Zwimela Na Zwipuka Zwi Ri Gudisa Mini?

“Vhudzisa zwipuka, zwi ḓo u funza; na zwiṋoni, zwi ḓo u vhudza. Lavhelesa ḽifhasi, ḽi ḓo u funza; Na khovhe dzi ḓo u vhudza.”​—YOBO 12:​7, 8.

MIṄWAHANI ya zwenezwino, vhorasaintsi na vhainzhiniere vho thoma u guda kha zwimela na zwipuka. Vha khou guda na u edzisela nḓila ine zwiṅwe zwimela na zwipuka zwa vha ngayo. Zwenezwi zwi vhidzwa biomimetics. Vha guda nga ha zwenezwi zwithu u itela u bveledza zwithu zwiswa na u khwinisa mitshini i re hone. Musi ni tshi khou ṱolisisa tsumbo dzi tevhelaho, ḓivhudziseni uri, ‘Ndi nnyi o tewaho u khoḓiwa nga nṱhani ha zwenezwi zwithu?’

U Guda Kha Phapha Dza Khovhe Ya Vhimbi

Vhaiti vha mabufho vha nga guda mini kha khovhe ya vhimbi ine ya pfi humpback? Hu na zwithu zwinzhi vhukuma zwine vha nga zwi guda. Khovhe khulwane ya vhimbi i lemela thani dzi ṱoḓaho u vha 30, tshileme tshine tsha nga lingana na ṱiraka ḽo ḓalaho mihwalo. I na muvhili wo khwaṱhaho na phapha khulwane. Yo lapfa mithara dza 12 nahone i tala nga luvhilo luhulwane na u khona nga u ṱavhanya maḓini. Sa tsumbo, musi khovhe ya humpback i tshi ḽa khovhe kana zwiṅwe zwithu zwa maḓini, i nga tala i tshi khou mona yo sedza nṱha i tshi khou vhudzula bulo. Enea mapulo a mithara dza 1.5 a shuma sa nethe ya u fasha khovhe. Musi yo no dzi fasha, zwi a leluwa uri i dzi ḽe.

Zwine zwa mangadza vhaṱoḓisisi ndi nḓila ine ya khonela ngayo tsini hu sa londwi u khwaṱha hayo. Vho wanulusa uri zwenezwi zwi itiswa nga nḓila ye phapha dza khovhe ya vhimbi dza itwa ngayo. Nga matungo ha phapha dzayo, a hu suvheleli u fana na dza bufho. Fhedzi hu na maguluguḓa ane a vhidzwa tubercles.

Musi khovhe ya vhimbi i tshi khou tala maḓini, enea maguluguḓa a ita uri i papamale. Nga nḓila-ḓe? Magazini une wa pfi Natural History, wo ṱalutshedza uri enea maguluguḓa a ita uri maḓi a pfuke zwavhuḓi nga nṱha ha phapha dza khovhe ya vhimbi, naho i tshi khou gonyela nṱha. Arali phapha dzayo dzo vha dzi tshi suvhelela, yo vha i sa ḓo kona u khonela tsini na u papamala.

Zwenezwi zwithu zwo wanuluswaho, zwi nga shumiswa nga nḓila-ḓe? Arali phapha dza bufho dza itwa ho tevhedzwa phapha dza khovhe ya vhimbi, a hu nga ṱoḓei zwithu zwinzhi uri ḽi kone u fhufha na u khona. Phapha dza bufho dzi nga vha dzo tsireledzeaho nahone dzi si ṱoḓe u dzula dzi tshi lugiswa. Muḓivhi wa zwa misipha ane a pfi John Long, o amba uri hu si kale, “zwi nga bufho ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi ḓo vha maguluguḓa kha phapha u fana na khovhe ya vhimbi ya humpback.”

U Edzisela Phapha Dza Tshiṋoni Tsha Lwanzheni

Ndi ngoho uri mabufho o itwa hu tshi khou edziselwa nḓila ye phapha dza zwiṋoni dza itwa ngayo. Fhedzi zwa zwino, vhainzhiniere vho no khwinisa vhukuma nḓila ine vha edzisela ngayo phapha dza zwiṋoni. Magazini une wa pfi New Scientist wo amba uri: “Vhaṱoḓisisi vha Yunivesithi ya Florida vho ita bufho ḽiṱuku ḽine ḽa fhufha nga ḽoṱhe ḽi tshi khou shumisa rimouthu. Ḽeneḽi bufho ḽi a kona u ima muyani ḽi sa khou ya phanḓa kana murahu, u tsela fhasi na u gonyela nṱha nga u ṱavhanya u fana na tshiṋoni tsha lwanzheni.”

