Mem mọ mị akpạr bọ apu oghiilhaan phọ kụ amhiigh bọ okọy eten, aghuḍum mọ amhị anmia ni eten dị mị u/seere olhoghi. (Efẹ. 3:20) Kuolọ eeni nạ kaakia ni ipẹ iphẹn phọ erue bọ emite. Mị ukạr umiigh emiighom.

Umhạr imhị egbogh emhạ dị oghol mọ Berlin, epẹ Germany, esi iyạl ikpo arunwanyụ bịn mem mọ purukụ Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ emhunhenhiom bọ iyạl phọ emhiigh bọ, lhạ phọ 1939. Eghạm mọ rekị bọ omunheen lhạ phọ 1945, arughuugh anyụ awe eghạm mọ iteḅenighi ni sibọmb siphẹ egbogh emhạ phọ aBerlin. Eniin amem, aruughuugh eghạm mọ iteḅeneghi ni ekool ayoor sibọmb, kụ odẹ r’onhiin amhị, obạm umarani amhị r’amhị ughiil li oghị oḍigh esi dị rokị ghan k’aaghiạn dị abọmb ka/tue aḍigh. Orọl aani, yoor ughiil li ogheel epẹ Erfurt, emhạ onhiin amhị.

Onhiin akạr kụ awạ igey phọ r’ikpukpụ. Odị aạl li oomo arinyạ olhegheri iyaạr awe aḅilhẹ aaḅeghiọn aphogh itughemhị aruukụ iiḅereghị kirokirọ, kuolọ o/mhoọgh ogbaanyạn. Rekị oteẹny alhạ phọ 1948, iyạl anmariịr abuọ aZihova uru ni k’ayoor. Onhiin ayoor amhạgh ni bidị alhọgh otu kụ amhiịgh opuru asipuru kirokirọ. Rekị omhạn awạ bịn odị aḅenhị umarani amhị r’amhị mọ, “mị mamhiịn igey phọ!” Ipẹ reten, i/bia bịn, onhiin amhị, umarani amhị r’amhị omhiigh oghị aani ituughạ epẹ Erfurt.

Lhạ phọ 1950 bịn yoor oḅula epẹ Berlin, kụ yoor oghị ghan ituughạ Ookpomhoghan aBerlin-Kreuzberg. Yoor uḅuạ ni oghị enhọn ekpisi siphẹ Berlin phọ ni, bịn yoor omhiigh Ookpomhoghan aBerlin-Tempelhof. Esighẹ r’ekị bịn, Onhiin ayoor aḍiiny muụm, kuolọ mị u/meera uḍiiny aani. Eeghe kụ iḍighi?

Mị u/nuụn umiigh oḍighi aani asaimẹnt r’inhọn iiḍighi loor umugholoor. Esi iyạl asiạ, mị udạph ghan ni bukaaphọm amite epẹ erugh phọ kuolọ mị u/kaaphạn ghan oye. Kuolọ araraạr inmia ni mem dị mị amhiigh orelhean abumor r’abumarani dị ophamhanhạm akpọ oḅio ḅilhẹ oḅọgh ghuḍum abidị ongọ rukumuan phọ aZihova. Abuniin mokparaghạm  ni ikoli aNazi obobọ ikoli epẹ East Germany. Abuniin ulhọgh esi ootor’osooromineen sighuḍum abidị, aaghiạn ghan osighẹ rinyạ oghiọm bumor phọ epẹ East Germany. Eḍeenhaan phọ abidị ikạr kụ itir imhị. Kụ mị agbiran mọ eḍighi maạr dị bidị olhọgh ni esi ootor’osooromineen sighuḍum abidị loor aZihova r’abumor phọ, pọ mị kakparaghạ owilhẹ umugholoor.

