Nạ Alegheri Ni?
Ika kụ idị igẹ dị ogẹ iḍiodi phọ ebakị Baibul phọ?
SIPHẸ Bible Lands Museum epẹ Jeruselem, ekpo abrik edi ni dị ephạm igẹ dị ogẹ igbo asiạ phọ 700-600 B.C.E. Ekpo abrik phọ usighẹ olhoghi epogh aḍighiigh dị oḍiom ghan we, etuman Hebron epẹ Izrạl. Igẹ phọ eḅẹm mọ: “Itulhughian erolhonhaạn Hagaf oọny phọ aHagav esi aḍien phọ Yahweh Sabaot.” Ika kụ idị igẹ phọ iphẹn phọ ebakị igẹ aBaibul phọ? Eḍeenhaan mọ aḍien phọ Enhaạn aZihova, ogẹ bọ mọ YHWH siphẹ igẹ aHibru iḍiodi phọ, ikạr ri eelheghaan oḅilhẹ osighẹ oḍighinhom ghan ḍio ḍio ḍio siphẹ asidọl aghuḍum awe asimem aBaibul phọ. Okạr oghaạph, inhọn igẹ dị omhiịn ilhoghi aropogh asighiigh dị oḍiom ghan we, eḍeenhaan mọ abuphẹ aaghiạn ghan bọ ilhoghi aropogh asighiigh phọ ugbor ghan ni ogẹ ḍien phọ Enhaạn ogbaghạm ḍiọ abidị, ipẹ phọ eḅaramaạm ni ogẹ ghan aḍien phọ Enhaạn siphẹ iikpe asighiigh phọ.
Mem dị rakaạph ilọ igẹ phọ iphẹn phọ, Dr. Rachel Nabulsi epẹ University aGeorgia aḅẹm mọ: “Eten phọ epẹ ogbor ghan bọ oḍighinhom ḍien phọ YHWH siphẹ igẹ kirokirọ phọ iphẹn phọ, itughemhị ni iyira ephigh iyaạr. . . . Igẹ phọ r’ariisi phọ ogẹ ghan bọ eḍeenhaan mọ aYHWH aḍighi ni ephigh oye esi aghuḍum olọ Izrạl r’aJuda.” Iphẹn phọ ebakị ni igẹ aBaibul phọ loor esi dị aḍien phọ Enhaạn, ogẹ bọ mọ YHWH, emite simuonịr amem siphẹ igẹ aHibru phọ. Ugbor ghan ni ogẹ siḍien awe ogbaghạm ḍien phọ Enhaạn.
Ikpo onhụ phọ “Yahweh Sabaot,” ogẹ bọ siphẹ ekpo abrik phọ remạ ghan mọ, “Zihova opọ asita phọ.” Iphẹn phọ eḍeenhaan mọ awe phọ ugbor ghan ni oḍighinhom ḍien phọ Enhaạn ḅilhẹ r’ikpo onhụ phọ, “Zihova opọ asita phọ” simem aBaibul phọ. Eḅilhẹ kẹn ebakị eten phọ epẹ aBaibul phọ aḍighinhom bọ ikpo onhụ phọ “Zihova opọ asita phọ,” emite bọ onhụ amem dị remạn ni 283 amem siphẹ igẹ Iigbia aHibru phọ, ekạr ekpaariọm siphẹ igẹ phọ Isaiah, Jeremiah, ḅilhẹ r’aZechariah.