Tshiṋoni tsha lwanzheni tshi ita zwithu zwinzhi zwi mangadzaho musi tshi tshi fhufha tsho ṱharamudza maphapha atsho. Tshi a kona u a khotha na u a khotholola. Wonoyu magazini u tshi bvela phanḓa wo amba uri, “musi vha tshi edzisa nḓila ine tshenetshi tshiṋoni tsha ṱharamudza ngayo phapha dzatsho, vho ita bufho ḽiṱuku ḽine ḽa vha senthimithara dza 60 ḽi re na mutshini une wa ṱharamudza phapha dzaḽo. Dzenedzi phapha dzo itwaho nga vhuṱali dzi ita uri ḽeneḽi bufho ḽi kone u fhufha nṱha ha zwifhaṱo zwilapfu na vhukati hazwo. Maswole a Amerika a khou ṱoḓa ḽeneḽi bufho ḽi tshi itwa u itela uri a kone u ṱoḓa zwiṱhavhane zwo itwaho nga khemikhaḽa ḓoroboni khulwane.”

U Edzisa Nḓila Ine Milenzhe Ya Tshikwavhavha Ya Vha Ngayo

Ri nga guda zwinzhi na kha zwipuka zwi sa dzuli maḓini. Sa tsumbo, tshikwavhavha tshi a kona u gonya dzimbondo na ceiling tshi sa weli fhasi. Na zwifhingani zwa Bivhili, tshikwavhavha tsho vha tshi tshi ḓivhelwa honovhu vhukoni. (Mirero 30:28) Ndi mini zwine zwa ita uri tshikwavhavha tshi kone u ita zwenezwi?

Tshikwavhavha tshi kona u nambatela na fhethu hu suvhelelaho u fana na ngilasi, nga nṱhani ha zwithu zwine zwa nga mavhudzi zwine zwa vha kha milenzhe yatsho. Milenzhe yatsho a i na guḽuu. Nṱhani hazwo, tshi shumisa maanḓa maṱuku ane a ita uri molecule dzi kuvhangane. Molecule dzatsho na dza fhethu he tsha ima hone dzi a nambatelana nga nṱhani ha maanḓa ane a vhidzwa van der Waals. Fhedzi riṋe ri nga si kone u gonya luvhondo ri tshi khou shumisa zwanḓa zwashu ngauri maanḓa a u kokodzela zwithu fhasi ndi mahulwane. Fhedzi zwithu zwi ngaho mavhudzi zwine zwa vha kha milenzhe ya tshikwavhavha zwi ita uri maanḓa maṱuku a van der Waals a engedzee. Musi a tshi engedzea a ita uri muvhili wa tshikwavhavha u sa lemeli u nambatele.

Zwenezwi zwithu zwo wanuluswaho zwi nga shumiswa hani? Nṱhani ha u shumisa Velcro * ine nayo yo itwa hu tshi edziswa tsiko, hu nga itwa zwithu hu tshi edziswa milenzhe ya tshikwavhavha. Muṅwe magazini une wa pfi The Economist wo amba nga ha muṅwe muṱoḓisisi we a amba uri arali ha itwa banditshi ine ya nambatela u fana na milenzhe ya tshikwavhavha, zwi nga thusa vhukuma kha “ngalafho musi hu sa ṱoḓei guḽuu dzo itwaho nga khemikhaḽa.”

Ndi Nnyi Ane A Tea U Khoḓwa?

Zwa zwino NASA i khou ita mutshini une wa vha na milenzhe minzhi u fana na phame. Vhainzhiniere vha Finland vho no ita mutshini une wa vha na milenzhe ya rathi une wa kona u swikelela fhethu hu konḓaho u fana na tshikhokhonono. Vhaṅwe vhaṱoḓisisi vho ita labi ḽine ḽa vha na mabuli ane a vala na u vulea u fana na pinecone. Iṅwe feme ya u ita dzigoloi, i khou ita goloi ine ya si shumisese mapfura vha tshi edzisa boxfish. Vhaṅwe vhaṱoḓisisi vha khou sedzulusa khumba dza lwanzheni zwi vhidzwaho abalone u itela u vhona arali vha tshi nga ita zwiambaro zwa u ḓitsireledza zwo khwaṱhaho zwi sa lemeli.

