Zwi Ḓa Hani Uri Bivhili I Vhe I Tshi Kha Ḓi Vha Hone Na Ṋamusi?

Ndi vhuṱolo uri Bivhili i kha ḓi vha hone na ṋamusi. I na miṅwaha i fhiraho 1 900 yo ṅwaliwa. Yo ṅwalwa kha zwithu zwine zwa ṱahala, zwi ngaho mabammbiri o itwaho nga miṱaṱe na mikumba ya zwipuka. Yo thoma u ṅwalwa nga luambo lune lwa si ambiwe nga vhathu vhanzhi ṋamusi. Vhathu vha vhuimo ha nṱha na vhane vha vha vharangaphanḓa vha vhurereli vho lingedza u fhelisa Bivhili nga nungo dzoṱhe.

NDI ngani Bivhili i tshee hone na ṋamusi nahone i tshi vho ḓivhiwa nga vhanzhi? Ṱhogomelani zwiitisi zwivhili.

I Tshee Hone Ngauri Ho Itwa Kopi Dzo Vhalaho

Vhaisiraele vho vhulunga maṅwalwa a u thoma a Bivhili vha ita na kopi dzo vhalaho. Sa tsumbo, khosi dza Isiraele dzo vhudzwa uri dzi tea “u ḓikopela wonoyu Mulayo kha bugu, u bvaho kha une wa vha na vhotshifhe vha Vhalevi.”​—Dotoronomio 17:18.

Vhunzhi ha Vhaisiraele vho vha vha tshi funa u vhala Maṅwalo, vha tshi a dzhia sa Ipfi ḽa Mudzimu. Ndi ngazwo mushumo wa u kopolola wo vha u tshi itwa nga vhuronwane nga vhamaṅwalo vho gudiswaho zwavhuḓi. Muṅwe wavho a ofhaho Mudzimu o vha e Esera. Ho ambiwa uri “o vha e mukopololi a tshi ḓivha zwavhuḓi Mulayo wa Mushe, we wa ṋewa nga Yehova Mudzimu wa Isiraele.” (Esera 7:6) Musi Vhamasorethe vha tshi kopolola Maṅwalo A Tshihevheru kana “Thestamennde Ya Kale” vhukati ha ṅwaha wa 500 na 900 C.E., vho vhalela na maipfi oṱhe u itela u iledza vhukhakhi. U kopolola nga vhuronwane zwo ita uri mulaedza u si shandulwe na uri Bivhili i vhe hone u swika na ṋamusi hu sa londwi uri maswina o lingedza nga nḓila dzoṱhe u i fhelisa.

Sa tsumbo, nga 168 B.C.E., muvhusi wa Siria ane a pfi Antiochus IV o lingedza u fhelisa kopi dzoṱhe dza Maṅwalo A Tshihevheru Palestina. Muḓivhazwakale wa Muyuda o amba uri: “Mipombo yoṱhe ye ya wanala, yo kherukanyiwa ya fhiswa.” The Jewish Encyclopedia yo amba uri: “Vhaofisiri vhe vha vhudzwa uri vha fhelise Maṅwalo A Tshihevheru vho vha vhe na tshiṱuhu . . . Ane a wanala e na Maṅwalo . . . o vha a tshi vhulawa.” Fhedzi hu na vhathu vhe vha sala vhe na Maṅwalo a Bivhili ngei Palestina na kha maṅwe mashango.

Musi vhaṅwali vha Maṅwalo A Tshikriste A Tshigerika kana “Thestamennde Ntswa” vha tshi tou fhedza u ṅwala, ho mbo ḓi itwa kopi dza zwithu zwoṱhe zwe vha ṅwala, zwi ngaho marifhi, vhuporofita na zwiitea zwa ḓivhazwakale. Sa tsumbo, Yohane o ṅwala bugu yawe e Efesa kana e tsini naho. Fhedzi vhaḓivhi vha amba uri mupombo wa kopi ya yeneyi bugu we wa itwa hu sa athu fhela miṅwaha ya 50 Yohane o ṅwala bugu yawe, wo wanala Egipita hune ha vha kule nga maanḓa na Efesa. Zwenezwi zwi sumbedza uri Vhakriste vhane vha dzula kha maṅwe mashango vho vha vhe na kopi dza bugu dzine dza khou tou bva u ṅwalwa.

