Umhạr imhị unwanyụ aDecember 22, 1929, epẹ Noville. Ebạm emhạ phọ ayoor imhoọgh esugha iizo, kụ ituman Bastogne, epẹ Belgian Ardennes. Mị ughelhọm ghan ni oḍighi ozo phọ mị aḍighi ghan bọ mem iḍoọgh phọ amhị r’odẹ r’onhiin amhị. Orue olhoghonhaạn odẹ r’onhiin ayoor ḍighaạgh, obạm umor amhị dị oghol mọ Raymond r’amhị umhimhighi ghan ramamaạm asinamạ phọ. Emhạ phọ ayoor uḅọph onhụ agey, kụ oniin aḅilhẹ alhoghonhaạn ghan nyoniin ḍighaạgh.

Odẹ r’onhiin amhị, Emile r’Alice, uḍighi buọ aCatholic. Torobọ aSondị, bidị ughị aani ghan ni Mass, olhe ghan abrẹd phọ oḅilhẹ ophughọl miim mọ. Kuolọ lhạ phọ 1939, abukọy eten uḍuạ ni England oru. Bidị uḍeenhaan ni odẹ amhị idị odị katue ghan amoọgh torobọ aConsolation magazine dị aru (ophọn rokol ghan bọ nyiidiphọ mọ Awake!). Odẹ amhị anhuụn ni alhọgh elhegh mọ ipẹ ogẹ bọ siphẹ amagazine phọ kụ igey phọ, kụ iphẹn phọ enyu nyodị omhiigh aạl aBaibul phọ. Odị awilhẹ bọ oghị ghan asiosị aCatholic phọ, abumatuman ayoor oḍighi ghan bọ ni righirị ayoor umhiigh ni osophoghom odẹ ayoor. Bidị uru ghan ni ophạm raghaạph kụ okpaariọm ghan odẹ amhị mọ ku/bilhẹ oḍighi onyọ aCatholic, kụ torobọ amem araghaạph phọ i/kị ghan imạ.

Olhoghi amhị eeph ghan ni iboom omhiịn dị rokpaariọm odẹ amhị. Ipẹ kụ iḍighi bọ iyaạr phọ mị aaḅereghị bọ iiḅereghị phọ mị aghaạph bọ aghol epẹ emiighom mọ. Olhoghi amhị akạr kụ aḅaạl iduọn esighẹ rekị amatuman ayoor owilhẹ bọ okpaariọm ghan odẹ phọ amhị. Ipẹ phọ iḍighi idị mị akuphom owol mọ aZihova kụ “Onaghanhạm iiḅereghị.”

Unwanyụ aMay 10, 1940, aNazi Germany uzuom ni eghạm Belgium. Esi iduọn phọ, ibadị awe uḍuạ ni eelhe phọ. Eghunotu phọ ayoor usuma oghị epẹ esoorom  mọ aFrance. Mem mọ yoor rosuma bọ, eeni amem yoor ughị ghan ni ozuan we eghạm aGermany r’aFrance dị robe.

Mem dị araraạr mephooghị kụ yoor oḅulha olhoghi otu, yoor umiịn mọ momhiighi raraạr ayoor. Oginha aghoogh ayoor, Bobbie, bịn kụ iyaạr dị yoor omhiịn. Iphẹn emite bọ iḍighi ni idị mị amhiigh ootughiạn mọ, ‘Eeghe kụ iḍighi kụ araaghạm r’imhinhimhiịn edi ghan bọ?’

Mem mọ amuphẹ phọ, yoor umhooghọm ni suọ iduọn oniin okumor oye dị aḍighi okọy eten, dị oghol mọ Emile Schrantz, a aru ghan bọ uphogh iyoor. Odị asighẹ ni Baibul phọ kụ aphagharanhaạm sipuru dị mị amhoọgh ilọ aghuḍum ḅilhẹ r’iyaạr phọ eḍighi bọ kụ imhinhimhiịn edi bọ. Ipẹ phọ iḍighi ni idị mị amhoọgh siya dị ekpạr r’aZihova kụ aḅilhẹ akuphom owol mọ odị aḍighi Enhaạn ephomhoghiạn.

