EMHUOGHAẠPH ITUUGHẠ PHỌ 7
Kạr Amhooghọm Suọ Ibạl ABaibul Phọ Anạ
“Nạ ranaghạn ghan ika emụ ipẹ nạ rabạl ghan bọ?”—LUK 10:26.
AḌUỌR PHỌ 97 Ekpo Onhụ Phọ Enhaạn Kụ Aghuḍum
OGHAẠPH OOKARAGH a
1. Eeghe kụ iḍeenhaan mọ aZizọs amhaghamhị ni maạr Igẹ Iigbia phọ?
GBIOM olhoghi mọ nạ odi ranaghạn ghan itughemhị aZizọs. Kụ nạ ranaghạn ghan ibadị amem dị odị aghaạph aghol Igẹ Iigbia phọ, dị esi u/pogh! Okạr oghaạph, aZizọs aghaạph aghol Igẹ Iigbia phọ siphẹ iḅẹl ikpo-onhụ phọ odị aḅạ bọ mem mọ aḍiiny bọ muụm mọ r’ipẹ odị aḅạ bọ asughanham omhạn kụ agbi bọ omhugh phọ. b (Deut. 8:3; Ps. 31:5; Luk 4:4; 23:46) Kụ siphẹ iraạr r’egbem asiạ phọ, emhiigh mem mọ odị aḍiiny bọ muụm mọ kụ eteẹny mem aḍuugh phọ odị, aZizọs aạl li, aghaạph aghol aḅilhẹ agbạ Igẹ Iigbia phọ esi ogbo.—Mat. 5:17, 18, 21, 22, 27, 28; Luk 4:16-20.
Oomo aghuḍum mọ odị, aZizọs aḍeenhaan mọ odị apomhoghiạn Igẹ Iigbia phọ kụ amheeraam mọ etir iḍighinhom araraạr phọ odị (Miịn ekpịgh phọ 2)
2. Eeghe kụ ilhoghonhaạn ḍighaạgh Zizọs okuamhị olhegheri Igẹ Iigbia phọ mem mọ odị ramanhạm bọ? (Miịn afoto oḅẹl opoḍi phọ.)
2 Kụ agbi bọ omhiigh arukumuan phọ odị, aZizọs agbor ghan ni aạl aḅilhẹ anhaghạn Ekpo-onhụ phọ Enhaạn esi ibadị asiạ. Iikia i/lo mọ siphẹ olhoghi otu phọ abidị, odị anhaghạn ghan ni dị aMeri r’aJosef oghaạph ghan oghol Igẹ Iigbia phọ. c (Deut. 6:6, 7) Yira kotue ni okuphom owol mọ aZizọs adạph ghan ni eghunotu odị aghị Otu Iiḅereghị phọ torobọ aḍio ophooghian. (Luk 4:16) Siphẹ Otu Iiḅereghị phọ, odị alher ghan ni rurụ angọ mem lọ robạl Igẹ Iigbia phọ. Esighẹ rekị bịn odị amhaạr aạl Igẹ Iigbia phọ r’aloor. Esi iduọn phọ, aZizọs akuamhị ni alhegheri Igẹ Iigbia phọ, aphomhoghiạn aḅilhẹ amheera mọ etir iḍighinhom araraạr phọ odị. Esi omaạm, tuutughiạn ipẹ emite bọ siphẹ Otu Iiḅereghị phọ mem mọ aZizọs amhạn bọ 12 asiạ. “Onaghạn aḍughụm mọ r’ophanyanaạn asipuru phọ [aZizọs]” iḍighi ni iikia esi abutughemhiạ phọ olhegheri bọ ni agey olhogh phọ aMozis—Luk 2:46, 47, 52.
3. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ?
3 Yira kotue kẹn ni olegheri oḅilhẹ opomhoghiạn Ekpo-onhụ phọ Enhaạn mem lọ yira ogbor ghan aạl. Yira kokạr omooghọm suọ ika ipẹ yira aạl bọ? Yira kotue ni otuughạ iyaạr esi idị aZizọs aḅenhị we dị okạr ri olhegheri Olhogh phọ, eḅaramaạm bọ ni Bugeeghiạ phọ, Farisi phọ, ḅilhẹ r’aSadusi phọ. Abuḍiemhiom aruukụ iiḅereghị phọ abuphẹ phọ ugbor ghan ni aạl Igẹ Iigbia phọ, kuolọ bidị u/mooghọm ghan suọ ipẹ bidị aạl bọ. AZizọs amạ ni amiteom iraạr araraạr dị obọ bidị muḍighi ghan orue omhooghọm asuọ Igẹ Iigbia phọ. Ipẹ odị aḅenhị bọ bidị kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh orue (1) onhaghanhạn ipẹ yira robạl ghan bọ, (2) omhiịn araraạr ituughạ dị edi siphẹ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn, ḅilhẹ (3) r’omheera mọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn itir iyira.
