u ḓi-ita vhaṱuku, na vhulenda, na u sa fhela mbilu. Ni nge no takulanaho, ni khathutshelane arali muṅwe e na tshiné a sola muṅwe. Vhunga Kristo ó ni khathutshela, na inwi ni ralo.”—Vha-Kolosa 3:12, 13.

15. Ndi ngani u ṱhogomela vhabebi nga zwiṅwe zwifhinga zwi tshi vhavha?

¹⁵ U ṱhogomela mubebi a lwalaho ndi mushumo muhulwane, u katelaho mishumo minzhi, vhuḓifhinduleli vhunzhi, na tshifhinga tshilapfu. Fhedzi tshipiḓa tshi konḓaho vhukuma kanzhi ndi tsha maḓipfele. Zwi a vhavha  u vhona vhabebi vhau vha tshi khou xelelwa nga mutakalo wavho, muhumbulo, na vhuḓilangi. Sandy, ane a bva Puerto Rico, u a anetshela: “Mme anga vho vha vhe vha ndeme muṱani washu. Zwo vha zwi tshi vhavha vhukuma u vha ṱhogomela. Vho thoma nga u ṱudza; zwi tshi ya vha ṱoḓa mugo, nga murahu tshidulo tsha zwihole. Nga murahu ha zwenezwo vho ṋaṋa u swika vha tshi lovha. Vho farwa nga khensara ya marambo nahone vha ṱoḓa ṱhogomelo ya nga misi—masiari na vhusiku. Ro vha ri tshi vha ṱanzwa na u vha ḽisa na u vha vhalela. Zwo vha zwi tshi konḓa vhukuma—zwihuluhulu maḓipfeleni. Musi ndi tshi ṱhogomela uri mme anga vho vha vha tshi ḓo lovha, ndo lila ngauri ndo vha ndi tshi vha funa nga maanḓa.”

16, 17. Ndi nyeletshedzo ifhio ine ya nga thusa muṱhogomeli u vha na mavhonele o linganyiselwaho a zwithu?

¹⁶ Arali ni tshi ḓiwana ni vhuimoni vhu fanaho, ni nga ita mini u itela u konḓelela? U thetshelesa Yehova nga u vhala Bivhili na u amba nae nga thabelo zwi ḓo ni thusa nga maanḓa. (Vha-Filipi 4:6, 7) Nga nḓila i shumaho, itani vhungoho ha uri ni ḽa zwiḽiwa zwi fushaho nahone ni lingedze u eḓela khofhe dzo linganyiselwaho. Nga u ita zwenezwi, ni ḓo vha ni vhuimoni havhuḓi, maḓipfeleni na muvhilini, ha u ṱhogomela ane na mu funa. Khamusi ni nga lugiselela u awela nga zwiṅwe zwifhinga kha maitele a ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. Naho arali ni sa koni u wana maḓuvha a vhuawelo, ndi vhuṱali u vhetshela thungo tshiṅwe tshifhinga tsha u awela. U itela u wana tshiṅwe tshifhinga tsha u awela, ni nga kha ḓi dzudzanya na muṅwe ane a ḓo dzula na mubebi waṋu a lwalaho.

¹⁷ Zwo ḓowelea uri vhaṱhogomeli vho aluwaho vha lavhelele u ita zwithu zwine vha si zwi kone. Fhedzi ni songo ḓipfa ni na mulandu nga zwine na si kone u zwi ita. Kha zwiṅwe zwiimo ni nga kha ḓi ṱoḓa u isa ane na mu funa hayani ha vhaaluwa. Arali ni muṱhogomeli, ḓivhetsheleni zwilavhelelwa zwi pfalaho. Ni fanela u linganyisela  hu si ṱhoḓea dza vhabebi vhaṋu fhedzi, fhedzi na dza vhana vhaṋu, mufarisi waṋu, na inwi muṋe.