Mị umhiigh owilhẹ umugholoor mem dị mị aphinom aani bịn oḍighi iphelhegbeel dị egbatanhaạn lhạ phọ 1955. Esi aḍinyạ dị oghol mọ Informant, * Umor phọ Nathan Knorr agbeelhom mọ oḍighi iphelhegbeel phọ eḍighi aani eniin esi igbogh iiḍighi iphelhegbeel dị Ookpomhoghan phọ mookolhobian ghan. Odị aḅẹm mọ eḍighi maạr dị oomo abukaaphọm mọ ophinhom aani bin, “pọ ophọn kụ kaḍighi unwanyụ dị mongọ ghan ookiạ ogbaanhaạn siẹn oomo aḅirinhi phọ.” Kụ ipẹ kụ idị ekạr ri emite! I/bia iboom bịn mị aḅọgh ghuḍum amhị angọ aZihova, kụ lhạ phọ 1956, mị, odẹ amhị r’umarani amhị oḍiiny muụm. Kuolọ i/bia bịn, iwạ ni mọ mị uḅilhẹ usopha osopha dị amhạn ni maạr.

K’asiạ phọ, mị ulhegheri ni mọ okọy eten kụ oḍighi dị akạr akpẹ dị mị kaḍighi, kuolọ mị uḅorion ghan. Mị uphụr asopha otuughạ ilọ onme ghan araraạr kụ oghị inhọn areelhe aalaghi. Ipẹ reten, kụ mị aḅẹm mọ mị kakumuan enụm amem siphẹ oḍighi phọ amhị, pidị mị abughẹ emhaạr phọ amhị, kụ mị agbi okọy eten. Esi iduọn phọ, lhạ phọ 1961, mị umhoọgh ni oḍighi epẹ Hamburg, egbogh esiḍia Germany dị arughuugh resul ghan. Oḍighi phọ uḅeraạn imhị iboom, kụ iḍighi kụ mị aghiọm ghisigh aḅorion ghan rukumuan oomo amem mọ. Mị kaḍighi ika nuụn?

Mị rasẹph ni aZihova esi iduọn odị asighẹ bọ aḍighinhom bumor dị omhoọgh ephomhoghiạn, olhoghonhaạn amhị ḍighaạgh dị mị kalegheri mọ ekpẹ ni osighẹ arukumuan aZihova oḍighi eḅẹl. Ibadị arighirị amhị umhiigh ni okọy eten, kụ ipẹ phọ iḍighi ni imạ eḍeenhaan ingọ imhị. Opumom isiẹn, Umor phọ Erich Mundt, oniin odị arọl aani ikoli abuọ eghạm mọ, ukparamhị ni imhị mọ mị uḍuom olhoghi aZihova. Odị uḅenhị imhị mọ epẹ otu ikoli phọ, abumor dị oḍuom olhoghi siloor uroph ni omheeraam mọ abidị. Kuolọ buphẹ okạr bọ oḍuom olhoghi aZihova uphamhanhạm ni dọl oḅạr phọ abidị kụ nyiidiphọ bidị kụ arokọ Ookpomhoghan phọ.

Ḅilhẹ kẹn Umor phọ Martin Poetzinger, opọ akumuan aani bọ siphẹ Aloor Phọ Repogh Bọ, aghị ni ghisigh ukparamhị ghan imhị, kụ aḅarạm ghan mọ, “Akpọ oḅio kụ ephua dị enhighẹ epelheghiom dị ewạ mọ oye amhoọgh!” Mị ugbirima ni ipẹ dị aghaạph bọ, bịn mị awilhẹ oḍighi phọ amhị, amhiigh okọy eten unwanyụ aJune lhạ phọ 1963. Opọ kụ okạr ogey osopha dị mị masopha ghan! Iyạl unwanyụ reten, tutụ mị kamiigh bọ owạ onhọn oḍighi, umhạgh ni imhị okumuan idiphọ okọy eten dị agbatanaạn. Iphurukpu asiạ reten, bịn aḍisẹph phọ aZihova epel ipẹ mị aatughiạn bọ. Umhạgh imhị oghị aani askul aGilead ekụ phọ emhunhenhiom bọ 44.

