1. Ighẹn areten kụ edị oromha katue ni aḍuạ atu, kụ uḍighi ika kụ oomo ayira omoghi bọ ni?

 OOMO ayira romoghi ghan ni oromha mem emhạn mem. Eeni amem, yira kụ kokị ni opuru oromha oye lọ yira olhọgh eegu. Kụ inhọn asimem, onyọ umor dị amhoọgh ogbolhomaam ayira kụ katu amạ uḍeenhaan iyira esi dị yira ‘ropiomạn.’ (Gal. 6:1) Eeni oromha phọ katu mem dị oye uḅaạm iyira loor iyaạr dị yira moḍighi. Torobọ eten phọ epẹ oromha phọ aagọ bọ kụ aru, onhaghạn ni. Iphẹn phọ kingọ iyira suọ, kụ ketue kẹn ni epẹl ghuḍum ayira!—Prov. 6:23.

2. Odaphạn Proverbs 12:15 r’igẹ dị edi ude, uḍighi ika kụ yira konaghanhạn bọ oromha?

² Esi phọ osighẹ bọ emhuoghaạph phọ iromha iyira mọ ‘onhaghạn ghan ikpo onhụ abuọ osụ olhoghi phọ.’ (Prov. 22:17) Oye o/lho dị alhegheri iyaạr amhạn; toroboiperolbọ, ilọ eḍighi eḍighi oye katọl li dị alhegheri iyaạr obobọ mamhiịn raraạr upu iyira. (Bạl Proverbs 12:15.) Esi iduọn phọ, onhaghạn ghan oromha eḍighi osooromhi aloor. Reḍeenhaan ghan mọ yira olọgh ni elhegh sidugh ayira, yira oḅilhẹ olọgh kẹn elhegh mọ yira omoghi ni olhoghonhaạn aḍighaạgh orue oteẹny asiigbu ayira. AZihova aphum Uw-emhạ phọ asụ bọ olhoghi phọ Solomon ogẹ mọ: “Ekol retọl ghan mem dị omhoọgh ibadị awe dị rongọ ghan oromha [obobọ “butomoghiom,” igẹ dị edi ude].”—Prov. 15:22.

3. Ighẹn areten kụ edị oromha katue ni uteẹny iyira?

³ Oye atue ni ungọ iyira oromha. Okumor oye obobọ onhọn oye dị asi amhanhanhaạm katue ni amạ uḍeenhaan iyira iyaạr dị ewạ mọ okiririom ophogh. Eḍighi maạr dị oye uḍeenhaan iyira ephomhoghiạn esi oru ongọ ayira oromha dị akpasị siphẹ aBaibul phọ, pọ oḍeenhaan ni mọ yira osereghiạn ni esi osighẹ  oḍighinhom. Kuolọ oromha katue ni aḍuạ enhọn eten atu. Eghẹn eten? Yira otue ni obạl siphẹ aBaibul phọ obobọ siphẹ arinyạ phọ ayira ilọ eegharạ ayira dị ewạ mọ okiririom ophogh oḅilhẹ ooḅenhion esi lọ ewạ.—Hib. 4:12.

4. Odaphạn Ecclesiastes 7:9, ewạ mọ oghel eeghe mem dị ungọ iyira oromha?

⁴ Iikia i/lo, eeni amem re/dugh ghan osighẹ oromha dị oye aru ungọ iyira. Eeni kẹn kepin ni esi ayira. Eeghe kụ iḍighi? Ghalhamọ r’iduọn yira olhegheri bọ ni mọ yira kotue ni opiomạn, etue ni eḍighi ipaanhaạn osighẹ oromha mem dị oye aru amạ uḍeenhaan iyira esi dị yira opiomạn. (Bạl Ecclesiastes 7:9.) Yira otue ni owạ akeel. Yira otue ni oḅẹm mọ oye phọ iyira u/mhooghonhaạn igey iitughiạn obobọ opin olhoghi loor eten phọ oye phọ angọ bọ oromha phọ. Yira otue kẹn ogbon e/munughan oye phọ uromha bọ iyira, esi oḅẹm mọ: ‘Anhiạn kụ angọ nyodị elhiom oromha amhị? Odị rapiomạn aani ghan ni!’ Eḍighi maạr dị oromha phọ iyira u/ḅeraạn, yira otue ni oḅitonhaạn bịn okị oteẹny oye dị kakaạph idị iḅeraạn iyira.

5. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ?

⁵ Siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, yira kooḅeghiọn reḍeenhaan awe aBaibul dị oghel oromha r’abudị osighẹ. Kụ yira oḅilhẹ kẹn ooḅeghiọn iyaạr dị kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh osighẹ ghan oromha ḅilhẹ r’omhooghọm asuọ.

6. Yira otuughạ eeghe esi eten phọ epẹ Uw-emhạ phọ Rehoboam amhegheron bọ aghị esi oromha phọ ongọ bọ nyodị?

⁶ Ooḅeghiọn eḍeenhaan aRehoboam. Mem mọ purukụ odị aḍighi bọ uw-emhạ Izrạl, awe phọ uru ni olhọm nyodị ilọm. Bidị ulhọm mọ odị adughe pakirị adool phọ aSolomon odẹ phọ odị, aleti bọ bidị. ARehoboam aḍeenhaan ni osụ olhoghi esi oghị opuru aani ikumor awe phọ Izrạl ilọ ophagharanhaạn awe phọ. Ikumor awe phọ uromha uw-emhạ phọ mọ eḍighi maạr dị odị anhaghanhạn we phọ, pọ awe phọ kobakị ni nyodị. (1 Ki. 12:3-7) Iigholhaan ni mọ olhoghi aRehoboam o/ḅaạl, kụ odị aghị apuru iigbo odị. Eeni iigbo phọ odị abuẹn phọ momhạn ni 40 asiạ, esi iduọn phọ momhiịn aani ni iịny araraạr siphẹ adọl aghuḍum mọ abidị. (2 Chron. 12:13) Kuolọ siẹn phọ, bidị ungọ Rehoboam okarạph oromha. Bidị uromha nyodị oḅaarị adool awe phọ. (1 Ki. 12:8-11) Mem mọ ongọ bọ nyodị iyạl oromha phọ, obọ aRehoboam muuḅereghị alhọm aZihova olhoghonhaạn aḍighaạgh olhegheri olọ odạph. Kuolọ, odị asopha odaphạn opọ aḅeraạn bọ nyodị, bịn anhaghanhạn iigbo phọ odị. Kụ ipẹ phọ ikọm ni iboom iiḅaghamhị kụ engọ Rehoboam r’awe phọ Izrạl. Iyaạr dị yira otuughạ pọ, k’/oomo amem kụ edị oromha dị kungọ iyira kaḍighi nyopọ yira rowạ bọ. Kuolọ eḍighi maạr dị akpasị ni siphẹ Ekpo Onhụ phọ Enhaạn, pọ osighẹ ni oḍighinhom.

7. Eḍeenhaan Uw-emhạ phọ Uzziah itughemhị iyira eeghe?

⁷ Uw-emhạ phọ Uzziah aghel li oromha. Odị aḍigh pakirị otu iiḅereghị phọ aZihova ogina abupinyọn rikiạ phọ roḍigh ghan bọ, bịn awạ osụ insẹns. Abupinyọn rikiạ phọ aZihova oḅenhị nyodị mọ: “Uzziah nạ o/mhoọgh elhiom osuanhaạn insẹns aZihova! Abupinyọn rikiạ phọ bịn kụ rosụ ghan insẹns.” Uzziah amhegheron ika? Mughumọ odị asooromhi loor asighẹ oromha phọ bịn amite siphẹ otu iiḅereghị phọ mem mem mọ, eeni aZihova muwilhenhaạn ni. Kuolọ, Uzziah “amhooghọm ophin olhoghi” bupinyọn rikiạ phọ. Uḍighi ika kụ odị aghel bọ oromha phọ? Odị alhoghoma mọ idiphọ uw-emhạ, mọ onọ amoọgh elhiom oḍighi atorobọ iyaạr dị  eḅeraạn nyodị. Kuolọ aZihova o/mhiịn idiphọ. Loor oḅom-emhụ phọ odị, ezẹgh okụ ufe iḍigh nyodị kụ odị arolhọm “ezẹgh okụ ufe phọ bịn tutụ k’aḍuugh.” (2 Chron. 26:16-21) Eḍeenhaan phọ Uzziah itughemhị iyira mọ etigheri torobọ oye lọ yira oru, kụ yira oghel oromha dị akpasị siphẹ aBaibul phọ, pọ yira ko/ḅeraạn aZihova.