Ho itwa zwithu zwinzhi zwavhuḓi hu tshi edziswa tsiko lwe ha vhuya ha itwa database ine ya vha na zwithu zwo gudwaho kha tsiko. Magazini wa The Economist wo sumbedza uri kha yeneyi database vhorasaintsi vha nga kona u wana “thandululo dzi bvaho kha tsiko dza thaidzo dzavho.” Yeneyi nḓivho nga ha zwithu zwo sikwaho vha i vhidza uri ndi “patent ya tsiko.” Nga ho ḓoweleaho, patent i vha i ya muthu kana khampani ine ya ṅwalisa uri ndi yone yo ḓaho na muhumbulo wa u ita tshithu kana mutshini. Musi magazini wa The Economist u tshi amba nga ha yeneyi database, wo ri: “Nge ha pfi vhuṱali hoṱhe vhu bvaho kha tsiko ndi dzi-patent zwi amba uri vha khou tenda uri honovhu vhuṱali hoṱhe vhu bva kha tsiko.”

Fhedzi izwi zwithu zwoṱhe zwa wana ngafhi vhuṱali? Vhaṱoḓisisi vhanzhi vha ri honovhu vhuṱali vhune ra vhu vhona kha tsiko ho sokou bvelela nahone zwithu zwi khwinifhala zwi tshi ya. Fhedzi vhaṅwe vhaṱoḓisisi vha zwi vhona nga nḓila yo fhambanaho na yeneyo. Nga 2005, muḓivhi wa Microbiology Michael Behe o ṅwala kha The New York Times a ri: “Sa izwi hu na vhuṱanzi vhunzhi ha uri zwithu zwo tou sikwa, a hu na ṱhoḓea ya u ṱoḓa vhuṅwe vhuṱanzi.” O phetha nga ḽifhio? O ri: “Samusi zwi tshi vhonala uri zwithu zwo tou sikwa, a ro ngo fanela u dzhiela fhasi yeneyo ngoho.”

Zwi tou pfala uri arali muinzhiniere a ita lufhafha lwa bufho lune lwa ḓo ita uri vhathu vha tsireledzee na u vhulunga mapfura, u tea u khoḓiwa. Na mubveledzi ane a ita banditshi ine ya kona u shumiswa kha vhuimo ho fhambananaho, labi ḽavhuḓi kana goloi i sa ḽesi mapfura, u tewa u khoḓwa. Mubveledzi ane a edzisa zwo itwaho nga muṅwe, fhedzi a si ise thendo kha we a kopa khae, u dzhiiwa sa mbava.

Naa ni vhona hu vhuṱali musi vhaṱoḓisisi vha tshi shumisa zwi re kha tsiko u tandulula thaidzo dzo serekanaho, fhedzi vha ri honoho vhuṱali a ho ngo tou sikwa, ho tou bvelela nga hoṱhe? Arali zwi tshi ṱoḓea uri muthu a vhe o ṱalifha uri a edzise tsiko, hu pfi mini nga vhuṱali ha we a zwi sika? Ndi nnyi ane a tea u khoḓwa, naa ndi musiki wazwo kana ane a tou zwi edzisela?

Ḽine Ra Nga Phetha Ngaḽo

Vhathu vhanzhi musi vha tshi vhona vhuṱanzi ha uri zwithu zwo tou sikwa vha ḓipfa u fana na muphisalema we a ṅwala u ri: “Mishumo yau ndi minzhi lungafhani, Iwe Yehova! Wo i ita yoṱhe nga vhuṱali. Ḽifhasi ḽo ḓala nga zwe wa zwi sika.” (Phisalema 104:24) Na Paulo muṅwe wa vhanna vhe vha ṅwala Bivhili, o phetha nga ḽi fanaho. O ṅwala u ri: “Naho Mudzimu ri sa mu vhoni, ri a kona u vhona zwine a vha zwone kha zwe a zwi sika, ri vhona maanḓa awe a sa fheli na uri ndi Mudzimu.”​—Vharoma 1:19, 20.

Naho zwo ralo, vhathu vhanzhi vha mbilu dzavhuḓi, vhane vha ṱhonifha Bivhili, vha tendaho uri Mudzimu u hone, vha nga amba uri Mudzimu a nga vha o tendela zwithu uri zwi sokou bvelela. Fhedzi Bivhili i ri funza mini?

[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]

[Maipfi o ṱumbulwaho]

Ndi ngani hu na vhuṱali vhunzhi nga u rali kha tsiko?

[Maipfi o ṱumbulwaho]

Ndi nnyi o ḓaho na vhuṱali vhu re kha tsiko?