“Arukumuan phọ anạ nyinhạ ki/nuụn iphẹr” pọ kụ eniin ephigh iyaạr dị mị atuughạ, mị ukạr atuughạ iphẹn phọ ḍighaạgh abumor phọ Nathan Knorr r’aLyman Swingle. Bidị ukparamhị iyoor ophamhanhạm arukumuan phọ ayoor ilọ ekpạr ekpạr. Umor phọ Knorr upuru iyoor mọ: “Nạ kagbon eeghe? Eenhịr phọ, iḅaaph phọ, obobọ ekulom mọ? Obobọ nạ kagbon ireeny, asifalawạy phọ ḅilhẹ r’asirisigh oḅaạl olhoghi phọ? Tuughạ ilọ ophomoghiạn awe phọ!” Eniin aḍio, mem dị Umor phọ Swingle rakaạph ipẹ eḍighi bọ kụ renuụn ghan bọ kephẹr bunhiin awe, ighạgh ni nyodị, kụ izin eelhelheghian riḍien phọ. Odị asophe oghaạph phọ odị tutụ asereghian. Itir ri imhị iboom kụ mị asopha mọ mị ka/bi Kraist obobọ bumor phọ odị okpẹ bọ oḍuom olhoghi phọ.—Mat. 25:40.

Mem mọ omạ bọ rikpisi phọ yoor kokị bọ, bunhiin abuphẹ rokumu ghan bọ Betẹl ukạr ri owạ olhegheri, kụ opuru ghan bunhiin ayoor rikpisi phọ ulhọgh bọ iyoor oghị. Bidị ughaạph ghan ni imạ ilọ arikpisi phọ, riteẹny aani imhị, kụ mị mọ: “Kongo (Kinshasa).” Bịn bidị osophe kụ oḅẹm mọ: “Te, Kongo! aZihova arọl r’anạ!” Idị eḍighi bọ, mem mọ opọ phọ ugbor ghan onhaghạn iinhaghạn araaghạm r’amuziạn epẹ Kongo (Kinshasa). Kuolọ mị ughiọm ni ghisigh aatughiạn ghan raraạr phọ mị atuughạ bọ epẹ askul aGilead phọ. Yoor romhạn askul phọ September 1967, i/bia bịn aHeinrich Dehnbostel, Claude Lindsay, r’amhị onyeenhe ekpanạ emhạ pho aKongo, Kinshasa.

Yoor osi bọ Kinshasa, iraạr unwanyụ bịn yoor otuughạ onhụ aFrench. Kụ yoor oḅuạ oghị Lubumbashi, ekpisi dị oghol ghan mọ Elisabethville, etuman okụ aZambia pakirị esoorom mọ aKongo. Yoor uḍigh ni otu onyọ misonarị epẹ ogbo egbogh emhạ phọ.

Ogbogh apakirị arokool aLubumbashi ko/ghaạph ghan iiḅi iinhaghạn phọ, kụ iḍighi kụ olhoghi ayoor aḅaạl li oḍighi abuḅẹl awe dị kokaạph igey phọ oḅenhị ibadị abuọ ekpisi phọ. I/bia bịn yoor omhoọgh ibadị awe otughemhị aBaibul, yoor o/tue ghan kẹn u/teẹny oomo abidị. Yoor ughaạph ghan kẹn ni iiḅi iinhaghạn phọ oḅenhị igbogh awe agomẹt ḅilhẹ r’abuọ iḍiil phọ. Ibadị ulhọgh ghan ni eegu Ekpo onhụ phọ Enaạn r’oḍighi iphelhegbeel phọ ayira. Ibadị uḅạ ghan onhụ aSwahili, kụ iḍighi kụ aClaude Lindsay r’amhị utuughạ ni onhụ phọ. I/bia bịn usighẹ iyoor oghị Ookpomhoghan dị roḅạ ghan onhụ aSwahili.

Ii obọ yoor ughelhọm ni ibadị iikiạ araraạr dị imiteghunhaan iyoor, kuolọ yoor usoman kẹn ni ipaanhaạn kirokirọ. Yoor ugbor ghan ni okaran we eghạm dị ophugholọgh miim r’asilaagbạ abidị ni obobọ igbagarạ abuọ iḍiil dị ugbaaghinaạn ghan iyoor odorodọ. Eniin aḍio, egu abuọ iḍiil r’asilaagbạ uru ni mem dị yoor ophạm ituughạ k’onyọ amisonarị phọ, bịn usiphi iyoor alhephiri phọ osiemhi epẹ ogbogh otu abuọ iḍiil phọ, kụ useere iyoor tutụ k’aḍioph asuo dulhe kụ ogbi owilhẹ ayoor.