BẠL GHAN ETEN DỊ NẠ KANAGHANHẠN
4. Luk 10:25-29 itughemhị iyira eeghe ilọ aạl ghan Ekpo-onhụ phọ Enhaạn?
4 Omhooghọm asuọ ibạl Ekpo-onhụ phọ Enhaạn, pọ ewạ mọ okuamhị onhaghanhạn ipẹ yira robạl bọ. Esi omaạm, naghạn oghaaphạn dị arọl igbo aZizọs r’oniin “ogbaạm iilogh.” (Bạl Luk 10:25-29.) Mem dị oye phọ apuru ilọ oḍighi kụ omhoọgh aghuḍum k’agee-pọ, aZizọs amạ siphẹ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn esi opuru mọ: “Ogẹ ika siphẹ iilogh phọ aMozis? Nạ ranaghạn ghan ika emụ ipẹ nạ rabạl ghan bọ?” Oye phọ aphagharanhaạn ni agey esi oghaạph oghol Igẹ Iigbia phọ kụ oḅẹm mọ ephomhoghiạn Enhaạn r’ephomhoghiạn amatuman. (Lev. 19:18; Deut. 6:5) Kuolọ lọgh elhegh ipẹ oye phọ aḅilhẹ bọ apuru mọ: “Anhiạn kụ amatuman phọ amị?” Oye phọ maḍeenhaan mọ odị o/kạr onhaghanhạn ipẹ odị aạl bọ. Esi iduọn phọ, odị o/kạr olhegheri ilọ osighẹ apakirị igẹ iigbia phọ ipẹ phọ oḍighinhom siphẹ aghuḍum mọ odị.
Aạl ghan iyaạr onhaghanhạn eḍighi ni ḍighalhanyạ dị yira kotue ni omoọgh
5. Ika kụ idị iiḅereghị r’omhiigha ghan aloor kụ aạl kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh okuamhị onhaghanhạn?
5 Yira kotue ni okuamhị onaghanhạn Ekpo-onhụ phọ Enhaạn esi omhoọgh emạ eegharạ ibạl. Miịn raraạr dị kelhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh. Ḅeeḅereghị ghan kụ agbi aạl. Yira omoghi olhoghonhaạn aḍighaạgh aZihova onhaghanhạn Igẹ Iigbia phọ, esi iduọn phọ olhọm uwaloor iigbia phọ odị oḍighi idị yira koler rurụ. Ipẹ reten, kụ amhiigha ghan loor mem dị nạ rabạl. Ipẹ phọ kelhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh onhaghanhạn ipẹ nạ rabạl bọ. Nạ katue kẹn ni amooghọm suọ esi aạl ghan omiteom obobọ odaphạn ghan idị oḅạ olhọgh esi. Odaphạn ghan idị oḅạ olhọgh esi mem dị nạ rabạl Baibul phọ keḍighi idị nạ kanaghanhạn, aatughiạn aḅilhẹ atuughạ iyaạr dị ketọl ghan bịn ekpom r’olhoghi anạ. (Josh. 1:8) Mem dị nạ aạl amadạn, ḅilhẹ ni aaḅereghị asẹph aZihova ilọ inmo Ekpo-onhụ phọ odị kụ alhọm mọ odị alhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh osighẹ oḍighinhom.
Uḍighi ika kụ ogẹ iniin araraạr olhọgh esi kelhoghonhaạn bọ nyinhạ ḍighaạgh ootughiạn ipẹ n’aạl bọ? (Miịn ekpịgh phọ 6)
6. Uḍighi ika kụ opuruan asipuru r’ogẹ araraạr olhọgh esi kelhoghonhaạn bọ nyinhạ ḍighaạgh mem dị nạ rabạl Baibul? (Poghom afoto phọ.)
