Ano an Igintututdo ha Aton han mga Linarang?

“Alayon pakianhi an mga hayop, ngan tututdoan ka hito; pati an mga tamsi ha langit, ngan susumatan ka hito. O tagda an tuna, ngan tututdoan ka hito; ngan ipapahayag ito ha imo han mga isda ha dagat.”​—JOB 12:7, 8.

HA NAGLABAY nga mga tuig, an mga syentista ngan mga endyinir nagpatutdo ha mga tanom ngan mga hayop. Gin-aadman ngan ginsusubad nira an mga disenyo han iba-iba nga linarang​—tinatawag ito nga biomimetics—​ha ira pangalimbasog nga makahimo hin bag-o nga mga produkto ngan mapauswag pa an mga naimbento na. Samtang ginbabasa mo an masunod nga mga ehemplo, pakianhi an imo an imo kalugaringon, ‘Hin-o gud an angay pasidunggan tungod hini nga mga disenyo?’

An Hibabaroan ha mga Kapay han Balyena

Ano an hibabaroan han mga nagdidisenyo han eruplano ha humpback nga balyena? Posible nga damu gud. An adulto nga humpback mga 30 ka tonilada an timbang​—sugad kabug-at ha trak nga puno hin karga—​ngan matig-a an lawas nga may dagku nga kapay nga sugad hin pako. Inin 12 ka metros nga humpback malaksi hinduro gumios ha ilarom han tubig. Pananglitan, kon nagdadakop han iya kakaunon, an humpback nalangoy tipaigbaw samtang nagbubuga hin mga bura ha palibot han iya target nga mga isda. Ini nga mga bura nga 1.5 ka metro an diyametro nagigin sugad hin pukot ha palibot han mga isda. Katapos, madagmit na nga nalalamoy han balyena ini nga mga isda.

Nahipapausa gud an mga parasaliksik kon paonan-o ini nga linarang nga matig-a an lawas nakakalibot ha sugad kagutiay nga diyametro. Nadiskobrehan nira nga an sekreto aada ha kurti han kapay hito. An prente nga bahin han kapay hito diri mahamis kondi giringgiting, diri pariho han pako han eruplano, may-ada ito sugad hin mga ngipon han sarutso nga gintatawag nga mga tubercle.

Samtang malaksi nga nalangoy an balyena, ini nga mga tubercle nakakabulig nga makabuylo ito tipaigbaw ngan diri ito madara han pwersa han tubig tipaubos. Paonan-o? An magasin nga Natural History nagsasaysay nga tungod han mga tubercle an tubig ha bawbaw han kapay hito malaksi nga naagos nga nagtutuyok bisan kon an balyena nalangoy tipaigbaw nga nalibot. Kon mahamis an prente nga kapay han balyena, diri ito makakatuyok tipaigbaw kay an tubig magpuporma hin liro ha luyo han mga kapay hito ngan diri ito makakabuylo tipaigbaw.

Ano an kapulsanan hini nga nadiskobrehan? Matin-aw nga kon an mga pako han eruplano igdidisenyo pariho han mga kapay han humpback nga balyena, magkikinahanglan ito hin gutiay la nga mga flap o iba pa nga aparato nga magkukontrol han hangin. An sugad nga disenyo han mga pako mas talwas ngan mas masayon mintinaron. An eksperto ha biomechanics nga hi John Long natoo nga maabot an panahon “posible gud nga makita naton nga an tagsa nga jetliner may-ada na mga giringgiting pariho han mga kapay han humpback nga balyena.”

Pagsubad ha mga Pako han Seagull

Syempre an mga pako han eruplano ginsubad ha kurti han mga pako han tamsi. Pero hinin bag-o la mas ginpaopay pa han mga endyinir an ira pagkopya ha mga disenyo han pako han tamsi. “An mga parasaliksik ha University of Florida,” nasiring an magasin nga New Scientist, “naghimo hin de-remote nga modelo nga eruplano nga nakakapundo ha igbaw ngan nakakalupad hin malaksi tipaubos ngan tipaigbaw sugad han seagull.”

Nahihimo han mga seagull ini nga urusahon nga paglupad pinaagi ha pagpilo han mga pako hito ha may siko ngan sugbong. Ha pagsubad hini nga napipilo nga disenyo han pako, “an 24 ka pulgada nga modelo nga eruplano nagamit hin gutiay nga makina basi makontrol an metal nga mga tukod nga nagpapakiwa han mga pako,” siring han magasin. Tungod hinin maopay gud nga pagkadisenyo han mga pako, an modelo nga eruplano nakakapundo ha igbaw ngan nakakalupad tipaubos ha butnga han higtaas nga mga bilding. An U.S. Air Force naruruyag gud paghimo hin sugad kasayon maniobrahon nga eruplano para magamit ha pamiling hin kemikal o biolohikal nga mga armas ha dagku nga syudad.