Reteẹny lhạ phọ 1969, usighẹ imhị olhọgh rukumuan opoghom eghir. Epẹ eghir phọ usighẹ bọ imhị oghị, mị umhiịn ni idị aruuḍum Afrikạ erọl, eeni amem mị urelhe ghan eboom erelhe eten dị oposọ amuza r’ikpu dị ephoph k’epẹ anyụ. Eniin emhạ, akenẹgh dị  aphạm nmụny amhinạ ghan eeḍiạn emhinạ amhị ḍughul. Mị ka/tue abula ipẹ akenẹgh phọ aḅon ghan bọ usumeẹny imhị mem dị retu oḅaạl r’oboom oyụgh. Mị rakelọm ghan ni mem lọ mị aatughiạn ilọ asiḍughul dị abumor phọ r’amhị orọl ghan okoom egu aniạn kụ oghaạph raghaạph aBaibul.

Eniin ipaanaạn dị ekạr ghan erọl pọ ipẹ kozoọm ghan bọ bumor dị oghophora mọ abunọ abugbaanhaạn, dị oḍighom aani buọ aKitawala phọ. * Bunhiin abidị uru oḅiligha ookpomhoghan phọ kụ morọl siphẹ phọ oḍiiny muụm oḅilhẹ oḍighi ikumor awe. Ibadị abuẹn phọ oghighọgh bọ ‘sighiigh dị eeghiạn’ siphẹ Ookpomhoghan phọ, abumor r’abumarani dị okpẹ oḍuom olhoghi kụ uyegherọn. (Jud 12) Ekureriom mọ, aZihova agbuurogh ni rookpomhoghan phọ bịn eḍighi idị ibadị awe okiphaan oḍigh.

Lhạ phọ 1971, usighẹ ni imhị oghị olạ agadạ aKinshasa, mị uphamạgh ni ibadị iiḍighi idiphọ oophoghogh ghan arinyạ dị ogẹ oghiọm olạ agadạ phọ, rinyạ dị ogẹ ilọ oghiọm arookpomhoghan phọ, ḅilhẹ r’ilọ arukumuan epẹ erugh phọ. Siphẹ Betẹl, mị utuughạ ilọ ookolhobian ghan oḍighi phọ ayira egbogh eelhe dị araraạr iiḍighi ekpisi phọ i/kạr ghan inighẹ. Eeni amem, arinyạ phọ ogẹ ghan bọ oghiọm rookpomhoghan phọ dị eego esi arughuugh anyụ isighẹ ghan ni runwanyụ kụ egbi osi. Komurion rinyạ phọ siphẹ oghuugh anyụ phọ kụ odoghoḍi oghuugh umuụm dị kakiil muụm dị amoopooph phọ akpeki ophiịny phọ, kụ esighẹ siwiki. Toroboiperolbọ, uḍighi ni oḍighi phọ ghalhamọ r’ipaanhaạn phọ erọl bọ.

Iḍighi ni iikia esi amhị omhiịn idị abumor phọ osighẹ iịny ikpoki bịn ookolhobianham ogbogh Ookpomhoghan eephugh. Bidị usighẹ ruugum bịn oḍighinhom eegbolhom, osighẹ ikpu oḍighinhom iikpe, osighẹ ikpu ophiịny phọ ophurughị oḍighinhon raraạr orologhọm. Bidị usighẹ iwạ kụ okpoghom oḅilhẹ okpeom, kụ osighẹ ikpu phọ oloom reetere ozaạm otu phọ oḅilhẹ oḍighinhom idaabilị. Kụ bidị okpolọgh ireeny oḍighinhom iḍugh. Iḅaạl ghan ni olhoghi amhị omhiịn ipẹ abumor r’abumarani phọ osogh ghan bọ iitughiạn oḅilhẹ olhọgh inyaạm oḍighi phọ. Bidị ukạr kụ uḅeraạn imhị. P’eeghe idị inyaam abidị erọl mem mọ ungọ bọ imhị onhọn oḍighi!