18, 19. Yehova o fulufhedzisa u tikedza nga nḓila-ḓe, nahone ndi tshenzhelo ifhio ine ya sumbedza uri u vhulunga fulufhedziso ḽawe?

¹⁸ Nga Ipfi ḽawe, Bivhili, Yehova nga lufuno u ṋekedza vhulivhisi vhune ha nga thusa muthu vhukuma kha u ṱhogomela vhabebi vhalala, fhedzi yeneyo a si yone thuso i yoṱhe ine a i ṋekedza. Mupsalme o hevhedzwa u ṅwala uri: “Yehova u tsini na vhoṱhe vhané vha mu vhidza . . . zwililo zwavho u a zwi pfa a vha tshidza.” Yehova u ḓo tshidza, kana u vhulunga, vha fulufhedzeaho vhawe na vhuimoni vhu konḓesaho.—Psalme ya 145:18, 19.

¹⁹ Myrna, kha ḽa Philippines, o guda zwenezwi musi a tshi khou ṱhogomela mme awe, vhe vha vha vha si tsha kona u ita tshithu nga ṅwambo wa vhulwadze ha u oma lurumbu. Myrna u a ṅwala: “A hu na tshi tsikeledzaho u fana na u vhona ane na mu funa a tshi shengela, a sa koni u ni vhudza uri hu khou vhavha ngafhi. Zwo vha zwi tshi fana na u mu vhona a tshi khou nwela khothe nga zwiṱuku nga zwiṱuku, nahone ho vha hu si na zwe nda vha ndi tshi nga zwi ita. Zwifhinga zwinzhi ndo vha ndi tshi gwadama nahone nda amba na Yehova nga ha nḓila ye nda vha ndo neta ngayo. Ndo lilela nṱha u fana na Davida, we a humbela Yehova uri a vhulunge miṱodzi yawe kha mudzio nahone a mu humbule. [Psalme ya 56:8] Nahone samusi Yehova o fulufhedzisa, o nṋea maanḓa e nda vha ndi tshi a ṱoḓa. ‘Yehova o vha maanḓa anga.’”—Psalme ya 18:18.

20. Ndi mafulufhedziso afhio a Bivhili ane a thusa vhaṱhogomeli u vha na fulufhelo, naho ane vha khou mu ṱhogomela a tshi fa?

²⁰ Hu ambiwa uri u ṱhogomela vhabebi vhalala ndi “nganea i si na magumo a takadzaho.” Hu sa londwi na vhuḓidini ha khwine-khwine ha u ṱhogomela, vhalala vha nga kha ḓi lovha, samusi mme a Myrna vho lovha. Fhedzi vhane vha fulufhedza Yehova vha a ḓivha uri  lufu a si ambadzifhele. Muapostola Paulo o ri: “Huno fulufhelo ḽiné nda fulufhedza Mudzimu ngaḽo’ . . . ḽa u ri: Vhafu vha ḓo vuwa, vhoṱhe, vho lugaho na vha so ngo luga.” (Mishumo 24:15) Vho felwaho nga vhabebi vhalala vha fhumudzwa nga fulufhelo ḽa mvuwo ya vhafu khathihi na fulufhedziso ḽa shango ḽiswa ḽi takadzaho ḽa Mudzimu hune ‘lufu lu si tsha ḓo vha hone.’—Ndzumbululo 21:4.

21. Ndi mvelelo dzifhio dzavhuḓi dzine dza vha hone nga u hulisa vhabebi vhalala?

²¹ Vhashumeli vha Mudzimu vha dzhiela nṱha vhabebi vhavho, naho vho no vha vhalala. (Mirero 23:22-24) Vha a vha hulisa. Vha tshi ita zwenezwo, vha tshenzhela zwine murero wo hevhedzwaho wa zwi amba: “Nga hu takale-ha khotsi-au na mme-au; mubebi wau a U pembelele.” (Mirero 23:25) Nahone zwihuluhulu, vhane vha hulisa vhabebi vhavho vhalala vha ita na u takadza na u hulisa Yehova Mudzimu.