1. ?Bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghë sɛvighɩ oo n’yenë, élé kë bá bɔ́ ëë pɔ́pɔ faɲi é?

 SƐVIGHƖ oo n’ye, bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghënë, ebë eɔsɛ ebɔ ëë epɔpɔ faɲi. Faɲinë órò gbo, kë ewu Odamëga Ofo. Faɲinë cɛcɛ̀-cɛcɛ̀ n’yo, kë ewu ofo jɛelë-jɛelënë kë edi Ofo jumannë. Kë në eshishi eyi faɲinë oghoshi gbo, kelë kpowukpowúelë ëë kë nʋn n’yo. Aghɩ ntɔnë, kë eghagha kelë shikwaghɩ ghë, kë eboka kelë edɔ álɛ kebë ewu ayɔghɔ. Faɲinë oghoshi gbo, elë ewu camë lɛ, asarɩ lɛ, kpala lɛ.

2. ?Élé sɛvighɩ anagha nkpɔ eba eya n’ye bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghënë, eci ofotɩ kalanë gbe aba tete é?

² Sɛvighɩ oo n’ye, bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghënë, eci ofotɩ kalanë gbe aba tete. Sɛvighɩ anagha nkpɔ ehɛ kɔ: “Àlɛ́ bɔ́bɔ́ elɛ́ kɔ́ kretiɛn o, kɔ́ elë eyi Banbara ofotɩ o, elë eda esʋ ofo nfre nfrenë kë nʋn elë ereni.”

3. ?Aghɩnë kë ehʋn-oo oforu gbonë, mabu bë eɔsɛ ehɛ elë nahɔnrɛ kelë sɛ é?

³ ?Bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghë sɛvighɩ oo n’yenë, lɛ́ nahɔnrɛ wú? Biblë ehɛ elë nahɔnrɛ aghɩnë kë nʋn oforu gbonë sɛ.

4. ?Ofosʋ nfre arɩnë ngiki mʋn dɔ́ sɛvighɩ oo n’yenë, jɔ nkpɔca kelë ngiki edisʋ ehɛ Ofo sɛ é?

⁴ Sɛvighɩ oo n’ye, ɔɔ ofosʋ nfre arɩnë ngiki mʋn dɔ́. Ofosʋ ntɔnelë ngikinë, kë edisʋ ehɛ kɔ Ofo nʋnghë, kɔ në ëë në lɛ́ Odamëga. Biblë eya n’ye në lɛ́ “ofonelë Ofo, në lɛ́ kpashinelë Kpashi, në lɛ́ Ofonë dɔ́omu, në ɔɔ mɛnsɩ, në lɛ́ ghɩnë kebë egbʋ.” (Deutéronome 10:17) Aghɩnë kë eyi Banbara ofotɩnë esë, kë ebɔ ewu nahɔnrɛ n’ye Odamëga Ofonë lɛ́ nkpɔ cece. Sɛvighɩ oo n’ye, bunë ngiki ebɔ ewu nahɔnrɛ kelë ofosʋ ghënë, profesɛrë Jeofre Parindɛrë hɛ́ jɔ nkpɔ ëë ghë kɔ: “Sɛvighɩ fannga nhɛn bɔ́ kelë ntɩji bá Ofo nkpɔ ghë. Ofo ntɔnë ëë lɛ́ Odamëga, në ëë në lɛ́ ofonelë lɛ ngiki lɛ Shì, në ëë në lɛ́ bunë nʋnghënë powu.”

5. ?Eyi nfre nfre nkpɔca kë ebɔ elɛlɛ Ofo é?