Kụ eghạm mọ egbi bọ osi eekunha, eghunotu phọ ayoor urue ghan ni oghaaphạn r’abunhọn abumor. Unwanyụ August 1943, Onyọ Umor dị oghol mọ José-Nicolas Minet aru ni uphogh iyoor kụ angọ oghaạph. Siphẹ oghaạph phọ odị, odị apuru mọ, “Anhiạn kụ rawạ oḍiiny amuụm?” Odẹ amhị aphoophe ni ḍighaạgh kụ mị aphoophe aani. Kụ uḍiinye iyoor muụm obạm ophiịny dị atuman ozo phọ ayoor.

Unwanyụ aDecember 1944, awe eghạm aGerman uzuom ni gạ Europe erumuḍio phọ remite ghan bọ kụ ee eghạm dị esughanham omhạn dị oghol mọ, Battle of the Bulge siphẹ eghạm oomo aḅirinhi phọ emhunhenhiom bọ iyạl. Olhoghi otu ayoor atuman erugh eghạm mọ, kụ dị remạn ni oniin unwanyụ yoor urọl ghan olhoghi otu bịn. Ḍiniin aḍio dị mị odi rangọ inhạm ayoor iḅạl, ikpo alaagbạ dị orạph izughuron ni otu inhạm mọ. Oniin onyọ eghạm America dị arọl siphẹ otu inạm mọ utuman imhị alọ ni mọ, “Ḅololo!” Kụ mị aghiil aghị siphẹ odị odi bọ aminhạ aḅololo, kụ odị asighẹ eghoony eghạm mọ odị azu emhụ amhị obọ ighoph imhị.

Eghạm mọ esi bọ eekunha, yoor urue ni ogbor ghan ooḍikuan r’abumor phọ siphẹ ookpomhoghan phọ aLiège. Ekpisi phọ ikelhạn ni r’ayoor esi 56 itobi epẹ esiinyọm mọ. Esighẹ rekị bịn yoor omiteom ebạm egu dị otuughạ ghan Baibul phọ epẹ Bastogne. Mị umhiigh ni oḍighi oḍighi agomẹt esi dị  ropogh ghan ilọ iisogh kụ aḅilhẹ amhoọgh eepoogh oghị otuughạ ilọ iilhogh. Iduọn amem mọ rekị bọ, mị umhiigh ni oḍighi oḍighi local government. Lhạ phọ 1951 yoor umhoọgh ni ookpomhoghan eghir epẹ Bastogne. Awe dị romạn ni oniin okuron kụ uru. Oniin onyọ umaranhi dị aḍighi okọy eten dị amhoọgh oophugh agey aru aani ni. Ughol nyodị mọ Elly Reuter. Odị aghiilhom oghiilhom esi dị emhạn ni 31 itobi kụ aru bọ. I/bia iboom bịn iyạl ayoor ophomhoghiạn siloor, kụ yoor omhiigh oghaạph ilọ apinien. Mem mọ amuphẹ phọ, umhạgh ni Elly oghị aani Askul aGilead epẹ United States. Odị agey ḍinyạ aghiomaạn emhụ agadạ phọ, kụ aḅenhị bidị iyaạr phọ eḍighi bọ kụ odị ka/tue bọ akị. Umor Phọ Knorr, aḍiemhiom bọ rukumuan Abugbaanhaạn AZihova mem mọ amuphẹ phọ agẹ aphagharanhaạn nyodị mọ, eeni epẹ ghisigh nạ r’olom anạ kotu ni Gilead. Bịn unwanyụ aFebruary 1953 yoor aalhạn.

Lhạ phọ aḍiphẹ phọ kẹn, Elly r’amhị ughị aani ni New World Society Assembly dị ophạm epẹ Yankee Stadium, New York. Kụ siphẹ Assembly phọ, mị uzuanhaan oniin onyọ umor dị ungọ imhị ogey oḍighi kụ uḅenhị imhị mọ sighẹ oḍighi phọ arọl ephẹn United States. Mem dị yoor ooḅereghị oḅenhị aZihova ilọ iphẹn phọ, Elly r’amhị usopha mọ mị ka/sighẹ oḍighi phọ, kparipẹ ghụn yoor koḅulha epẹ Belgium olhoghonhaạn aḍighaạgh ebạm egu abukaaphọm dị momhạn ḍioph epe Bastogne. Alhạ reten bịn yoor omhoọgh obumoọny kụ oghol mọ, Serge. Kuolọ olhoghi ayoor eeph ni mem dị oḍual unwanyụ reten, bịn aSerge amheel e/moon bịn amhugh. Yoor umhoghi ni oḅenhị aZihova esi iiḅereghị, kụ oḍuomolhoghi oḅetenhu esi aḍuugh phọ ukparamhị ni iyoor.

Unwanyụ October 1961, mị umhoọgh ni oḍighi dị ungọ ghan imhị eepoogh okọy-eten. Ḍinhiin phọ aḍio phọ, opọ rapogh bọ olạ agadạ aBelgium umhạgh ni imhị fon. Odị upuru imhị mughumọ mị kamoọgh ni eepoogh oḍighi ebenhẹ eghịr phọ (nyiidiphọ rokol ghan mọ opoghom eghir). Mị upuru mọ, “ke”nighẹ ghụn dị yoor kopụr oḍighi bukọy eten ḍughụm?” Odị amheera ni. Mem dị yoor mokumuan idiphọ abukọy eten esi ophaanyạ arunwanyụ, bịn yoor omhiigh okumuan idiphọ opoghom eghir unwanyụ aSeptember 1962.

Yoor rokumuan iyạl asiạ idiphọ abupoghom eghir, bịn umhạgh iyoor oghị okumuan epẹ Betẹl aBrussels. Unwanyụ October 1964 kụ edị yoor omhiigh oḍighi epẹ phọ. Yoor ughelhọm ni ḍisẹph kirokirọ siẹn imhoom arukumuan phọ ayoor. Umor phọ Knorr moru ophogh olạ agadạ phọ ayoor lhạ phọ 1965, bịn umạ imhị oḍighi oye dị kapogh ghan olạ agadạ phọ. Esighẹ rekị bịn omhạgh Elly r’amhị oghị Askul Gilead, ekụ dị emhunhenhiom 41. Ikpo onhụ phọ umor phọ Knorr aḅạ bọ 13 asiạ epẹ omhạn memhunhughan! Yoor r’omhạn askul phọ bịn yoor oḅula Betẹl aBelgium.

Mị umhoọgh ni eepoogh osighẹ oḍighinhom olhegheri iyaạr iilhogh phọ mị amhoọgh bọ, orue ogbạ omheremhiọm elhiom mọ awe phọ aZihova omhoọgh bọ ooḅereghị odị ephẹn Europe r’inhọn arikpisi. (Fil. 1:7) Iphẹn phọ ingọ imhị eepoogh oghaaphạn awe agomẹt dị odi reelhe dị epel li 55, dị osophoghom obobọ okikima oḍighi phọ ayira. Kparipẹ roḅenhị  abidị ḍighalhanyạ phọ mị amhoọgh bọ idiphọ oye dị atuughạ ilọ iilhogh, mị uḅenhị ghan bidị ghụn mọ mị “oye Enhaạn.” Mị ugbor ghan alhọm iiḅakiọm aZihova, loor esi dị “olhoghi uw-emhạ [obobọ oogboom iiruẹn] aḍighi idiphọ amuụm okol. Odị ratelheom ghan kaghị torobọ ekpisi dị Odị rawạ.”—Prov. 21:1.

Eniin iyaạr dị emite dị mị aghiọm ni ghisigh raatughiạn ghan k’arodon pọ oghaạph dị mị amhoọgh r’oniin onyọ European Parliament. Ibadị amem mị ugẹ ni ḍinyạ alhọm omhiịn odị, kụ ḍinhiin aḍio odị amheera ni oḅaanhaạn amhị. Odị aḅẹm mọ, “Mị angọ nyinhạ oogh ikalhạ bịn, r’oniin okalhạ ra/tenhom.” Mị uzumeri ni emhụ amhị amhiigh ooḅereghị. Oye phọ amhoọgh ni iikia kụ apuru olhegheri iyaạr phọ mị raḍighi bọ. Mị umheremhị emhụ amhị kụ aḅenhị mọ, “Mị usẹph ghan Enhaạn loor esi dị mị alegheri mọ nạ oniin otelhedom Enhaạn.” Kụ odị upuru imhị mọ, “Iduọn phọ nạ raḅẹm ghan m’eeghe?” Mị uḍeenhaan nyodị Rom 13:4. Odị rakị ghan ni siosị agey, kụ iḍighi kụ, esi aBaibul phọ itir ri nyodị agey. Ipẹ phọ iḍighi idị odị ungọ imhị iraạr-dị ikalhạ, kụ yoor okạr oghaaphạn agey. Odị aḅẹm kẹn ni mọ odị amaghamhị ni maạr oḍighi phọ Abugbaanhaạn AZihova roḍighi bọ.

Esi ibadị asiạ, awe phọ aZihova moghiighị ni ibadị asikotị epẹ Europe ogbạ omheremhị elhiom mọ Abugbaanhaạn AZihova omhoọgh bọ orọl asạm, oghaạph ilọ oye dị amhoọgh elhiom ophạm obumoọny, ilọ iisogh r’inhọn odọ araraạr. Mị uphinhom aani ghan ni bin ibadị araghaạph phọ iphẹn phọ, kụ eḍighi ni eboom eepoogh dị mị amhoọgh omhiịn dị aZihova aḍighi idị yoor omhoọgh ekol oḅilhẹ okpạr opu. Esi ibadị asighiton dị Abugbaanhaạn AZihova momhoọgh ghan siphẹ European Court of Human Rights, bidị mokpạr ri opu sighiton dị mepel li 140!

Esighẹ rekị mị umhiigh ni okumuan r’umor phọ Philip Brumley, odi bọ epẹ emhụ agadạ phọ, r’umor phọ Valter Farneti, odi bọ epẹ Italy, olhoghonhaạn aḍighaạgh bumor phọ odi bọ Cuba omhoọgh eereẹgh oḍighi oḍighi phọ aZihova. Mị ugẹ ni ḍinyạ aghiọm ofịs aCuba dị odi epẹ Belgium aḅilhẹ ateẹny oye phọ bidị omạ bọ ophạm oghaạph phọ ayoor. Eḅẹl amem mọ yoor ophạm bọ raghaạph phọ, i/kạr imoọgh emhụ.

Yoor r’olhọm aZihova iiḅakiọm, yoor ulhọm ni bidị ongọ ayoor eepoogh osighẹ 5,000 asiBaibul oghimọm aCuba, kụ bidị umheera ni. AsiBaibul phọ isi ni Cuba, kụ odiemhi bumor phọ. Esi iduọn phọ, yoor umhiịn mọ aZihova rasẹph ni ikuph phọ ayoor. Yoor uḅilhẹ ni olhọm oghiọm abumor phọ inhọn 27,500 asiBaibul. Kụ agomẹt phọ uḅilhẹ kẹn ni omheera. Olhoghonhaạn aḍighaạgh bumor r’abumaranhi phọ odi bọ Cuba omhoọgh aBaibul ikạr kụ ingọ imhị oboom oḅaạl olhoghi.

 Mị maghị ni Cuba ibadị amem olhoghonhaạn aḍighaạgh bumor phọ ayira omhoọgh eereẹgh oḍighi oḍighi phọ ayira. Kụ iphẹn phọ meḍighi idị mị amhoọgh igey asiya r’ibadị awe dị odi gomẹt.

Loor esi amuziạn phọ arọl bọ epẹ Rwanda lhạ phọ 1994, awe aTutsi dị ozẹ upel li 1,000,000. Dị eeph ni iboom uzẹ aani ni buniin abumor r’abumaranhi ayira. I/bia bịn omiteom iikolhobian dị abuniin abumor kologhonhaạn ḍighaạgh bumor phọ odi bọ Rwanda.

Mem mọ yoor osi bọ Kigali, ekpanhạ emhạ phọ aRwanda, yoor umhiịn ni mọ ikpo asilaagbạ meegulhemhi esi phọ rotọl ghan bọ kogbạ rinyạ phọ ayira otenheghi r’esi phọ rosereghi ghan gọ rinyạ phọ ayira. Yoor unhaghạn ni ilọ abumor r’abumaranhi ayira dị obenhogh oghiigh. Yoor uḅilhẹ ni kẹn onhaghạn idị abumor r’abumaranhi phọ oḍeenhaan ephomhoghiạn. Esi omaạm, yoor umhiịn ni oniin onyọ umor olọ aTutsi, dị aaghị olhoghi epogh kụ eghunotu abuọ aHutu dị oḍighi Bugbaanhaạn ophogh ghan esi 28 aḍughul otu. Yoor ulhoghonhaạn ni ḍighaạgh oodereghị abumor r’abumaranhi dị opel li 900 epẹ Kigali.

Yoor uḅeẹny ni oḍigh Zaire (nyiidiphọ rokol ghan bọ mọ Democratic Republic of the Congo) owạ abumor r’abumaranhi dị oḍighi buọ aRwanda dị osuma oghị ekpisi dị awe dị oghiil eghạm rokị ghan epẹ Goma. Ikparanhaạn ni iyoor omhiịn abidị, esi iduọn phọ yoor uuḅereghị olhọm mọ aZihova usighẹ iyoor aghị aḍeenhaan bidị. Yoor umhiịn ni oniin oye dị arelhe ratu oteẹny ayoor kụ yoor opuru mughumọ odị alegheri ni onyọ Ogbaanhaạn dị odi siẹn phọ. Kụ odị aphagharanhaạn mọ, “Ii, mị oniin ni. Kụ olhoghi amhị kaḅaạl li osighẹ anyinha oghị oḍeenhaan abumor phọ rologhonhaạn bọ ḍighaạgh bidị.” Yoor r’okparamhị bumor phọ rologhonhaạn ghan bọ ḍighaạgh we dị iyaạr emitenhaan, yoor uḅilhẹ ni oteẹny bunhọn abumor r’abumaranhi dị omhạn ni 1,600 dị osuma aani eghạm mọ okparamhị. Yoor uḅilhẹ kẹn ni aạl ḍinyạ dị Aloor Phọ Repogh bọ ogẹ oghiọm bidị. Itir ri bumor r’abumaranhi phọ onhaghạn ikpo onhụ phọ iphẹn: “Yoor okol li emhụ anyinha rooḅereghị ghan. Yoor olegheri ni mọ aZihova inyinha ki/wilhẹ.” Ikpo onhụ phọ Aloor Phọ Repogh Bọ ogẹ bọ oghiọm bidị, ikạr kụ eru inẹ. Rodon Abugbaanhaạn dị odi Rwanda opel li 30,000!

Mem dị yoor moghelhọm pinien phọ ayoor esi 58 asiạ, ooḅi anhịr phọ amhị Elly amhugh ni lhạ phọ 2011. Mị uḅenhị ni aZihova idị aḍuugh anhịr phọ amhị itir imhị, kụ odị uudereghị ni imhị. Mị umhoọgh kẹn ni iidereghị esi oḅenhị aani ghan abunhọn iiḅi iinhaghạn phọ ilọ Omhạr phọ.

Ghalhamọ r’iduọn mị mapel bọ ni 90 asiạ, mị rapinhom aani ghan ni bin oghaạph ilọ Omhạr phọ torobọ awiki. Olhoghi amhị aḅaạl li kẹn olhoghonhaạn aḍighaạgh buẹn odi bọ Gạ Iilhogh phọ ephẹn olạ agadạ aBelgium, oghaạph aani araraạr dị mị mamhiịn oḅenhị abunhọn, ḅilhẹ r’okparamhị iḍoọgh dị odi Betẹl.

Mepel li 84 asiạ epẹ omhạn mị aaḅereghị bọ aḅenhị aZihova. Ipẹ phọ kụ iḍighi eḅẹl edạ dị mị agbatạn omhiigh oḍuraan otuman aZihova. Mị akạr ri rasereghiạn iduọn aZihova ranaghạn ghan bọ iiḅereghị phọ amhị siẹn oomo adọl aghuḍum mọ amhị.—Ps. 66:19. b