U phaḓaladzwa ha Ipfi ḽa Mudzimu nga vhunzhi na zwone zwo ita uri ḽi vhe hone lwa miṅwaha minzhi na musi Yesu o no fa. Sa tsumbo, ho ambiwa uri nga matsheloni tshivhangalala a ḽa 23 February 303 C.E., Murangaphanḓa wa maswole wa Muroma ane a pfi Diocletian o sedza maswole awe a tshi khou kwasha mavothi a kereke na u fhisa kopi dza Maṅwalo. Diocletian o vha a tshi humbula uri a nga fhelisa Vhukriste nga u fhelisa Maṅwalo. Nga tsha matshelo o ḓivhadza uri hu fhiswe kopi dzoṱhe dza Bivhili u mona na Muvhuso wa Roma vhathu vha tshi zwi vhona. Fhedzi dziṅwe kopi a dzo ngo fhiswa nahone ho dovha ha itiwa na dziṅwe. Kopi mbili khulwane dza Bivhili dza Tshigerika dze dza bveledzwa nga murahunyana ha musi Diocletian o ṱoḓa u fhelisa Bivhili, dzi kha ḓi vha hone na ṋamusi. Iṅwe yadzo i Roma; iṅwe i wanala Ḽaiburari ya London (British Library) ngei England.

Kopi nnzhi dza Bivhili yoṱhe kana zwipiḓa zwayo dzi kha ḓi vha hone na ṋamusi, naho hu sa athu wanala maṅwalo a Bivhili o ṅwalwaho nga luambo lwe Bivhili ya thoma u ṅwalwa ngalwo. Dziṅwe dza dzenedzi kopi ndi dza kale nga maanḓa. Naa mulaedza wo shanduka musi hu tshi itwa dzenedzi kopi? Mugudi ane a pfi William Henry Green a tshi amba nga ha Maṅwalo A Tshihevheru, o ri: “Zwi khagala uri a hu na mushumo wo itwaho nga vhuronwane u fana na wa u kopolola Bivhili.” Muḓivhalea ane a pfi Frederic Kenyon o ṅwala nga ha Bivhili ya Maṅwalo A Tshikriste A Tshigerika, o ri: “Kopi dza kale dzine dza kha ḓi vha hone na ṋamusi, dzo itwa nga murahu ha miṅwaha i si gathi musi vhaṅwali vha u thoma vho ṅwala dzenedzi bugu dza Bivhili. Ndi ngazwo ri sa timatimi uri Bivhili ine ra vha nayo ṋamusi a yo ngo shandulwa. Fhedzi ri nga si ambe zwi fanaho nga ha dziṅwe bugu dza kale.”

U Ṱalutshedzela Bivhili

Tshithu tsha vhuvhili tsho itaho uri Bivhili i ḓivhiwe nga vhathu vhanzhi, ndi u vha hone hayo nga nyambo nnzhi. Zwenezwi zwi tshimbidzana na tshipikwa tsha Mudzimu tsha uri vhathu vha tshaka dzoṱhe na vhane vha amba nyambo dzi sa fani, vha ḓivhe Mudzimu na u mu rabela “u tendelana na muya na ngoho.”​—Yohane 4:23, 24; Mika 4:2.