⁵ Ngiki ehɛ Ofo jɔ nfre nfre fannga nhɛn kʋra, ese kë gha mʋn n’ye Ofo bá nʋn teteghë. Àlɛ́ eɲë avivi n’ye eɲë émʋn yiki, bu pidɛnë eɲë evivi ëënë, ëë lɛ́ në eyinë. Ofo eyinë ghë, ofotɩnelë ghe hɛ jɔ nkpɔkpɔnë. Aghɩnë kë ehɛ kɔ kë lɛ́ kretiɛnnë, afannga nhɛn elɛlɛ ëë Ofo. Eyi ntɔnë eshi ëë lɛ́ “Mɛnsɩgho Gbɔnë.” Aghɩnë kë eyi Banbara ofotɩ, kë elɛlɛ ëë Allah. Ngikinë kë esʋ kelë kpowukpowúelë ofonë, eyinë kë ebɔ elɛlɛ Odamëganë, epete mbë nfre nfrenë kë elɛ̀në ghë. Eyi nfre nfrenë ngiki ebɔ elɛlɛ Ofo kelë mbë ghënë, Jɔnë S. Mbiti ghɛ́ghɛ eyi ntɔnelë dɔ́ she 500 fú ëë nakwa nkpɔ ghë. Fɛ bu ntɛnɩ mɩnɛn: Yoruba mbë ghë  (Niʒeria), kë elɛlɛ ëë Olodumare; Kikuyu mbë ghë (Keniya), kë elɛlɛ ëë Ngai; Zulu mbë ghë esë (Afrikë di sidë), kë elɛlɛ ëë Unkulunkulu.—Concepts de Dieu en Afrique, Anglɛ ghë.

6, 7. ?Élé Ofo dí é? ?Élé ebá mʋn eyi ntɔnë é?

⁶ ?Jɔ nkpɔca Ofo omunë hɛ́ ëë eyinë ghë é? Mícínë Ofo tʋ Moizë álɛ bë elɛ Israɛlë ngikinë bë epie Eʒiptë gbo esɔnë, Moizë vívi Ofo kɔ: “Àlɛ́ më ayi afɩ Israɛlë ngikinë, óó më ahɛ kelë kɔ: ‘Eɲë kpowukpowúelë Ofonë tʋ më álɛ më ewa efɩ eɲë,’ ese àlɛ́ kë avivi më kɔ: ‘?Élé në dí é?’ ?Mabu jɔ më éhɛ kelë é?”—Exode 3:13.

⁷ Ofo hɛ́ në kɔ: “Kpe jɔnë fë ébɔ ehɛ Israɛlë ngikinë: ‘Ʒoova, eɲë kpowukpowúelë Ofo, [...] ëë tʋ më álɛ më ewa efɩ eɲë.’ Eyi ntɔnë ëë eɲë ebɔ elɛlɛ më mɩɩ bë elɛ ananan, eyi ntɔnë ëë ngiki bë ebɔ eghagha më ghë mɩɩ bë eshu kelë jɛjɛ-jɛ́jɛ́elë ghë.” (Exode 3:15) Kë ghɛ́ghɛ Ofo eyi ntɔnë lé Biblënë ghë dɔ́ she eki 7.000. Ese, ngikinë kë ghɛ́ghɛ Biblënë mbë nfre nfre ghënë, kelë aghɔ, kë ghɔ́ eyi ntɔnë nɩ, kë ghɛ́ghɛ “Ofo” lɛ “Kpashi” lɛ bá ëë oku.

8. ?Élé Ʒoova bá nʋn é? ?Àlɛ́ elë avivi n’ye Ʒoova bë eyɔ elë shi, mabu ebë elɛ é?

⁸ ?Élé Ʒoova bá nʋn teteghë é? Në lɛ́ wawɛ, në ɔɔ mɛnsɩ dɔ́, në eyilenë dɔ́omu. Ofo lɛ́ Odamëga, bʋʋn gha ɔɔsɛ bë ebɔ ëë esë epɔpɔ Ofo ghë, ëë edɛ gha nʋnghë. (Deutéronome 6:4; Isaïe 44:6) Ʒoova hɛ́ Moizë kɔ: “Më Ʒoova, fë Ofo, më lɛ́ Ofonë evivi n’ye kebë esʋ më esëkpɔ cece.” Jɔ ntɔnë eshi ëë lɛ́ n’ye, àlɛ́ elë avivi n’ye Ʒoova bë eyɔ elë shinë, ebë esʋ në esëkpɔ cece. Në gha vívi n’ye ebë esʋ bu fuɔ lɛ, ghɩ fuɔ lɛ wo.—Exode 20:3-5.