Lhạ phọ 1974, usighẹ ni imhị oghị olạ agadạ phọ epẹ Nairobi, eelhe aKenya. Arukumuan irọl li, loor esi dị olạ agadạ aKenya kụ ubakị ghan oḍighi oghaạph iiḅi iinhaghạn phọ reelhe phọ ipẹ etuman bọ Kenya, kụ iniin kẹn usophoghom ni oḍighi phọ ayira. Ugbor ghan ni uḅenhị imhị oghị oophoghogh areelhe phọ ipẹ phọ, ekạr ekpaariọm Ethiopia, epẹ phọ ogbor ghan bọ ogbiphoghọm bumor phọ ayira, ḅilhẹ okparaghạm ghan oḍẹgh ophogh kirokirọ. Ukuphogh ghan ni ibadị, bunhiin ologhoḍị ikoli, ozeeghị kẹn bunhiin. Kuolọ bidị uphamhanhạm ni omheeraam mọ abidị, loor esi asiya phọ abidị r’aZihova ḅilhẹ r’abumor phọ.

Lhạ phọ 1980, aghuḍum amhị anmia ni iikiạ, mem mọ mị aphin bọ Gail Matheson, odị olọ aKanadạ. AGail r’amhị kụ ughị askul aGilead mem. Yoor ughaaphạn ghan dị eego esi ogẹ arinyạ. AGail arọl oḍighi amisonarị phọ epẹ Bolivia. 12 asiạ reten bịn yoor oḅilhẹ omhiinạn epẹ Niu Yọk. Ipẹ reten i/bia bịn, yoor aalạn epẹ Kenya. Mị rasẹph ni Gail loor esi dị odị rapogh ghan raraạr eten phọ epẹ aZihova, ḅilhẹ torobọ iyaạr lọ odị amhoọgh egbaanyạn ni nyodị. Odị akị ni ghisigh aḍighi imạ olhọgh ḍighaạgh amhị ḅilhẹ r’oyaghirị ephomoghiạn.

Lhạ phọ 1986, ungọ Gail r’amhị oḍighi oḅuạ ghan ekpisi ogbạ ekpisi, eniin phọ amem mọ mị ukumuan aani ghan siphẹ Ekụ phọ Repogh bọ Olạ agadạ phọ. Oḍighi oḅuạ ekpisi ogbạ ekpisi phọ iḅaramaạm oghị ghan ophogh oomo areelhe phọ edi bọ eeḍiạn olạ agadạ phọ aKenya.

Riḅeraạn ghan imhị ootughiạn ilọ iniin iikolhobian ophạm Ookpomhoghan eephugh epẹ Asmara (epẹ Eritrea) lhạ phọ 1992 mem mọ ko/sophoghom bọ oḍighi phọ ayira epẹ phọ. Dị eeph ni, yoor umhiịn egina egbogh esi dị okpeom ireeny okomoghị ghan ilhẹl bịn, i/nighẹ kẹn ophogh, olhoghi phọ alhegheri aloghorị. Ḍio phọ Ookpomhoghan phọ kamiigh bọ, mị ukperenom ni omhiịn dị abumor phọ mokiton esi phọ otene esi orọl ooseeny aZihova. Ibadị arughun otu  uphamạgh rukpe imạ ibura bịn oru ozuughiom torobọ iyaạr lọ i/nighẹ ophogh. Yoor ughelhọm ni Ookpomhoghan eephugh phọ r’oḅaạl olhoghi, kụ awe dị omhạn 1,279 kụ usoor.

Oḍighi oḅuạ ekpisi ogbạ ekpisi phọ unme ni iyoor iboom loor esi dị, ariisi phọ yoor orughogh ghan bọ igbaranhaạn ghan ni wiki awiki. Eniin amem, yoor urọl imạ otu dị omhaạr ookolhobianhaan ruuruen epẹ ogbạl abazị phọ; enhọn amem yoor urọl otu dị okpeom amamạ dị esi omunum amumum mọ kemạn ni 300 aradạ (100 m) oḅuạ oghị. Kuolọ etigheri ekpisi phọ yoor orọl bọ rukumuan phọ, iyaạr dị yoor ko/tue obula pọ asiiḍio phọ yoor okumuan ghan bọ r’abukọy eten ḅilhẹ r’abukaaphọm dị omoọgh oophugh. Mem mọ onme bọ oḍighi phọ ayoor, yoor uwilhẹ ni iiḅi arighirị, kụ inyaam irọl li iboom.