6 Omhiịn inhọn iyạl araraạr dị nạ aḍighi nạ kakuamhị anaghanhạn Baibul phọ. Puruan ghan loor anạ sipuru ilọ esi phọ n’aạl bọ. Mem dị n’aạl esi siphẹ aBaibul phọ, puruan ghan loor mọ: ‘abuọ anhiạn kụ edị esi phọ isiẹn phọ eghaạph bọ eghol? Anhiạn kụ raḅạ bọ? Odị raḅaanhaạn ghan anhiạn, ḅilhẹ eeghe kụ iḍighi? Iḍighen esi kụ edị bidị odi bọ ḅilhẹ apụr amem?’ Asipuru phọ iphẹn phọ kelhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh ootughiạn ilọ ipẹ n’aạl bọ kụ odaphạn. Enhọn pọ, gẹ raraạr alhọgh esi mem lọ nạ rabạl. Mem dị nạ agẹ iyaạr, nạ ralọgh ghan iitughiạn anạ esi, kụ iphẹn phọ reegholhomhi ghan ḍiitughiạn phọ anạ. Ogẹ iyaạr olhọgh esi eḅilhẹ kẹn reḍighi ghan idị nạ ka/bulha ipẹ n’aạl bọ. Nạ atue ni agẹ sipuru, raraạr lọ nạ awaaghị amhiịn, ikpanhạ araraạr, aḅilhẹ kẹn agẹ idị nạ kasighẹ ipẹ n’aạl bọ aḍighinhom, obobọ agẹ ipẹ nạ alhoghoma bọ. Ogẹ araraạr olhọgh esi kelhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh omhiịn Ekpo-onhụ phọ Enhaạn idiphọ adom dị odị agẹ nyinhạ.
7. Eghẹn eegharạ kụ edị rewạ mem lọ yira robạl Baibul, kụ eeghe kụ iḍighi? (Matiu 24:15)
7 AZizọs amạ ni amiteom mọ orọph omhiịn kụ eegharạ dị emhạn maạr omhoọgh obọ yira onaghanhạn ipẹ yira robạl bọ siphẹ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn. (Bạl Matiu 24:15 NWT.) Orọph omhiịn p’eeghe? Remạ ghan orue omhiịn amasian r’ogbaranhaạn dị odi igbo ariisi aBaibul, ḅilhẹ r’orue onhaghanhạn araraạr dị u/kạr ukaạph uugholhomhi. AZizọs aḅilhẹ kẹn ni aḍeenhaan mọ yira omoghi orọph omhiịn orue olhọgh elhegh raraạr dị remunhenhi imiịn aBaibul. Eegharạ phọ ephẹn phọ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh orue omhooghọm asuọ torobọ iyaạr dị yira aạl siphẹ aBaibul phọ.
8. Ika kụ idị yira kotue obạl ghan r’orọph omhiịn?
8 AZihova kụ rangọ ghan rebenhẹ phọ odị orọph omhiịn. Esi iduọn phọ lọm nyodị esi iiḅereghị ilọ orue omhoọgh aani eegharạ phọ ephẹn phọ. (Prov. 2:6) Ika kụ idị nạ kaḍighi idị emoọgh muḅọph r’iiḅereghị phọ anạ? Miigha loor aaḅeghiọn ipẹ n’aạl bọ, kụ aphoghom idị emhoọgh muḅọph r’ipẹ nạ alhegheri ghan bọ. Poghom ghan rinyạ phọ yira rotuughaạm ghan bọ Baibul phọ idiphọ Research Guide for Jehovah’s Witnesses bịn kelhoghonhaạn ni nyinhạ ḍighaạgh. Arinyạ ituughạ phọ iphẹn phọ kelhoghonhaạn ni nyinhạ ḍighaạgh orọph omhiịn ipẹ esi aBaibul phọ rekaạph bọ, kụ omhiịn areten dị nạ kasighẹ aḍighinhom. (Hib. 5:14) Nạ abalạm ghan r’orọph omhiịn, onhaghanhạn aḍughụm Igẹ Iigbia phọ anạ kabụgh ni.