9. ?Mabughëwu ebë eɔsɛ ehɛ kɔ Ʒezi lɛ Ʒoova lɛ, kë gha she wué?

⁹ Amɛn, ngiki gha mʋn Ʒezi gha yɛsɛ. Kë ehɛ jɔ nfre nfre fannga nhɛn Ʒezi sɛ. Aghɩnë kë ehɛ kɔ kë lɛ́ kretiɛnnë, afannga nhɛn edi akɔnda n’ye Ʒezi lɛ, Ofo lɛ, wawɛ celenë lɛ, kë óo-omu lɛ́ ofo nkpɔ. Ese, Biblë ghe yaya n’ye “aghɩ arɩ óo-omu lɛ́ Ofo nkpɔ.” Biblë ghe kpa ghe yaya n’ye Ʒezi lɛ Ʒoova lɛ she. Ʒezi omunë hɛ́ kɔ: “Shìnë dɔ́omu she më.”—Jean 14:28.

10. ?Yadʋwa Ʒezi boepi hʋn-oo álɛ bë egbɔ ewa eshipata n’ye é?

¹⁰ Biblë eyaya n’ye, álɛ Ʒezi bë egbɔ ewa eshipata n’ye fɛ yiki mɩnɛnnë, në boepi lɛ́ wawɛ, në hʋn-oo oforu gbo. Ʒoova lɛ́ Adamë lɛ Ɛvë lɛ, álɛ kebë ehʋn-oo eshipata n’ye. Fɛ nhɛn mɩnɛn, Në lɛ́ wawɛghɩ esë álɛ kebë ehʋn-oo oforu gbo. Ʒezi lɛ́ wawɛ pidɛnë Ʒoova omunë lɛ́.—Jean 17:5; Colossiens 1:15.

11. ?Élé kë bá ɔɔsɛ hʋn Ʒezi fɛ yiki mɩnɛn é?

¹¹ Ʒoova bɔ́ wawɛ ntɔnë oohʋnnë lé Marinë lɛ́ yighɔjenë gha mʋn yikpe se wunë opu, amɛn agbʋʋn 2.000 sáasɛ dádá. Anʒë Gabriɛlë hɛ́ yighɔje ntɔnë kɔ: “Fá eɔ àmɛn, fá ehʋn jɛ yikpe nkpɔ, fë élɛlɛ ëë Ʒezi. Ná elɛ ooshì [...], në Shibanë ghe eɔ rere.”—Luc 1:31, 33. a

12. ?Bunë ghëwu Ʒezi wá eshipata n’yenë, nkpɔghënë ëë lɛ́ nkpɔca é?

¹² Agbate, kë hʋn Ʒezi, në dɔ́omu, në yáya ngiki bunë Ʒoova evivi. Në hɛ́ Rɔmë Ooshìnë kɔ: “Kpe bunë ghëwu kë hʋn më, kpe bunë ghëwu më wá maɛnnë ghë: ëë lɛ́ n’ye më édi nahɔnrɛnë adashɛ.” (Jean 18:37) Àlɛ́ elë ebɔ aɛn eba bunë Ʒezi yáyanë ghë, ebë eɔsɛ emʋn bunë Ofo evivinë eyɛsɛ.  Ebë eɔsɛ emʋn bunë ebë elɛ álɛ ebë eyɛ Ofo aɛn.

13. ?Bunë ghëwu Ʒezi wá maɛnnë ghënë, aɲʋnghënë ëë lɛ́ nkpɔca é?

¹³ Bunë ghëwu Ʒezi wá maɛnnë ghënë, aɲʋnghënë ëë lɛ́ n’ye bë ebɔ ëë oohʋn celenë enɛ maɛnnë powu capɩ. (Matthieu 20:28) Në lɛ́ bu ntɔnë álɛ bë eca elë epieji lakwanë elë kpowukpowú Adamë bɔ́ sáa elënë ghë. Bu ntɔnë ëë bë elɛ ebë eɔsɛ ehʋn-oo mɩɩ bë elɛ ananan. Akoto Ʒan ghɛ́ghɛ kɔ: “Ofo kolo maɛnnë dɔ́ mɩɩ, ëë ghëwu, në bɔ́ në Jɛ mɔn-nkpɔnë hɔ́, álɛ ghɩnë abɔ ëë ntɩji aba Jɛnë ghënë ghe erɔ, ese bë ewu ananan oohʋn.”—Jean 3:16.

14. (a) ?Ʒezi rɔ́, ese mabu Ofo lɛ́ lɔ́ në é? (b) ?Mabu Ʒezi elɛ oforu gbo amɛn é?

¹⁴ Ʒezi rɔ́, ese Ofo píe rɔ ghë púlɛ në. Në káci wawɛnë ɔɔ mɛnsɩ oforu gbo. (Actes 2:32, 33) Nʋnmɔn je, Ʒoova bɔ́ “oodi lɛ, eyile lɛ, shiba lɛ lé në mërɩ álɛ maɛn powu lɛ, ootu powu lɛ, mbë powu lɛ, kebë edi juman elɔ në.” (Daniel 7:13, 14) Ʒezi káci Ooshìnë ɔɔ mɛnsɩ tete. Në lɛ́ Ʒoova oforu gufrëmɔndɔnnë ëë Ooshì. Ɲan gbɔɔje, Ʒezi bá eya ëë mɛnsɩnë eshipatanë powu ghë.

15. ?Mící nkpɔca kë lɛ́ anʒënelë é? ?Yadʋwa é?

¹⁵ Gha lɛ́ Ʒoova lɛ Ʒezi lɛ esëkpɔ ëë kë ehʋn-oo oforu gbo wo. Ʒoova lɛ́ wawɛghɩ fuɔ oforu gbo, kelë ëë kë elɛlɛ kelë anʒënelë. Gabriɛlënë lɛ́ Mari mbënë, në lɛ́ anʒë ntɔnelë nkpɔ. Anʒënelë gha lɛ́ ngikinë kë boepi hʋn-oo eshipata n’ye ë kë gbɔ́ yí oforu gbo wo. Ofo lɛ́ kelë oforu gbo nʋnmɔn ë gbɔ́ lɛ́ ngiki eshipata n’ye. (Job 38:4-7) Kë lɛ́ ngbudukɛ fannga nhɛn oforu gbo.—Daniel 7:10.

16. ?Mabughëwu gha yɛsɛ n’ye ngiki bë esʋ anʒënelë wué?

¹⁶ Anʒënë kë edi ecelenë, kë gha vívi n’ye ebë esʋ kelë. Eki aɲʋn, akoto Ʒan víɛ n’ye bë esʋ anʒënelë, ese kë gha dísʋ. Kë hɛ́ në kɔ: “Rishi! Gha lɛ́ bu ntɔnë! [...] Sʋ Ofo.”—Révélation 19:10; 22:8, 9.

17. ?Mabu eya n’ye anʒënelë bë eɔsɛ ebidi aghɩnë kë esʋ Ofonë shi é? ?Mabughëwu bu ntɔnë enini elë opu shi é?

¹⁷ Eshipata n’ye, anʒënelë ghe kpa ghe píɛ kelë esë adɩ ghe ya Ofo ngikinë n’ye, fɛ n’ye kë bá píɛ kelë esë adɩ mícínë kë lɛ́ Ʒezi akotonelë píe tɩlefa sɔ́në mɩnɛn. (Actes 5:18, 19) Ese, àlɛ́ elë esʋ Ʒoova fɛ n’ye Biblënë eba eya elë mɩnɛn, elë émʋn eyɛsɛ n’ye, Ofo anʒë mɛnsɩghɩnë, kë bá ebidi elë shi. Biblë ehɛ kɔ: “Ʒoova anʒënë eru esasa aghɩnë kë egbʋ Ëënë, në eca kelë.” (Psaume 34:7; 91:11) ?Mabughëwu bu ntɔnë enini elë opu shi é? Noo eɔ́ kaɛnghɩnë kë ɔɔ mɛnsɩ oforu gbo, kë eviɛ n’ye kebë ee elë!

18. (a) ?Mabughëwu anʒë nkpɔ péte eji tú Ofo é? (b) ?Eyi nkpɔca kë bɔ́ lɛ́lɛ anʒë ntɔnë é?

¹⁸ Gha lɛ́ anʒënelë powu ëë kë dí ecele Ofo ngbeɲi wo. Kelë aghɔ, kë péte eji  tú Ofo. Kë káci Ofo lɛ, ngikinë kë nʋn eshipata n’yenë lɛ kaɛnghɩ. ?Élé bu ntɔnë bá ɔɔsɛ shú é? Anʒënë Ʒoova lɛ́në powu, kë sheghë, kë yɛsɛ. Ese, wawɛghɩnë nkpɔ vívi n’ye ngiki bë esʋ në. Agbate, në lɛ́ bu pʋpʋnë në vívinë. Wawɛ ntɔnë, kë elɛlɛ ëë Satan. Eyi ntɔnë eshi ëë lɛ́ “Ghɩnë esɩ [Ofo] agba.” Kë ekpa elɛlɛ në Kpala. Ëë eshi ëë lɛ́ “Ghɩnë elele dɛ̀,” noo në dí mpu fú Ʒoova sɛ.

19. ?Mabughëwu Satan míanmian Ʒɔbë é? ?Élé në bá míanmian Ʒɔbë é?

¹⁹ Satan eshu ngiki rupu, në emianmian ngiki álɛ kebë eda në ghë epete eji etu Ofo. Éwu bunë në lɛ́ Ʒɔbë, Ofo jumanghonë dí ecelenë. Ʒɔbë ɔɔ shigha dɔ́. Në ɔɔ viaɲʋn 7.000, shamo 3.000, rú 1.000, ofurumundu dɔ́ she 500. Në kpa ɔɔ jɛelë enɛn alɛ jumanghɩ fannga nhɛn lɛ. Satan boepi ée Ʒɔbë nɛpiɛnelë lɛ, ëë jumanghɩnelë lɛ. Eji ee ghë, në lɛ́ “nvɛvɛ gbɔ” nhɛn pú wúwu aʋn shi fú Ʒɔbë jɛnelë ngboru. Kelë powu kë rɔ́. Ntɔnë sáasɛ, Satan kpa jí orogba pʋpʋ nɛ́fu Ʒɔbë sɛ. “Në lɛ́ do fú Ʒɔbë, píe ëë ofuta ghë mɩɩ shú ëë órò-sɔghɔ.”—Job 1:3-19; 2:7.

20. (a) ?Élé Ofo bá yɔ́ Ʒɔbë shi ëë eceledinë ghëwu é? (b) ?Agbate Ʒɔbë dí ecele Ofo ngbeɲi, ese mabu Satan ɔɔsɛ shú ngiki fuɔ rupu kë lɛ́ é?

²⁰ Ʒɔbë wú mian tete kʋra, ese në dá dí ecele Ofo ngbeɲi. Bu ntɔnë ghëwu, Ʒoova lɛ́ sɛ yɛ́ Ʒɔbë, “në káka bunë Ʒɔbë ɔɔnë powu lɔ́ ëë aji. Ʒoova lɔ́ në bunë në boepi ɔɔnë eki aɲʋn.” (Job 42:10) Satan gha ɔɔsɛ gha shú Ʒɔbë rupu álɛ Ʒɔbë ghe edi ecele Ofo ngbeɲi wo. Ese, në ɔɔsɛ shú ngiki fannga nhɛn rupu kë péte eji tú Ofo. Biblënë ehɛ kɔ: “Abɛlɛghonë ëë bá maɛnnë powu shi.”—1 Jean 5:19.

21. (a) ?Élé Satan bá yá n’ye, në evivi n’ye ngiki bë esʋ në é? (b) ?Mabughëwu Ʒezi gha dísʋ gha sʋ Satan wué?

²¹ Satan evivi n’ye ebë esʋ në. Agbʋʋn 2.000 sáasɛ, jejenë Satan jéje Ʒezinë yá bu ntɔnë ayɔghɔ nhɛn. Biblë ehɛ kɔ: “Kpala [...] bɔ́ [Ʒezi] yí faɲi gbɔ nkpɔ ngboru, në bɔ́ maɛnnë shibanelë powu lɛ, kelë eyilenë lɛ yá [Ʒezi]. Ë në hɛ́ ëë kɔ: ‘Àlɛ́ fë akʋtʋ më ngbeɲi asʋ më eki nkpɔ cece, më ébɔ bu ntɛnɩelë powu elɔ fë.’ ” Ʒezi gha dísʋ, në hɛ́ kɔ: “Pieji gbo Satan! Noo kë ghɛ́ghɛ kɔ: ‘Fë Ofo Ʒoova ëë fë ésʋ, ëë esëkpɔ cece ëë fë édi juman cele elɔ ëë.’ ” (Matthieu 4:8-10) Ʒezi mʋn Ʒoova mbranë ayɔghɔ nhɛn, ëë ghëwu në gha lɛ́ bunë Satan vívi ëënë.

22. ?Abʋsɛmʋnnelë, mabu kë lɛ́ ngiki é?

²² Anʒënelë aghɔ, kë dá Satan ghë péte eji tú Ofo. Anʒë apʋpʋ ntɔnelë, kë lɛ́ ngiki powu kaɛnghɩ eshipata n’ye. Kë eɔ abɛlɛ pʋpʋ, kë eɔ opuvi. Lahɔ gbo, kë lɛ́ ngiki jɔghɔ káci omula, aɛn fɔ́fɔ aghɔ. (Matthieu 9:32, 33; 12:22) Kë lɛ́ órò gbá ngiki jɔghɔ, órò cɔ́ghɔ agheci. (Matthieu 17:15, 18; Marc 5:2-5) Kë pɛ́ ngbɔjɛelë bɔ́bɔ́ esë.—Luc 9:42.

23. (a) ?Bu nkpɔca wawɛghɩ apʋpʋnelë kë evivi n’ye ngiki bë elɛ é? (b) ?Bu nkpɔca Satan lɛ abʋsɛmʋnnelë lɛ, kë efafa ngiki álɛ kebë elɛ é?

²³ Fɛ Satan mɩnɛn, wawɛghɩ apʋpʋ ntɔnelë esë, kë evivi n’ye ngiki bë esʋ kelë. Kë mʋn n’ye ofosʋnë lɛ́ Ʒoova esëkpɔ ee kʋra, ese kë eviɛ bu ntɔnë, kë eshu ngiki rupu álɛ kebë esʋ kelë. Satan lɛ ëë abʋsɛmʋnnelë lɛ, kë edi mpu efafa ngiki, kë elɛ lahuɔn eyo ngiki álɛ kebë esʋ kelë. Agbate, ngiki fannga nhɛn gha mʋn n’ye kë esʋ Satan lɛ ëë abʋsɛmʋnnelë lɛ. Sɛ bë eɔsɛ eji ngiki fannga nhɛn, n’ye kelë ofotɩnë elɛ bunë Satan evivi. Ese, Biblë ehɛ elë n’ye: “Ntɛɛnnë maɛnnë ngiki eyiyinë, kë eyiyi ëë elɔ abʋsɛmʋnnelë, ese gha lɛ́ Ofo wo.”—1 Corinthiens 10:20.

24. ?Bunë Satan ebɔ efafa ngikinë, ëë nkpɔ ëë lɛ́ nkpɔca é?

²⁴ Bunë Satan lɛ ëë abʋsɛmʋnnelë lɛ kë elɛ efafa ngiki álɛ kebë esʋ kelënë, ëë nkpɔ ëë lɛ́ mpu jɔnë kë ehɛ efu aghɩnë kë rɔ́në sɛnë. Elë éwu bunë Biblë eyaya jɔ ntɔnë ghë.