8. AJob amhegheron ika kụ aghị esi oromha?

⁸ Dị egbạgh r’areḍeenhaan iphụr arurụ phọ iphẹn phọ, aBaibul phọ apamhanhạm ni reḍeenhaan awe dị osẹph loor iduọn bidị osighẹ bọ oromha. Tuutughiạn Job. Ghalhamọ r’iduọn odị amhoọgh bọ ni oghiilhaan Enhaạn, odị o/mhunhughan. Eeḍiạn aḍigbagarạ adọl, odị aḅạ ni ikpo onhụ dị i/tu inẹ. Esi iduọn phọ, Elihu r’aZihova uḅaạm ni nyodị. AJob amhegheron ika? R’osooromhi aloor odị asighẹ ni oromha phọ. Odị aḅẹm mọ: “Mị ughaạph ghan ilọ araraạr dị mị u/naghanhạn . . . Mị aḅẹm bọ kụ ru/ḅẹm, mị magbula oorụ r’ophugh esi okiton.” AZihova asẹph ni nyodị loor osooromhi aloor phọ odị.—Job 42:3-6, 12-17.

9. Ika kụ idị aMozis aphighi emạ eḍeenhaan mem dị rokaạph ilọ osighẹ oromha?

⁹ Enhọn emạ eḍeenhaan oye dị asighẹ oromha mem dị apiomạn pọ aMozis. Eniin amem, ophin olhoghi aḍighi ni idị odị u/kuenhi aZihova. Kụ iphẹn phọ iḍighi idị aMozis aroph eepoogh oḍigh aani Ade Oguan phọ. (Num. 20:1-13) Mem dị aMozis aḅenhị aZihova mọ awilhenhaạn nyinhọ, aZihova aḅenhị nyodị mọ: “Imhị ku/ḅenhị mun iyaạr ilọ oghaạph phọ ophọn.” (Deut. 3:23-27) AMozis o/ghạgh olhoghi. Kparipẹ ghụn, odị asighẹ ipẹ aZihova masopha bọ, kụ aZihova aghiọm ghisigh asighẹ nyodị aḍiemhiom we phọ Izrạl. (Deut. 4:1) AJob r’aMozis ikạr igey areḍeenhaan otuughaạny aani mem dị rokaạph ilọ osighẹ oromha. AJob aalemhi ni iitughiạn phọ odị, o/ghị owạ akeel. AMozis aḍeenhaan m’onọ asighẹ ni oromha phọ aZihova esi ophamhanhạm omheeraam mọ odị etigheri iduọn odị ka/ḍigh bọ De Oguan phọ.

10. (a) AProverbs 4:10-13 itughemhị iyira eeghe ilọ asuọ osighẹ ghan oromha? (b) Eghẹn emạ eten kụ edị ibadị momhegheron oghị esi oromha?

¹⁰ Yira romoọgh ghan ni suọ esi otuughaạny eḍeenhaan awe omheeraam idiphọ aMozis r’aJob. (Bạl Proverbs 4:10-13.) Ibadị abumor r’abumarani ayira motuughaạny ni bidị. Miịn idị onyọ umor dị oghol mọ Emmanuel epẹ Congo, aghaạph ilọ iphụr arurụ dị ongọ nyodị: “Abumor dị osianhaan siphẹ ookpomhoghan phọ ayoor umhiịn mọ mị ratelhe ilọ ophiemhi asiya phọ amhị r’aZihova, kụ umhạgh imhị oḅenhị. Mị udaphạn ni oromha phọ abidị, kụ iphẹl li imhị esighẹ esi igbogh iiḅaghamhị.” * Oniin okọy eten epẹ Canada dị oghol mọ Megan aḅẹm mọ: “Ibadị amem oromha phọ ra/dụgh ghan onhaghạn, kuolọ reḍighi ghan ni iyaạr dị emhoghi mọ mị ulegheri.” Onyọ umor olọ aCroatia dị oghol mọ Marko aḅẹm mọ: “Aạr imhị eepoogh arukumuan siphẹ ookpomhoghan phọ, kuolọ mem dị mị aatughiạn ipẹ emite bọ, mị ramiịn ghan mọ ilioghọm mọ iḍighi ghụn idị mị aḅilhẹ akparamhị siya phọ amhị r’aZihova.”

11. Umor phọ Karl Klein aghaạph eeghe ilọ osighẹ ghan oromha?

¹¹ Enhọn eḍeenhaan oye dị amhooghọm suọ oromha pọ Umor phọ Karl Klein, dị akumuan siphẹ Aloor Phọ Repogh Bọ. Siphẹ iphirigba aghuḍum mọ odị, Umor phọ Klein aḅẹm mọ eniin amem Umor phọ Joseph F. Rutherford angọ ni nyodị ogbagarạ oromha, kuarị iyạl abidị igbogh arighirị. Umor phọ Klein aḅẹm mọ eḅẹl amem mọ  iphin ni olhoghi onọ. Odị aḅẹm mọ: “Mem mọ [Umor phọ Rutherford] aḅilhẹ bọ umhiịn imhị, r’oḅaạl olhoghi umhạgh ni imhị mọ, ‘Karl edi ika!’ Kuolọ loor esi iduọn ipẹ emite bo ke/ḍuạ bọ olhoghi amhị, mị uwạ onhụ kụ amheera. Kụ odị mọ, ‘Karl, gona loor! Nạ rangọ Eru phọ eepoogh!’ R’umugholoor, mị uphagharanhaạn mọ, ‘Taạ, iiḅaghamhị i/lo Umor phọ Rutherford.’ Kuolọ alhegheri bọ ni ipẹ remite bọ, aḅilhẹ ni aḅẹm mọ, ‘Enighẹ ni aạ. Kuolọ gona loor. Nạ rangọ Eru phọ eepoogh.’ Odị o/gbạ okpẹ! Mem dị yira oghaghạm olhoghi onyọ umor, ekạr ekpaariọm mem dị aghaạph iyaạr dị esi ni nyodị oghaạph . . . , pọ yira rongọ eepoogh Eru phọ.” * (Efẹ. 4:25-27) Umor phọ Klein asighẹ ni oromha Umor phọ Rutherford, bịn arighirị phọ abidị i/kạ.

12. Ika kụ idị osooromhi aloor kulhoghonhaạn iyira ḍighaạgh osighẹ oromha? (Psalm 141:5)

¹² Eeghe kụ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh osighẹ ghan oromha? Ewạ mọ osooromhi loor esi ootughiạn ghan mọ yira u/munughan ḅilhẹ mọ eeni amem yira rozọ ghan ni r’elologhi. Idiphọ moghaạph bọ ni epẹ omhạn, aJob amhoọgh ni iitughiạn dị ii/leeny. Kuolọ odị aalemhi ni iitughiạn phọ odị, kụ aZihova asẹph nyodị. Eeghe kụ iḍighi? Loor esi dị aJob asooromhi loor. Iphẹn phọ iganana ni esi ipẹ odị asighẹ bọ ni oromha phọ Elihu angọ bọ nyodị, ghalhamọ r’iduọn Elihu aḍighi bọ ni ephurukpu obumoọny esi odị. (Job 32:6, 7) Osooromhi aloor kụ kaḍighi idị yira kosighẹ oromha ghalhamọ r’amem dị yira ootughiạn mọ yira u/piomạn obobọ eḍighi edị yira kụ oghupheri oye phọ rangọ bọ. Okumor oye ookpomhoghan epẹ Canada aḅẹm mọ, “Siẹn dị yira ko/tue bọ omiinạ loor ayira eten phọ epẹ abunhọn awe rumhiịn ghan bọ iyira, yira kokị bọ ika ghisigh dị bidị iyira u/ngọ oromha?” Oghẹn onyọ ayira kụ edị ra/wạ oghiọm aghisigh omhuum ghan eemhumha uwaloor iigbia phọ, ḅilhẹ r’oghiọm aghisigh rukumuan aKristẹn phọ ayira?—Bạl Psalm 141:5.