BẠL GHAN ETEN DỊ NẠ KAMIỊN RARAẠR ITUUGHẠ SIPHẸ ABAIBUL PHỌ
9. Ighẹn ikpanạ igey kụ idị aSadusi phọ ophogh ogunhọm?
9 ASadusi phọ ukaraghị ni olhegheri iḅẹl oogh arinyạ Igẹ aHibru phọ, kuolọ bidị uphogh ni bịn ogunhọm igey phọ edi bọ siphẹ arinyạ phọ ipẹ phọ Enhaạn aphooghu bọ angọ. Esi omaạm, miịn idị aZizọs aphagharanhaạn mem dị aSadusi phọ opuru nyodị ḍipuru ilọ oḅetenhu esi aḍuugh phọ. Odị apuru bidị mọ: “nyina k”aạl ghan siphẹ aḍinyạ phọ aMozis, siikpịgh phọ ipẹ eghaạph bọ ilọ ekpu eḍum onuzạ phọ, mọ Enaạn eḅenị nyodị mọ, ‘Mị Emụgh Ebraham r’Aizịk r’aJekob’”? (Mạk 12:18, 26) Ghalhamọ r’iduọn aSadusi phọ m’aạl bọ ni esi phọ ibadị amem, aḍipuru phọ aZizọs igananami ni mọ bidị opogh ni ogunhọm ikpanạ igey Igẹ Iigbia phọ eḍighi bọ itughemhị oḅetenhu esi aḍuugh phọ.—Mạk 12:27; Luk 20:38. d
10. Ewạ mọ yira olher ghan rurụ ongọ eeghe mem dị yira robạl Baibul?
10 Yira otuughạ eeghe? Mem dị yira robạl Baibul, ewạ mọ yira olher ghan rurụ ongọ torobọ iyaạr dị ekpịgh phọ obobọ esi phọ kitughemhị iyira. Onhaghanhạn aḍughụm mọ ayira ku/muneen ghan esi araraạr dị eganhanha siphẹ esi phọ bịn kuolọ eḅarạm ghan ni ruphua dị aaghiạn esi phọ.
11. Odaphạn 2 Timoti 3:16, 17, ika kụ idị nạ katue amiịn ruphua dị edi siphẹ aBaibul phọ?
11 Ika kụ idị nạ katue amiịn imạ araraạr ituughạ dị edi siphẹ esi aBaibul phọ nạ rabạl bọ? Miịn idị 2 Timoti 3:16, 17 eghaạph. (Bạl.) Eḅẹm mọ “oomo phọ ipẹ edi bọ siphẹ aḍinyạ iigbia phọ . . . enighẹ” (1) otughemiọm, (2) oḅaạm, (3) oolemiom ghan ilọ epiomạn, ḅilhẹ (4) r’oromoghiom ghan. Nạ katue ni amoọgh inya asuọ phọ ipẹ phọ ghalhamọ r’esi aBaibul dị nạ ra/gbor ghan ni kasighẹ aḍighinhom. Maạr aaḅeghiọn siphẹ nạ rabạl bọ omhiịn iyaạr phọ retughemhị bọ nyinhạ ilọ aZihova, ilo ogbi phọ odị, obobọ asinhị-iilhogh phọ odị. Aaḅeghiọn idị keloghonhaạn ḍighaạgh osighẹ oḅaạm oye. Nạ kaḍighi iphẹn phọ esi olhọgh elhegh idị esi phọ kelhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh omhiịn ḅilhẹ r’oghel ikarạph inyuughiom obobọ raagharạ dị i/kpeanhaạn obọ nạ arọl dọl dị eḅeraạn aZihova. Ḅeeḅeghiọn idị nạ katue asighẹ esi phọ aalhemhiom ghan ilọ epiomạn, obobọ aalhemhiom ephoghom dị ii/lheeny, dị nạ amhiịn epẹ erugh phọ. Kụ amhiịn idị esi phọ kelhiọm nyinhạ esi otughemhị anạ omhiịn ghan araraạr eten phọ epẹ k’aZihova. Nạ aseere ghan olhoghi oḍighi inya phọ araraạr phọ iphẹn phọ, nạ kamiịn ni ruphua dị kenighemhị ibạl aBaibul phọ anạ.