[Bogisi/​Tshifanyiso]

Arali zwi tshi ṱoḓea uri muthu a vhe o ṱalifha uri a edzise tsiko, hu pfi mini nga vhuṱali ha we a zwi sika?

Bufho ḽine ḽa fhufha na u khona nga luvhilo, ḽo itwa hu tshi edziswa phapha dza tshiṋoni tsha lwanzheni

Milenzhe ya tshikwavhavha a i tsukali, a i tsukadzi he tsha kandi nahone i nambatela fhethu hunzhi. Naho zwo ralo, a zwi tshi konḓeli u tshimbila. Vhaṱoḓisisi vha khou lingedza u i edzisela

Khovhe ine ya vhidzwa boxfish i shumisa maanḓa maṱuku musi i tshi tala, ho itwa goloi hu tshi edziswa yone

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Zwifanyiso]

Bufho: Kristen Bartlett/​University of Florida; mulenzhe wa tshikwavhavha: Breck P. Kent; goloi ye ya itwa hu tshi edziswa box fish: Mercedes-Benz USA

[Bogisi/​Tshifanyiso]

ZWI LIVHISWA NGA VHUṰALI HE ZWA SIKWA NAHO

Zwipuka zwinzhi “zwo bebiwa zwo ṱalifha,” zwi a kona u ḓivha nḓila kha ḽifhasi. (Mirero 30:24, 25) Ṱhogomelani tsumbo mbili.

▪ Vhusunzi Musi vhusunzi ho ya u ṱoḓa zwiḽiwa, vhu ḓivha hani nḓila ya u humela hune ha dzula hone? Vhaṱoḓisisi vha ngei United Kingdom vho wanulusa uri vhuṅwe vhusunzi vhu na vhuṱali vhune ha vhu thusa u wana nḓila ya u humela hayani. Sa tsumbo, bugu ine ya pfi New Scientist yo amba uri vhusunzi vhune ha pfi pharaoh (pharaoh ants), “vhu sia vhuṱala vhune ha ṱanḓavhuwa degree dza 50 u ya kha 60 vhu tshi bva mulindini.” Ndi ngani zwenezwi zwi tshi mangadza? Musi lusunzi lu tshi humela mulindini, lu a sudzuluwa zwiṱuku lwa ya kha tshanḓa tsha u ḽa kana tsha monde, fhedzi lu fhedzisela lwo humela kha vhuṱala vhune ha ḓo lu swikisa mulindini. Yeneyo bugu yo dovha ya ri, “honovhu vhuṱala vhu ita uri vhusunzi vhu songo kuḓana, zwihuluhulu musi vhuṅwe vhu tshi khou bva mulindini ngeno vhuṅwe vhu tshi khou dzhena, na u ita uri vhusunzi vhu si xele nḓila.”

▪ Nḓila Ine Zwiṋoni Zwa Ḓivha Ngayo Hune Zwa Tea U Ya Vhunzhi ha zwiṋoni zwi a kona u ḓivha hune zwa tea u ya hone nahone zwa fhufha lwa tshikhala tshilapfu hu sa londwi uri mutsho u hani. Zwi kona hani u ita nga u ralo? Vhaṱoḓisisi vho wanulusa uri zwiṋoni zwi a kona u pfa maanḓa a maginethe a ḽifhasi (earth’s magnetic field). Fhedzi bugu ine ya pfi Science yo amba uri “maanḓa a maginethe ha fani nahone ha dzuleli u sumba devhula.” Ndi mini zwine zwa thusa zwiṋoni uri zwi sa xele nḓila musi zwi tshi ya kha maṅwe mashango? Zwiṋoni zwi a shandula nḓila zwi tshi livhiswa nga ḓuvha. Samusi ḓuvha ḽi sa imi fhethu huthihi zwi tshi itiswa nga u mona ha ḽifhasi na u shanduka ha khalaṅwaha, bugu ine ya pfi Science yo sumbedza uri vhaṱoḓisisi vha humbulela uri zwenezwi zwiṋoni “zwi tea u vha zwi tshi ḓivha khalaṅwaha.”

Ndi nnyi o itaho uri vhusunzi vhu kone u ḓivha nḓila? Ndi nnyi we a ṋea zwiṋoni vhukoni ha u ḓivha khalaṅwaha na u sa xela musi zwi tshi ya kha maṅwe mashango? Naa zwo sokou bvelela kana zwo itwa nga Musiki o ṱalifhaho?

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Zwifanyiso]

© E.J.H. Robinson 2004