13. Ika kụ idị yira komiịn ghan oromha lọ ungọ iyira?

¹³ Miịn oromha idiphọ eḍeenhaan ephomhoghiạn Enhaạn. AZihova ruwanhaạn ghan iyira ipẹ ekạr bọ enhighẹ. (Prov. 4:20-22) Mem dị Enhaạn uromha iyira dị eego esi Ekpo Onhụ phọ odị, arinyạ phọ regbạ bọ Baibul phọ, obobọ esi onyọ aKristẹn dị asianhaan, pọ ruḍeenhaan ghan iyira ephomhoghiạn phọ odị. Hibru 12:9, 10 eḅẹm mọ Enhaạn retuạn ghan “suọ dị yira komoọgh” kụ uliọm iyira.

14. Yira kogbon ghan eeghe mem dị uromha iyira?

¹⁴ Gbon oromha phọ, ke/ten phọ epẹ ongọ bọ. Eeni amem, yira otue ni ootughiạn mọ iyira u/ngọ oromha phọ egey eten. Okạr agey,  ewạ ni mọ oye dị rangọ oromha akparaghạ ghan ongọ eten dị kedugh osighẹ. * (Gal. 6:1) Kuolọ eḍighi maạr dị ungọ iyira oromha, pọ ogbon ni dom mọ—ghalhamọ eten phọ ongọ bọ isughanham ni. Yira otue ni opuruan loor mọ: ‘Ghalhamọ r’iduọn eten phọ ongọ bọ oromha phọ esughanham bọ ni, oye phọ rakaạph ni inẹ ḍughụm? Mị katue ni apogh agunọm e/munughan oye phọ angọ bọ oromha phọ, pidị mị amooghọm suọ oromha phọ ḍughụm?’ Keḍighi ni osụ olhoghi owạ ghan eten omhooghọm asuọ torobọ oromha lọ ungọ iyira.—Prov. 15:31.

15. Uḍighi ika kụ yira kopuru ghan bọ oromha?

¹⁵ ABaibul phọ uromha iyira mọ owạ ghan oromha. AProverbs 13:10 aḅẹm mọ: “Osụ olhoghi kụ olọ abuphẹ ropuru ghan bọ oromha.” Kụ pọ kụ inẹ! Abuphẹ ropuru ghan bọ oromha kparipẹ rokori dị awe ku kotu otoma bidị kụ rokị ghan ghisigh siẹn igey phọ kopu buphẹ ro/puru ghan bọ. Esi iduọn phọ, kem ghan agbatạn edạ opuru ghan oromha.

16. Ighẹn asidọl kụ edị kemoghi mopuru oromha?

¹⁶ Pụr amem kụ edị yira kopuru ghan oromha buẹn r’ayira oḅọph bọ omheeraam mọ? Ooḅeghiọn iniin asidọl. (1) Onyọ umarani amạgh onhọn okaaphọm dị asilor dị iyạl abidị kokị otughemhị oye Baibul, kụ onyebel roten apuru oromha ilọ onhighemhị eten itughemhị phọ odị. (2) Onyọ umarani dị k”aạl ilhom rawạ ogho arusuomạ, kụ akị apuru onyọ umarani dị asianhaan ilọ ipẹ odị kaselẹ bọ. (3) Onyọ umor kangọ oḅẹl oghaạph ogbo odị, kụ akị aḅenhị onhọn okaaphọm dị asilor mọ amhiigha loor anhaghạn oghaạph phọ odị, kụ akori amaaghị riisi dị esughanham. Ghalhamọ oye dị rangọ ghan ni raghaạph esi ibadị asiạ atue ni apuru onhọn oye esi dị odị asughanham, kụ asighẹ aḍighinhom oromha phọ ongọ bọ nyodị.

17. Ika kụ idị yira kotue omooghọm suọ oromha?

¹⁷ Siwiki obobọ runwanyụ dị retu, otue ni ungọ iyira oromha, eeni yira kobạl esi obobọ oye kụ uromha iyira. Eḍighi iduọn phọ, pọ tuutughiạn raraạr phọ yira motuughạ bọ siẹn phọ. Sooromhi loor. Gbon dom mọ, ke/ten phọ ongọ bọ. Asighẹ aḍighinhom oromha phọ. Onyọ ayira o/lho dị omharạm osụ olhoghi. Kuolọ, olọ “anhaghanhạn oromha kụ amheeraam otuughạ,” Ekpo Onhụ phọ Enhaạn eguanhaan mọ “olhegheri iyaạr kateẹny ni” nyodị.—Prov. 19:20.