SIMEM aBaibul phọ, kụ arughunotu omheera oḍighi arogọ, ungọ ghan itoonheẹn ikpoki otọ k’onyanhị phọ. Kụ itoonheẹn ikpoki phọ etue ni eḍighi raraạr dị emhạn maạr, inhạm, obobọ ikpoki. Eeni amem, etue ni eḍighi kẹn rukumuan, idiphọ emitenhaan bọ Jekọb, opọ atuạn bọ ophin aRachel kụ akumu odẹ phọ aRachel oḍual asiạ. (Gen. 29:17, 18, 20) Eeghe kụ emhụ eḍighinhom iyaạr phọ ephẹn phọ?

Oye ituughạ aBaibul phọ Carol Meyers aḅẹm mọ: “Itoonheẹn ikpoki phọ ongọ ghan bọ otọ k’onyanhị phọ imheerạ ghan esi iphigh arukumuan phọ onyanhị phọ mukumuan ghan bọ, ekạr ekpaariọm rughunotu dị roḅeph ghan iizo.” Itoonheẹn ikpoki phọ ikparamhị ghan kẹn siya arogọ phọ. Kụ asiya phọ edi bọ igbo iyạl phọ arughunotu phọ imiteom ghan eepoogh dị oniin kaloghonhaạn nyoniin ḍighaạgh mem iiḅaghamhị. Opumom isiphẹ, itoonheẹn ikpoki phọ imạ ghan kẹn mọ onyanhị phọ rowạ bọ ophin phọ raḍuạ eeḍiạn oghoph odẹ odị kaḍigh eeḍiạn oghoph olom mọ.

Okpẹ itoonheẹn ikpoki phọ re/mạ ghan mọ onyanhị phọ aḍighi iyaạr dị robool obobọ roko. Aḍinyạ phọ Ancient Israel—Its Life and Institutions eḅẹm mọ: “Eḍighinhom iyaạr okpẹ ghan ikpoki, obobọ ongọ iyaạr dị eelenyan otọ k’onyanhị phọ, iḍighi idị awe dị u/ḍighi buọ Izrạl ootughiạn ghan mọ roko ni onyanhị phọ. Kuolọ ekịgh mudị [itoonheẹn ikpoki] phọ iḍighi ikpoki dị osephọm ghan eghunotu phọ, ki/kpoki dị oghoom onyanhị phọ.”

Ibadị areelhe rodon, awe okiọm ni ghisigh rodaphạn eḍighinhom iyaạr otọ ghan ikpoki phọ. Kuolọ mem dị aburudẹ r’aburunhiin dị oḍighi Kristẹn kụ ropuru itoonheẹn ikpoki, bidị oḍighi idị “oomo awe komiịn eeḅi ezọ” phọ abidị dị bidị ko/puru iboom ikpoki. (Fil. 4:5; 1 Kọr. 10:32, 33) Ephẹn phọ eten oḍeenhaan mọ bidị u/moọgh “ekpooko ikpoki.” (2 Tim. 3:2) Oḅarạm isiphẹ, eḍighi maạr dị odẹ r’onhiin dị oḍighi Kristẹn u/puru iboom ikpoki, ke/ḍighi idị kekpaariọm opọ ratu bọ ophin onyanhị phọ oḅoton apinien phọ okoriom amem dị kamoọgh ikpoki phọ. Ḅilhẹ kẹn ke/kpaariọm opọ rapin bọ onyanhị phọ owilhẹ arukumuan odị idiphọ okọy eten, pidị alhọgh muboom amem epẹ otu oḍighi phọ omhoọgh onhụ ikpoki phọ oghol bọ.

Iniin apakirị aḅirinhi phọ, omoọgh iilhogh dị eghol onhụ ikpoki dị keḍighi ghan itoonheẹn ikpoki. Eḍighi iduọn phọ, pọ odẹ r’onhiin dị oḍighi Kristẹn odạph iilhogh phọ. Eeghe kụ iḍighi? Ekpo Onhụ phọ Enhaạn eḅenhị Kristẹn mọ, “ekpẹ ni dị torobọ oye kanaghanạn ghan buphẹ rotooghị bọ,” eru maạr lọ i/gbạgh itọ phọ Enhaạn.—Rom. 13:1; Iiḍighi 5:29.