Ṱhalutshedzelo ya u thoma ya Maṅwalo A Tshihevheru ndi Septuagint, yo ṱalutshedzelwaho nga Tshigerika. Yo vha yo itelwa Vhayuda vha ambaho Tshigerika vhane vha dzula Palestina nahone yo fhela u ṱalutshedzelwa miṅwahani i ṱoḓaho u vha 200 Yesu a sa athu ḓa kha ḽifhasi. Bivhili yoṱhe u katela na Maṅwalo A Tshikriste A Tshigerika, yo ṱalutshedzelwa nga nyambo nnzhi nga murahu ha miṅwaha yo vhalahonyana yo fhela u ṅwalwa. Fhedzi nga murahu, mahosi na vharangaphanḓa vha vhurereli a vho ngo ita zwoṱhe zwi re maanḓani avho u itela uri Bivhili i waniwe nga vhathu vhanzhi. Vharangaphanḓa vha vhurereli vho lingedza u ita uri vhathu vha dzule vhe swiswini nga u thivhela Bivhili i tshi ṱalutshedzelwa nga dziṅwe nyambo.

Vhaṅwe vhanna vha re na tshivhindi a vho ngo thetshelesa eneo mahosi na vharangaphanḓa vha vhurereli. Vho ṱalutshedzela Bivhili nga nyambo dzine vhathu vha dzi shumisa naho vho vha vha tshi khou vhea vhutshilo havho khomboni. Muṅwe wa vhenevho vhanna vha re na tshivhindi ndi Vho-William Tyndale vha ngei England. Naho mahosi na vharangaphanḓa vha vhurereli vho lingedza u vha thivhela, vho ṱalutshedzela bugu ṱhanu dza u thoma dza Maṅwalo A Tshihevheru. Vho dzi ṱalutshedzela nga Tshiisimane dzi tshi bva kha Tshihevheru. Zwiṅwe hafhu, ndi vhone muṱalutshedzeli wa u tou thoma u shumisa dzina ḽa Mudzimu, Yehova, kha Bivhili ya Tshiisimane. Iṅwe tsumbo ndi ya mugudi wa Bivhili Vho-Casiodoro de Reina vha ngei Spain. Vha Kereke Ya Katolika vho vha vha tshi khou ṱoḓa u vha vhulaya ngauri vho ṱalutshedzela Bivhili nga Tshipania. Musi vhe kati na u ṱalutshedzela, vho tea u shavhela England, Germany, France, Holland na Switzerland. *

Bivhili i khou bvela phanḓa na u ṱalutshedzelwa nga nyambo nnzhi ṋamusi nahone hu khou gandisiwa kopi dza dzimiḽioni. Zwo konadzea uri i vhe hone u swika na ṋamusi, i ḓivhiwe nga vhunzhi ha vhathu. Zwenezwi zwi sumbedza uri maipfi a muapostola Petro ndi ngoho, ane a ri: “Hatsi vhu a oma, luvha ḽa fhufhurea, fhedzi zwine Yehova a amba zwi dzula zwi hone lini na lini.”—1 Petro 1:24, 25.

[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]

[Bogisi/​Tshifanyiso]

NDI TEA U VHALA ṰHALUTSHEDZELO IFHIO YA BIVHILI?

Nyambo nnzhi dzi na ṱhalutshedzelo dza Bivhili dzo fhambanaho. Dziṅwe ṱhalutshedzelo dzi shumisa luambo lu konḓaho. Dziṅwe ṱhalutshedzelo u a kona u dzi pfesesa nga hu leluwaho, fhedzi kanzhi mulaedza u vha wo shandulwa. Dziṅwe dzo ṱalutshedzelwa ipfi nga ipfi.

Bivhili ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo Makhethwa ya Tshiisimane, yo gandiswaho nga Ṱhanzi dza Yehova, yo ṱalutshedzelwa i tshi bva kha nyambo dze Bivhili ya thoma u ṅwalwa ngadzo nga vhathu vha songo ḓivhadzaho madzina avho. Heyi ṱhalutshedzelo yo shumiswa hu tshi ṱalutshedzelwa dziṅwe Bivhili nga nyambo dzi ṱoḓaho u vha 60. Fhedzi vhe vha ṱalutshedzela dzenedzo nyambo, vho vhambedza na nyambo dze Bivhili ya thoma u ṅwalwa ngadzo. Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa yo ṱalutshedzelwa ipfi nga ipfi, fhedzi ya ita uri mulaedza u pfale. Vhaṱalutshedzeli vha lwela u ita uri Bivhili i pfale i tshi vhalwa ṋamusi u fana na musi yo vha i tshi pfala kha vhavhali vha tshifhingani tsha musi Bivhili i tshi ṅwalwa.