IPẸ NẠ RABẠL BỌ EḄỌL NYINHẠ
12. AZizọs atuạn eeghe kụ apuru bọ buọ aFarisi phọ mọ “Nyina k’’aạl ghan?”
12 AZizọs apuru Farisi phọ mọ “Nyina k’’aạl ghan?” oganhanhamhi ekarạph eten phọ epẹ bidị ophogh bọ Igẹ Iigbia phọ. (Mat. 12:1-7) e Mem mọ amuphẹ phọ, aFarisi phọ ughophora mọ abutelhedom mọ aZizọs mokạ Ḍio Ophooghian phọ. Esi ophagharanhaạn, aZizọs aghaạph aghol iyạl areḍeenhaan siphẹ Igẹ Iigbia phọ r’eniin ekpịgh siphẹ Hosea oḍeenhaan mọ abuọ aFarisi phọ u/naghanhạn emhụ olhogh Aḍio Ophooghian phọ, kụ loor iduọn phọ bidị u/ḍeenhaan onmạ ighirigiir. Uḍighi ika kụ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn bidị aạl ghan bọ ni i/tue bọ iḅọl we phọ abuẹn phọ? Loor esi dị bidị aalhọm ghan eegharạ ophoophe aloor r’osiphom iilhogh bunhọn. Eegharạ phọ abidị i/meera mọ bidị onhaghanhạn ipẹ bidị aạl ghan bọ.—Mat. 23:23; Jọn 5:39, 40.
13. Eghẹn eegharạ kụ edị ewạ mọ aalhọm ghan Baibul phọ, kụ eeghe kụ iḍighi?
13 Ikpo-onhụ phọ aZizọs itughemhị iyira m’aạl ghan Baibul phọ r’egey eegharạ. Osooromhi loor kụ otuughạ ghan, ku/kịgh buọ aFarisi phọ. Ewạ mọ ‘osooromi loor ghisigh Enhaạn, [kụ] onhaghanạn oghaạph phọ opọ dị mazụph bọ.’ (Jems 1:21) Eḍighi maạr dị yira osooromhi loor, pọ yira komeera ni mọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn inme iyira. Mem dị yira u/balạm eegharạ ophoophe aloor r’osiphom iilhogh kụ idị ipẹ aBaibul phọ atughemhị bọ ilo onmạ ighirigiir, igbiririph, r’ephomhoghiạn kitir iyira.
Yira kolegheri bọ ika mughumọ yira romeera ni mọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn iḅọl iyira? (Miịn ekpịgh phọ 14) f
14. Ika kụ idị yira kotue olegheri mughumọ yira romeera ni mọ ipẹ yira robạl ghan bọ iḅọl iyira? (Poghom sifoto phọ.)
14 Eten phọ epẹ yira rozoọm ghan bọ bunhọn ketue ni eḍeenhaan mughumọ yira romeera ni mọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn iḅọl iyira. Abuọ aFarisi phọ u/meera mọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn eḅọgh rokpom mọ abidị, pọ kụ iyaạr phọ bidị ‘osophonhaan bọ apum oḅạm rumhụ awe dị maạr u/piọm.’ (Mat. 12:7) Iniin phọ kẹn ni, ipẹ yira osighẹ bọ oḅilhẹ kẹn rozoọm ghan bunhọn reḍeenhaan ghan mughumọ yira omeera ni mọ Ekpo-unhụ phọ Enhaạn iḅọl iyira. Esi omaạm, yira ronuụn ghan ni koghaạph ilọ igey araagharạ abunhọn, obobọ yira ronuụn ghan koghaạph ilọ opiomạn lọ yira omhiịn esi abidị? Yira ronmạ ghan ni ighirigiir konhuụn osạr owilhenhaạn, obobọ yira rosiphigha ghan ni iilhogh koḅilhẹ owunughian ikalhạ? Ophanyanhaạn phọ ayira kaḍeenhaan ni mughumọ yira romeera ni mọ ipẹ yira robạl ghan bọ eḅọl iitughiạn, olhoghomha, ḅilhẹ r’iḍighinhom araraạr phọ ayira.—1 Tim. 4:12, 15; Hib. 4:12.
IBẠL DỊ RENGỌ GHAN OḄAẠL OLHOGHI
15. AZizọs alhoghomha ika ilọ Igẹ Iigbia phọ?
15 AZizọs aphomhoghiạn ni Igẹ Iigbia phọ, kụ ughaạph ni eten imiịn ipẹ odị alhoghomha bọ siphẹ Psalm 40:8: “Enhaạn amhị, iḅeraạn imhị oḍighi ipẹ nạ rawạ bọ, iilhogh phọ anạ mị aseerian ni olhoghi amhị.” Iphẹn phọ iḍighi idị odị amhoọgh oḅaạl olhoghi kụ aghiọm ghisigh akumu aZihova. Yira phọ kẹn komoọgh aani ni oḅaạl olhoghi r’ekol eḍighi maạr dị yira ophomhoghiạn kụ aạl ghan Ekpo-onhụ phọ Enhaạn r’oomo ekpom.—Ps. 1:1-3.