Pagsubad ha mga Tiil han Tuko

Damu liwat an aton mahibabaroan ha mga hayop ha tuna. Pananglitan, an tuko nakakasaka ha mga bungbong ngan nadukot ha alkuba. Bisan ha panahon han Biblia, ini nga linarang kilala tungod hinin urusahon nga abilidad. (Proberbios 30:28) Ano an sekreto han tuko nga kaya man hito kontrahon an grabidad?

An tuko may abilidad nga dumukot bisan ha maghamis nga mga butang sugad han salamin tungod kay an mga tiil hito may pino nga mga barahibo nga gintatawag nga setae. An mga tiil hito waray igin-gagawas nga papilit. Lugod, nagamit ito hin mahinay hinduro nga pwersa han molekula. An mga molekula ha mga tiil han tuko ngan ha butang nga ginkakapyotan hito nagdudukot tungod han mahinay hinduro nga pwersa nga gintatawag nga van der Waals force. Kasagaran na nga ini nga mga pwersa nadadaog han grabidad, amo ngani nga diri kita nakakasaka hin bungbong pinaagi la ha pagbutang han aton mga palad dida hito. Pero tungod han damu nga barahibo ha mga tiil han tuko nagigin posible nga dumukot ito ha bungbong o ha alkuba.

Ano an kapulsanan hini nga nadiskobrehan? An mga produkto nga ginsubad ha mga tiil han tuko, puydi gamiton sugad nga kasaliwan han Velcro​—usa pa nga butang nga ginsubad ha linarang. * Ha magasin nga The Economist, usa nga parasaliksik an nasiring nga an materyal nga hinimo ha “gecko tape” magagamit labi na “ha mga pagtambal nga diri puydi gamiton an kemikal nga mga papilit.”

Hin-o an Angay Pasidunggan?

Yana an National Aeronautics and Space Administration naghihimo hin robot nga damu an tiil ngan nalakat pariho hin iskorpyon, ngan an mga endyinir ha Finland nakahimo na hin traktor nga unom an tiil nga nakakasaka ha mga ulang pariho hin daku hinduro nga insekto. An iba nga mga parasaliksik nagdisenyo hin tela nga may gudtiay nga takop-takop nga ginsubad ha pag-abri ngan pagsara han pinecone. Usa nga kompanya an naghihimo hin awto nga an disenyo ginsubad ha boxfish. Ngan gindidiskobre han iba nga parasaliksik an pagin shock absorber han mga abalone shell basi makahimo hin mas magaan ngan mas marig-on nga kutamaya.

Damu hinduro an mag-opay nga ideya nga hibabaroan tikang ha mga linarang salit an mga parasaliksik nakahimo hin database mahitungod ha iba-iba nga linarang. An mga syentista makakagsaliksik dinhi hini nga database basi mamiling hin “natural nga mga solusyon kon nagkakaproblema an ira mga produkto,” siring han The Economist. An mga impormasyon nga aada hini nga database tinatawag nga “biolohikal nga mga patente.” Kasagaran na nga an tag-iya han patente amo an tawo o kompanya nga legal nga nagparehistro han bag-o nga ideya o aparato. Mahitungod hini nga database, an The Economist nasiring: “Ha pagtawaga nga ‘biolohikal nga mga patente’ ini nga mga disenyo nga ginsubad ha mga linarang, ginpapabug-atan kon sugad han mga parasaliksik nga an mga linarang an tag-iya han patente.”

Paonan-o an mga linarang nagkaada hini nga maopay hinduro nga mga ideya? Damu nga parasaliksik an naghuhunahuna nga tungod ini han minilyon ka tuig nga proseso han ebolusyon. Kondi may mga parasaliksik nga iba an konklusyon. An mikrobiologo nga hi Michael Behe nagsurat ha The New York Times han 2005: “An klaro gud nga pagkadisenyo [han mga linarang] nagpapakita hin diri maninigaran nga pamatuod: kon an hitsura, paglakat, ngan paghuni hito sugad hin pato, makakasiguro kita nga pato gud ito kon waray marig-on nga ebidensya nga nakontra hito.” Ano an iya konklusyon? “Diri angay igbalewaray an pagkadisenyo tungod la kay klaro ito hinduro.”

An endyinir nga nakadisenyo hin mas talwas ngan mas maopay nga pako hin eruplano angayan la nga pasidunggan para han iya disenyo. Sugad man an imbentor nga nagdisenyo hin mas maopay nga bendahe​—o mas komportable nga tela o mas maopay nga awto—​angayan la nga pasidunggan tungod han iya disenyo. Ngani, an tawo nga nasubad han disenyo han iba pero diri ginkikilala o diri ginpapasidunggan an orihinal nga nagdisenyo puydi tagdon sugad nga kriminal.

Para ha imo, makatadunganon ba an ginsisiring han mga syentista nga an mag-opay hinduro nga disenyo nga ira ginpipinanigurohan nga subaron ha mga linarang basta na la nga inulpot ngan waray nagdisenyo hito? Kon an pagkopya nagkikinahanglan hin baltok nga paradisenyo, kumusta man an orihinal? Hin-o gud ba an mas angay pasidunggan, an eksperto nga paradisenyo o an estudyante nga nagsusubad ha iya?