Vhaḓivhi vhanzhi vho ṱolisisa Bivhili dza musalauno u katela na Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa u itela u vhona uri mulaedza a wo ngo shandulwa. Muṅwe wavho ndi Vho-Jason David BeDuhn, vhane vha shumisana na muphurofesa wa zwa vhurereli ngei Northern Arizona University kha ḽa Amerika. Nga 2003, vho gandisa bugu ine khayo ha vha hu tshi khou vhambedzwa Bivhili dza ṱahe dzo ṱalutshedzelwaho nga Tshiisimane. * Kha bugu yavho, vho ṱolisisa Maṅwalo o vhalaho ane vhagudi vha hanedzana khao uri a amba mini ngauri eneo Maṅwalo “ndi one ane ha ambeswa uri ha ṱalutshedzelwi nga nḓila yone.” Ṱhalutshedzelo iṅwe na iṅwe ya Tshiisimane vho i vhambedza na Maṅwalo a Tshigerika, vha sedza uri muhumbulo wa luṅwalo wo shandulwa hani. Vho wana mini?

Vho-BeDuhn vho amba uri vhathu vhanzhi na vhagudi vha Bivhili vha humbulela uri Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa (NW) yo fhambana na dziṅwe Bivhili nga nṱhani ha uri vhaṱalutshedzeli vhayo vho ita uri i tendelane na zwine vha tenda. Naho zwo ralo, vho amba uri: “Kanzhi Bivhili ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa yo fhambana na dziṅwe Bivhili ngauri mulaedza a wo ngo shandulwa, i amba ngoho.” Naho Vho-BeDuhn vha sa tendelani na nḓila ye dziṅwe ndimana dza Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa dza ṱalutshedzelwa ngayo, vho amba uri “yeneyi ṱhalutshedzelo ndi yone ine ya amba ngoho i tshi vhambedzwa na dziṅwe ṱhalutshedzelo.” Vha amba uri ndi ṱhalutshedzelo “yavhuḓi nga nḓila i mangadzaho.”

Vho Benjamin Kedar vhane vha vha dokotela na muḓivhi wa luambo lwa Tshihevheru vho amba zwi fanaho nga ha Bivhili ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa. Nga 1989, vho ri: “Vhaṱalutshedzeli vha yeneyi Bivhili vho lingedza vhukuma u pfesesa mulaedza u re Bivhilini uri vha si u shandule musi vha tshi ṱalutshedzela. . . . A tho ngo wana na fhethu na huthihi kha yeneyi Bivhili he vha shandula mulaedza.”

Ḓivhudziseni uri, ‘Ndi ngani ndi tshi khou vhala Bivhili? Naa ndi ṱoḓa u vhala Bivhili ine nda kona u i vhala nga hu leluwaho, fhedzi mulaedza wayo wo shandulwa? Kana ndi khou ṱoḓa u vhala Bivhili ine mulaedza wayo a wo ngo shandulwa?’ (2 Petro 1:20, 21) Nḓila ine na fhindula ngayo dzenedzo mbudziso, i ḓo ni thusa u nanga ṱhalutshedzelo ya Bivhili yo teaho.

[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]

[Tshifanyiso]

Bivhili ya “Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo Makhethwa” i wanala nga nyambo nnzhi

[Tshifanyiso]

Maṅwalwa a Vhamasorethe

[Tshifanyiso]

Ḽiṅwalwa ḽi re na Luka 12:7, “. . . Ni songo ofha; ni vha ndeme vhukuma u fhira zwiṋoni zwiṱuku zwinzhi.”

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Zwifanyiso]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin