Ginipai Agu Ahe Mbori Akusihe Ayugoho?

“Ono mo sána anya nvuo awere, ami ayúgo pai foro; na azire ari, ami agúmba pai foro; watadu mo fura na sende, si ki yugu pai foro; atĩo baime a atáka pande pai foro.”—EYOBO 12:7, 8.

VURU agu agarã susi bambeda kusayo, aboro-birĩ-inohe gbiati abambakadi ahe ima wirikapai ti kusikusiahe. I nawisigopai tipa ngbatunga kusikusiahe ni bakiakia na kini dekpiaha tipa kaa kusa vovo ahe watadu ka ye na kura vovo apai kuti agu amakana i aima kusaha tipa si naamangasunge wenengai berewe gbe. Wa mo nikaa makia agi akpiapai re, mo sananga tiro nga, ‘Da du nzunzu si aida ni gbia taarimo tipa gi kusikusiahe re?’

Wirikapai ti Sape gu Batĩo Nga Whale

Ginipai rengbe agu aboro nambakada tiyara (avion) ka wirikaha ti gu batĩo nga whale? I ima rengba ka wirika dungu apai. Barõa gi batĩo re ima mbeda kuti akiro wa 30,000—si wa ka i hiisi bakere tarambiri na ahe—na kpoto ru ni nanagaha na asape ru ni gbangaha. Gi batĩo du bagizo ru nga ametere 12 re, ima rengba ka saka tiru tii ime yo ni wiri ipo. Ni kpiapai, ho gi batĩo re arika ni, u nake kirikiri tii guhe u aida ka rihe watadu ndurumo atĩo kini vu ime nga gu nakusa ngburungburu. Gi ngburungburu nakura re nadada rago wa ametere sa na beberehe pati gu he u aida ka rihe re. Fuo gure, gi batĩo nga whale re kini tuka gi ga u riahe re.

Gupai nangba gbe ti abawetekeapai nga, pa wai gi kusikusihe du na nanaga kpoto ru re asaka tiru rogo wiri umba dagbarago. I aye ka rugatiyo na gupai nga, gupai nasa gi batĩo nga whale re tipa u naamanga apai wa gere nga gu gene du asape ru ngbaha. Ngba asape ru yo ni zezerenge he wa pupo tiyara te, ono si nzekenzeke na adagba ti ni.

Wa gi batĩo re asaka tiru ima yo niipo, agi asape ru re na tumba ru kuari kini sa gupai nga ka u rindongo ya. Wai du gipai re amanga? Gu waraga nga, Natural History asaki gupai nga, agi angba sape ru yo du nzekenzeke re nasa ime si naakura dagbaha zanga kpakarapai, zavura ho gi batĩo re asa tiru ni rogo wiri umba dagbarago. Wa ka si ni du nga ngba asape gi batĩo nga whale re yo ni zezerengehe, ka u dunga na rengba kaa saka tiru ni wiri ipo te mbiko ka ime naafu pati ru na ome ka gene adunga u kuru ku ari ya.

Waigu rengbe yo ka mangasunge na gipai i aye ka rugatiyo na ni re? Ka i mbakadi popo tiyara wakina asape gi batĩo re, si nirengo nga si naida i mangi gu kura apaparaha nikaa de wege, watadu ka manga kura he ni kaa sa wege si naasaka tihe wenengai. Gi ngbatunga tiyara kadu na bete agu ahe ti ni nade wege re ima rengba kadu ni wenehe na taata tipa ka ngerafuoho. Bawirikipai tipa wai agu agbaga du tii ahe yo amangasunge du rimoko nga John Long aidi kuti gupai nga, barambeda kumbatayo “ani nika bi kindigi atiyara dunduko na apupo ho wakina asape gu batĩo re.”

Wirika Apupo gu Zire Nga Seagulls

Kina rengo du nga ha nga, i adi kpia wai du popo azire tipa ka manga apopo tiyara. Ono tie, abambakadi ahe ima manga sona kumbatayo rogo wai i ata wirikapai tipa gi popo azire re kini ru kaa mbakada kura ahe. Gu magazini nga New Scientist akepai ki ya, “abawetekeapai rogo gu yunivasiti nga ga Florida ima mbakada gu u de asura nagu ngba wege, nga gu namanga apai wakina gu zire nga seagull. Si na rengba ka ru rogo bangisa baha, ka zora kusende ni wiri ipo watadu ka gu kuari ni wiri ipo a.”

Gu zire nga Seagull nasaka tiru wege yo ngba iiriwo gene ni kutukpa apoporu ti angbazungaha. Gu magazini i nifura tipaha ape gupai nga, i adi kpia wai du gi popo zire re “ka mbakada gu makana du na kamera ti ni nga gu du na rengba ka gu wege yo.” Gi makana du wakina tiyara i ambakadihe rogo tatamana yo re nagu kuari na kini sakitihe dagba gbangagbanga abambu. Gu kura riigbu sa nga ga banzengere na nyemu ka mbakada ngbatunga he wa gure tipa ka mangasunge na ni ka gbata amangi gbegberẽ apai watadu agu aũvura nga ga agbiro kaza rogo kindigi agbata.

Wirikapai ti Kpandu Garamura

Aboro ima rengba ka wirika badungu apai ti gu kusikusiahe naraka auru kpotosende. Ni kpiapai, gu wiri tooni gara i ayamba ru nga garamura na rengba ka bita vuro he kuari ngongoru kidu ku sende. Zavura ti gu regbo i aake Baibiri ti ni, aboro aima ino pa gu rengbanapai gi gbiro re adu na ni. (Asanza 30:28) Ginipai nasa gi garamura re tipa ka u tinga ya?

Garamura na rengbe ka zio tiru kuti vuru guhe du ni zezerengehe wa girasi mbiko gu he du kpanduru yo wa mange. Anga kpanduru yo na dada tini te. Kuba gure, guhe naundo ru nga gu ome du ti ndu ru. Abawirikipai tipa wai gu ome du ti ahe, gbiati gu ome nazio ahe kuti kpotosende nayamba gu ome du ti ndu gi garamura re nga van der Waals. Dedede gu ome nasa gupai nga ho boro azumo he ni ku ariyo ka si nye nga koyo ya, si du nasa gupai nga ka boro dakpa nga he gbua ni maa beni ti ni te. Ono tie, tipa garamura ti gau, agu agene du kpanduru yo nazaraga tihe kuti vuro guhe u adakpa ha. Ho gi ome i ayambaha nga Van der Waals re akura ni kpandu gi garamura yo re ni, si nazio ru kuari na ka u atinga ya.

Waigu rengbe yo ka mangasunge na gi inohe i aye ka kura baraha re? Ambakadi ahe nawirikapai ti wai du ndu garamura tipa kaa mbakada agu ahe du na rengba ka diko tihe kuti he wa gu gbiro nga rakpadiwa, wa gu du ti amangu, rakata watadu gu kura ahe. I nata bi kusikusiahe kini kaa mbakada ha. * Gu magazini nga, The Economist ape gupai nga, gu kura bawetekeapai sa agumba gupai nga, agu ahe i ata dia kpia wai du “kpandu garamura yo” kini kaa mbakadaha ima rengba kadu ni wene ũsunge fu “amunganga ti agu aregbo ka i amanganga sunge na agu ahe du wa dada rogoho ya.”

Da du Nzunzu si Aida ni Gbia Taarimo Tipa gi Kusikusiahe Re?

Wa du rago tie re, gu basunge nga ga National Aeronautics na Space Administration nambakada gu masini nga gu namangapai wa boro nga gu du na dungu anduhe nga gu nandu wa ture, na agu abambakadi ahe du Finland yo ima mbakada gu kura masini berewe nga terekitere (tracteur) du na anduhe sita nga gu nagu ri ahe wa kina bakiki gbiro. Gu kura abawetekepai mbakadi roko na tooni ngbaha ti ni nga gu nazaka kina wai gu zuzuhe nga pinecones naazaka na kini kisi. Gu basunge nakusa atarambiri kusi gu tarambiri du na zoro zoro giihe yo wa kina gu tĩo nga boxfish. Na gu kura abawetekeapai wisigipai tipa gu kura gbiro du na sisiru ti ni tipa ka mbakada gu ũngbaduse du ni aakpuraha.

Kusikusiahe ima fuka wene aberãpai fu abawetekeapai i mbakadi kura ahe nga gu naundo yo tipa wetekapai. Gu magazini nga The Economist aya, aboro-birĩ-inohe ima rengba ka manga wetekapai rogo gihe re tipa ka ino wai “ka mbakada kura ahe ti kusikusiahe.” Agu ahe Mbori akusihe du rogo gihe re si nga “biological patents.” Dedede, i nga agu aboro watadu basunge ho vovo aberãpai watadu vovo masini akura ni, aboro nandu fuoyo tipa ka kepa ha na i ki fu gayo rengo. Gu magazini nga The Economist asakipai tipa gihe re ki ya: “Ni yambaha nga gu berãapai du na tatamana watadu mbakadaahe, abawirikipai nawirikapai ti ‘biological patents’, abawetekepai nanyakasa gupai gbua nga kusikusiahe du du na rengo behe.”

Waigu gu kusikusiahe du rogo zegino afu gi wene aberãpai re? Badungu abawetekeapai ima rengba ka ida kuti gu gopai nga ga gu wene kusikusi ahe du rogo zegino na wai si adia yo na amirioni agarã i naasada ka wirikapai tipaha kini mangi aingahe. Ono tie, gu kura abawetekeapai da kuti gu kura digisopai kia. Bawene bawirikipai [Microbiologist] nga Michael Behe, akepai rogo The New York Times rogo 2005 nga: “Gu bawene [kusikusiahe ani abihe rogo zegino] nafu gu gopai nga si aidanga kura gopai berewe te, mbiko bakere goapai kinaho, na ani nabihe abi.” Gini digisopai ko ada kuti ni? “Si aidanga ani naabi mbakadimbakadi ahe napa ha kusende gbua mbiko gupai nga si kina ho te.”

Nirengo, gu bakusiahe nambakada gu tiyara du ni wenehe na apupo ho ti ni, si naida aida i fu gani rengo tipa wai ni nambakadihe. Teketeke a, gu bambakadi aroko nambakada aroko—watadu ka kusa wene aroko watadu tarambiri, si naida aida i fu taarimo funi tipa agu ahe ni ambakadihe. Nirengo, gu bakusiahe nabi ga kura boro ahe ni ambakadihe ni kini ka wirika ni, ono ka ni afunga taarimo fu gu boro re ya, i rengbe ka bi ni wa bamangi gbegberẽ apai.

Ya mo mo rengbe ka ya gipai re na rogoyo ti ni, nga agu abawetekepai i niima rabayo wenengai nita bi kusikusiahe i kini ka mbakada gayo kpakarakpakara ahe ti ni, ya mo agu ahe i ata bihe re ki niye kaa mbakada kpakarakpakara ahe rogoyo ani rengbe ka ya si akuru nisaha? Ka si dunga guhe i ambakadaha re naida gu boro du na bakere inohe, na ginipai tigaha du tipa gu ndikidihe i ata bihe kini kaa mbakada gi kuraha re kuti ni? Nirengo, da si aida i fu taarimo fu ni gbe, bakere bakusiahe watadu gu gude sukuru wiriki gani gene birĩ kusaahe?

Gu Ndikidi Digisopai Rengbe Ani ka da Kuti Ni

Tifuo badungu aboro nga agu yo wisigi gu goapai wenengai nayugopa gu kusikusiahe du rogo zegino, i idi kuti gupai bake papara Atambuahe akehe nga: “Ako Yekova, na nge gamo mangaapai! Mo amangi he dunduko na tatamana; kpotosende hi be gamo ũkumuko.” (Atambuahe 104:24) Gu bake Ziazia Kekeapai nangia Pauro ada kina kuti ngbatunga digisopai wa gure. Ko akepai nga: “Bambiko gu [ga Mbori] apai ka i abi nga ya nga gako nyenye tandu na sino Mbori i nabi he abi ziazia, tona kina ho rago aenge ni. I nabi he kina rogo agu ahe yo ko amangi.”—ARomo 1:19, 20.

Ono tie, badungu agu aboro du na ruru ngbaduyo yo na du na irisa kuti Ziazia Kekeapai na ki idi kuti Mbori rengbe ka ti kango gupai nga, Mbori amangisunge na pa agu ahe naakuru nisaha tipa ka kusa gu bawene ahe du rogo zegino. Ono tie, ginipai Ziazia Kekeapai ayugoho?

[Gu rukutu kekeapai du bandu kpewaraga yo]

Waigu kusikusiahe aye na badungu wene aberãpai wa gure?

Da du du na rengo beni tipa kusikusiahe?

[Gu Sanduki]

Ka si dunga guhe i ambakadaha re naida gu boro du na bakere inohe, na ginipai tigaha du tipa gu ndikidihe i ata bihe kini kaa mbakada gi kuraha re kuti ni?

Ndu garamura abiriko ngo te, si nazio tihe kuti he niipo na ki zatihe niipo a, kpara kusayo sa ti kina adidi. Abawetekeapai naasada ka wirikapai ti gu ndu ra re

Gi tiyara re na apupo ho wakina ga gu zire nga seagull

I ambakadi gu tarambiri du na zoro zoro giihe yo ni wisigo yo pai tipa gu tĩo nga boxfish

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Gu Sanduki]

TATAMANATATAMANA AGBIRO KISUSI

Badungu kusikusi agbiro du ni “airatatamana ki susi” rogo gu gene ami agbia gaami gene ngbaha kaa ke rogo zegino. (Asanza 30:24, 25) Oni makianga akpiapai ue.

◼ Wai angbari andu ni ndurumo ra zanga gene kisi Ho angbari agbata riahe ni, waigu angbari aino ga ami gene ka ga berewe ku bambu ra yo? Abawetekeapai Ringara Angirisi yo bi gupai nga kupati gu nga angbari nakusa gene ra nga gu du na agu ahe ti ni naundo ra ami naafura dagba ra, gu kura angbari namangasunge na tatamana ka kusa agu agene nasaha fura taata ami ga ku kpura yo. Ni kpiapai, magazini nga New Scientist aya, agu angbari i ayambara nga pharaoh ants “nakusa agene rogo bambura nga gu nakparaka kini undo ra ami ta ka ami ainganga ya.” Ginipai du ni iiriwoho tipa gi kpiapai re? Gipai re nayugo gupai nga ami naaria gu gene ami andu ngbaha tooni ku garebe yo watadu ku kumbabee yo ono ami akaraganga tira nigiira te. Rogo gi gene re, ami ti aregbo dunduko nadia gu gene nandu na ami ku kpura yo. Gu kekeapai re naya, “Agu agene ami akusaha nakparaka re, nasa angbari ami naandu wenengai ngba ga ami agene, gbe ho ami andu ni ngbaha ue, nga gu nasaha fura ka ami gberesi nga ga ami ome kaa ndu ngba iraira gene ya.”

◼ Gu Kombasi Nayugo Gene fu Zire Badungu azire nandu kina ngba ruru gene tipa gbanga regbo na rogo angbatunga aregbo dunduko. Rogo gini gene? Abawetekeapai bi gupai nga azire ima rengba ka ino wari du manyeti ni nga ga kpotosende. Ono tie, gu magazini nga Science aya, “manyeti nga ga kpotosende na agene ni bakiakia rogo aba, na agu agene re dunduko andunga dedede kina ngba gu ndikidi gene nga ga nodiyo te.” Ginipai nabanda azire ka ami gunga ngba iraira gene ya? Si nawira gupai nga azire narugusa gu ga ami kombasi du tira ho uru ati ni na anyemu dunduko. Gu magazini nga Science aya, wa duhe nga wai uru ati naaria tihe na gu gene i ayambaha nga latitude gbiati regbo, abawetekeapai naberã ha nga agi azire re ima rengba ka inopai tigaha tipa agi aariapai re vurube “gu regbo Mbori akusihe nga gu nagumba pa regbo fu ra nga ga garã.”

Da narugu angbari na gu giarogopai yo nga ga kusa agene ni tatamana? Da nafu kombasi fu azire, saa, gbiati gu dudu du na rengba ka ino pa gu sakarogo apai yo du tipa wai agi ahe re amangasunge? Si akuru nisaha? Watadu tatamanatatamana Bakusiahe du nakusihe?

© E.J.H. Robinson 2004