Ekureriom alhạ phọ 1980 r’emiighom alhạ pho 1990, abuọ itooghị phọ umeera ni mọ oḍighi oḍighi phọ ayira dị edaphạn r’olhogh phọ, ibadị areelhe dị erọl eeḍiạn olạ agadạ phọ aKenya. Bịn eḍighi idị ophighi inhọn ilạ agadạ r’arifịs. Lhạ phọ 1993, uḅenhị iyoor okumuan epẹ ofịs phọ arọl bọ Addis Ababa, Ethiopia, epẹ oḍighi ghan bọ oḍighi phọ reten ibooghiạn esi ibadị asiạ, kuolọ abuọ itooghị phọ momeeraam bọ mọ oḍighi oḍighi phọ dị edaphạn r’olhogh phọ.

AZihova makạr kụ asẹph oḍighi phọ epẹ Ethiopia. Ibadị abumor r’abumarani moḍigh aani rukumuan okọy eten phọ. Odi bukaaphọm mọ 10 abin, iyạl abin rokọy ghan eten opọ oomo amem mọ torobọ alhạ, k’alhạ phọ 2012. Oḅarạm isiẹn, asiskul Omhạr phọ metughemhị we phọ reten phọ ipẹ ewạ bọ, ḅilhẹ m’olhọgh siKindọm Họl dị epel li 120. Lhạ phọ 2004 eghunotu aBetẹl phọ uḅuạ ni ogheel omhoom otu dị olhọgh, kụ Asemblị Họl dị odi aani eniin phọ esi phọ, bịn aḍiniin aḍisẹph ni.

K’asiạ phọ, aGail r’amhị usereghiạn ghan ni siya arighirị phọ erọl bọ igbọ ayoor r’abumor r’abumarani phọ epẹ Ethiopia. Eenyuụm mọ r’ephomoghiạn phọ abidị ikạr kụ iḅeraạn iyoor. Yoor usoman ni iiḅaghamhị e/mhoon, bịn eḍighi idị usighẹ iyoor oḅulemi epẹ olạ agadạ phọ aCentral Europe. Umaạr ri uphạm iyoor ephẹn phọ, kuolọ inyaam arighirị phọ ayoor epẹ Ethiopia edi ni.

Yoor umiịn ni ipẹ aZihova aphophe bọ oḍighi phọ odị. (1 Kọr. 3:6, 9) Esi omaạm, mem dị mị amhiigh oghaạph iiḅi iinhaghạn phọ oḅenhị abuọ aRuwandạ dị oguphogh ghan ude owạ aKopạ, r’oniin okaaphọm o/rọl ghan epẹ Ruwandạ. Iduọn rokaạph bọ abumor r’abumarani dị opel li 30,000 kụ odi eelhe phọ epẹ phọ. Lhạ phọ 1967, 6,000 abukaaphọm bịn kurọl ghan Kongo (Kinshasa). Kuolọ iduọn rokaạph bo, abukaaphọm dị opel li 230,000, kụ odi, ḅilhẹ awe dị opel oniin erubal kụ ughị aMemorial phọ lhạ phọ 2018. Oomo areelhe phọ olạ agadạ phọ aKenya kụ aphogh ghan bọ, onhụ abạl abukaaphọm mọ nyiidiphọ mapel 100,000.

Dị mepel li 50 asiạ epẹ omhạn, aZihova asighẹ aḍighinhom bumor kirokirọ olhoghonhaạn amhị ḍighaạgh orue omhiigh arukumuan oomo amem mọ. Ii obọ umugholoor phọ amhị ko/ḍuạ ni, kuolọ mị makạr atuughạ oḍuom ghan olhoghi aZihova. Araraạr phọ imiteghunaan bọ imhị ephẹn Afrikạ, miloghonhaạn imhị ḍighaạgh omhoọgh okparạm r’ogbaanyạn. AGail r’amhị rosereghiạn ni bumor r’abumarani phọ oḍighi bọ oḍeenhaan eegharạ okọ igoni, okparaghạm, ḅilhẹ r’oḍuomolhoghi aZihova. Mị akạr kụ rasereghiạn onmạ ighirigiir phọ odị u/kpeanaạn bọ. Okạr agey, aḍisẹph kirokirọ phọ aZihova ekạr kụ epelhom ipẹ mị aatughiạn bọ.—Ps. 37:4.