Lohikal nga Konklusyon

Katapos usisahon an mga ebidensya nga may nagdisenyo ha mga linarang, damu an nauyon hini nga ginsurat han salmista: “Damu gud an imo mga buhat, O Jehova! Imo ginhimo ito ngatanan pinaagi han kinaadman. An tuna puno han imo mga hinimo.” (Salmo 104:24) Puropariho gihapon hito an nagin konklusyon han parasurat han Biblia nga hi Pablo. Hiya nagsurat: “Kay an [kanan Dios] diri nakikita nga mga kalidad klaro nga nakikita tikang pa ha paglarang han kalibotan, kay nasasabtan ito pinaagi han mga butang nga ginhimo, bisan an iya waray kataposan nga gahum ngan pagka-Dios.”​—Roma 1:19, 20.

Pero damu nga sinsero nga tawo nga narespeto ha Biblia ngan may pagtoo ha Dios an nangangatadongan nga bangin gin-gamit han Dios an ebolusyon ha paglarang han urusahon nga mga butang ha palibot. Kondi ano an igintututdo han Biblia?

[Footnote]

[Blurb]

Paonan-o nagkaada hin damu hinduro nga mag-opay nga ideya ha mga linarang?

[Blurb]

Hin-o an tag-iya han patente han mga linarang?

[Kahon/​Retrato]

Kon an pagkopya nagkikinahanglan hin baltok nga paradisenyo, kumusta man an orihinal?

Ini nga eruplano nga masayon maniobrahon ginsubad tikang ha mga pako han seagull

An mga tiil han tuko diri nagkakahugaw, diri nagbibilin hin marka, nadukot ha bisan ano nga butang labot la han Teflon, ngan masayon la nga nadukot ngan natatanggal. Ginpapanigurohan han mga parasaliksik nga subaron ito

An disenyo han boxfish an ginsubdan han paghimo hin usa nga awto

[Ginkuhaan han retrato]

Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kahon/​Retrato]

MGA PARABIYAHE NGA KINAIYA NGA MAARAMON

Damu nga hayop an may ‘kinaiya han pagin maaramon’ salit nakakabiyahe hira ha planeta nga Tuna nga diri nawawara. (Proberbios 30:24, 25) Kitaon naton an duha nga ehemplo.

▪ An Sistema ha Trapiko han mga Tubak Paonan-o an mga tubak nga namimiling hin pagkaon nakakabalik ha ira mga balay? Nadiskobrehan han mga parasaliksik ha United Kingdom nga labot la ha pagbilin hin amyon ha ira gin-aagian, an pipira nga tubak nagamit hin geometry ha paghimo hin mga dalan para magin masayon an pag-uli ha ira balay. Pananglitan, an pharaoh nga mga tubak “naghihimo hin dalan tikang ha ira balay ngan nagsasanga ito ha anggulo nga 50 tubtob 60 ka digri,” siring han New Scientist. Ano an maopay nga nahihimo hini? Kon an tubak nabalik ha ira balay ngan nakakaabot ha dalan nga ginsasang-an, awtomatiko nga ginpipili hito an dalan nga gutiay la an pagsimang, nga amo an dalan tipauli. “An geometry han nagsasanga nga mga dalan,” siring han artikulo, “nakakabulig nga magin mahapsay an pag-agi hini nga mga dalan, labi na kon nagtatarapo an mga tubak, ngan diri makakarag an kusog han tagsa nga tubak kay waray hira umagi ha sayop nga dalan.”

▪ An Kompas han mga Tamsi Damu nga mga tamsi an nagbibiyahe ha higrayo gud nga mga lugar ngan ha ngatanan nga klase hin klima nga diri nawawara. Paonan-o? Nadiskobrehan han mga parasaliksik nga naaabat han mga tamsi an magnetic field han tuna. Pero “an mga linya han magnetic field [han tuna] nag-iiba-iba ha kada lugar ngan diri pirme nakatudlok ha norte,” siring han magasin nga Science. Ano an nabulig ha nabalhin nga mga tamsi nga diri mahingadto ha iba nga direksyon? Posible nga ginbabag-o han mga tamsi an kompas ha ira lawas uyon ha pagtunod han adlaw kada gab-i. Tungod kay an posisyon han pagtunod han adlaw nagbabag-o tungod han latitud ngan panahon, an mga parasaliksik naghuhunahuna nga ini nga mga tamsi nakakapahiuyon ha mga pagbag-o tungod ha “orasan nga aada ha ira lawas nga nagsusumat ha ira kon ano na an panahon han tuig,” siring han Science.

Hin-o an nagtutdo ha mga tubak ha paggamit han geometry? Hin-o an naghatag ha mga tamsi hin kompas, hin orasan ha sulod han lawas, ngan hin utok nga nakakasabot ha mga impormasyon nga iginhahatag hini nga mga instrumento? An ebolusyon ba nga waray masasarigan nga basihan? O usa nga intelihente nga Maglalarang?

[Ginkuhaan han retrato]

© E.J.H. Robinson 2004