16. Nạ kaḍighi eeghe orue okạr omhooghọm asuọ ibạl aBaibul phọ anạ? (Miịn igbe phọ “ Ikpo-onhụ Phọ AZizọs Ketue Ni Elhoghonhaạn Nyinhạ Ḍighaạgh Onhaghanhạn Ipẹ Nạ Rabạl Bọ.”)
16 Onhighemhị ḍighalhanyạ ibạl aBaibul phọ ayira esi odaphạn ikpo-onhụ ḅilhẹ r’eḍeenhaan phọ aZizọs. Yira kotue ni obughẹ onhaghanhạn aḍughụm mọ ayira ilọ ariisi aBaibul phọ eḍighi maạr dị yira ooḅereghị ghan, omhiigha ghan loor kụ aạl, opuru ghan sipuru, kụ oḅilhẹ ghan ogẹ iniin araraạr olhọgh esi. Yira kotue ni osighẹ oḍighinhom orọph omhiịn esi omhiigha ghan aloor osighẹ arinyạ phọ regbạ ghan bọ Baibul phọ ooḅeghionhọm araraạr phọ yira m’aạl bọ. Yira kotue ni otuughạ ilọ oḍighinhom ghan aBaibul phọ agey esi owạ ghan araraạr ituughạ, ghalhamọ r’ariisi dị yira ro/gbor ghan ni kaạl. Kụ yira kotue ni omeera mọ aBaibul phọ uḅọl iyira esi aạl ghan r’egey eegharạ. Mem dị yira okparaghạ oḍighi araraạr phọ iphẹn phọ, yira komooghọm ni suọ ibạl aBaibul phọ ayira oḅilhẹ oḍuraan otuman aZihova eten dị k”erọl ghan.—Ps. 119:17, 18; Jems 4:8.
AḌUỌR PHỌ 95 The Light Gets Brighter
a Oomo ayira rooseeny ghan bọ aZihova rokparaghạ ghan ni aạl Ekpo-onhụ phọ odị torobọ aḍio. Ibadị abunhọn robạl aani ghan ni Baibul phọ kuolọ ro/naghanhạn ghan. Ipẹ kụ idị erọl aani ni mem mọ aZizọs. Yira ooḅeghiọn idị aZizọs aḅenhị buẹn robạl ghan bọ Ekpo-onhụ phọ Enhaạn kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh okạr omhooghọm asuọ ibạl aBaibul phọ ayira.
b Ekịgh mudị amem mọ aZizọs aḍiiny bọ muụm mọ kụ osagharạn bọ uwaloor iigbia phọ, kụ edị oḅulhemhi bọ olhegheri iyaạr phọ odị amhoọgh ghan bọ epẹ k’akẹ phọ ongọ nyodị.—Mat. 3:16.
c AMeri akuamhị ni alhegheri Igẹ Iigbia phọ kụ aḅilhẹ aghaạph ghan aghol. (Luk 1:46-55) Ekịgh mudị aJosef r’aMeri u/moọgh ikpoki oghoom aḍinyạ Igẹ Iigbia phọ. Bidị ulher ghan rurụ agey mem lọ robạl Ekpo-onhụ phọ Enhaạn siphẹ Otu Iiḅereghị phọ obọ bidị orue ootughiạn ghan.
d Miịn emhuoghaạph phọ “Draw Close to God—‘He Is the God . . . of the Living’” siphẹ Watchtower aFebruary 1, 2013.
e Poghom Matiu 19:4-6, siphẹ phọ aZizọs apuru kẹn buọ aFarisi phọ ḍiniin phọ aḍipuru phọ mọ: “Nyina k’’aạl ghan?” Ghalhamọ r’iduọn bidị maạl ghan bọ ni ilọ olhẹm mọ, bidị uphogh ni ogunhọm ipẹ Enhaạn rapogh ghan bọ pinien.
f IGẸ AFOTO: Mem dị oghị ituughạ Kindọm Họl, onyọ Umor dị raloghonhaạn ghan ḍighaạgh oḍeenhaan asuọr r’asividio apiomạn yogh ni iboom. Ghalhamọ r’iduọn phọ ni mem mọ ituughạ phọ emiteghu bọ, abumor phọ usẹph ni nyodị loor ikuph phọ odị kparipẹ rogbon asipiomạn phọ odị.
