1. Eeghe onmia kụ mamite esi ibadị arikpisi siạ dị ke/bia?

ESI asimuunịr asiạ epẹ omhạn, ogbogh opol awe umhoọgh ghan ni ruukụ iiḅereghị dị bidị oghiighị ghan. Kuolọ siạ dị ke/bia, oboom onmia odi ni. Awe dị u/moọgh mun obobọ mowilhẹ yogh ruukụ iiḅereghị dị bidị oghị ghan robụgh ghan bịn. Okạr oghaạph, ibadị areelhe ogbogh opol awe roḅẹm ghan mọ bunọ u/moọgh ekụ iiḅereghị dị bidị rokị ghan. *—Mat. 24:12.

2. Eeghe kụ iḍighi kụ ibadị u/moọgh bọ ekụ iiḅereghị elọ abidị?

² Eeghe kụ iḍighi kụ awe dị roḅẹm ghan mọ bunọ u/moọgh ekụ iiḅereghị robụgh ghan bọ bịn? * Eeni eedughạ aḅirinhi phọ obobọ iiḅaghamhị dị bidị osoman. (Luk 8:14) Abunhiin abudị oghị ghan ni otu iiḅereghị m’onmia nyiidiphọ bịn oḍighi we dị u/meeraam mọ Enaạn edi ghan ni. Abunhọn omheeraam ni Enaạn kuolọ rootughiạn ghan mọ omhoọgh ekụ iiḅereghị elọ oye phọ i/moọgh mun maạr oḍighinhom ḅilhẹ mọ i/ḅọph r’asayẹns. Eeni bidị unhaghạn dị arighirị abidị, abutughemhiạ obobọ abuọ iinhaghạn phọ kụ oghaạph mọ iyaạr iḅuạ iyaạr kụ eten iyaạr, kuolọ bidị ro/gbor aani ghan konhaghạn ilọ ariphigh phọ ekpẹ bọ otuạn omheeraam Enaạn. Bunhọn, abuḍiemhiom aruukụ iiḅereghị kụ ugilaạm loor ooko ikpoki r’omhoọgh iikpọ. Iniin arikpisi itooghị phọ odoghoḍi iilhogh dị resophoghom iiḍighi aruukụ iiḅereghị.

3. Utụ eeghe kụ omiteom bọ emhuoghaạph phọ ephẹn phọ?

³ AZizọs rawạ mọ yira ‘oḍighi we bumatuạn’ odị. (Mat. 28:19) Ika kụ idị yira kotue ologhonhaạn ḍighaạgh we dị Enaạn u/legheri, ophomoghiạn Enaạn r’oḍighi onyọ amatuạn aKraist? Yira olhọgh  elhegh mọ eten phọ epẹ oye phọ amhegheron bọ aghị esi adom Omhạr phọ ketue ni iḅenhị iyira ekpisi phọ ookonhom bọ oye phọ. Esi omaạm, Eten dị awe Europe komegheron okị esi adom Omhạr phọ ke/ḍighi iniin r’ipẹ awe Asia komegheron bọ. Eeghe kụ iḍighi? Epẹ Europe, ibadị olhegheri ni ilọ aBaibul phọ ḅilhẹ olhegheri mọ Enaạn kụ alhẹm oomo araraạr. Kuolọ epẹ Asia, ogbogh opol awe u/legheri r’iyaạr ilọ aBaibul phọ, ḅilhẹ eeni bidị kẹn ko/meeraam mọ olhemhiạ odi ghan ni. Kụ iḍighi kụ, iyaạr phọ otụ bọ kụ omiteom emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, pọ olhoghonhaạn ayira ḍighaạgh orue oteẹny ekpom atorobọ oye dị yira ozuan epẹ erugh phọ, etigheri ekpisi phọ r’omheeraam mọ odị.

4. Eeghe kụ iḍighi kụ emoghi bọ omhoọgh egey ephoghom?

⁴ Moọgh Egey Ephoghom. Torobọ alhạ, awe dị Enaạn u/meeraam roḍighi ghan ni Bugbaanhaạn AZihova. Ibadị abuẹn phọ omoọgh ni imạ aroozọ, kụ adọl ughelhe abuọ asiosị phọ eḍighi iyaạr aḅaphanyạ esi abidị. Kụ abunhọn u/kạr ulegheri siigbu phọ Enaạn, ḅilhẹ abunhiin omhoọgh raagharạ dị ewạ onmeeghi. R’olhoghonhaạn aḍighaạgh aZihova, yira okuphom ni owol mọ yira koteẹny ni buphẹ “Enaạn mesaḅạr bọ omoọgh aghuḍum k’agee-pọ phọ.”—Iiḍighi 13:48; 1 Tim. 2:3, 4.

5. Eeghe kụ regbor ghan keḍighi idị awe romegheron ghan agey koru esi adom mọ ayira?

⁵ Ḍeenhaan Ogbolhomhaam r’Amagheel. Egbạ gbạ amem, awe romegheron ghan ni agey k’oghị esi adom Omhạr phọ, ka/loor esi ikpo onhụ phọ, kuolọ loor eten phọ epẹ yira osighẹ bọ oghaaphọm. Reḅeraạn ghan bidị agey mem dị yira omhiigha loor, oghaaphọm r’amagheel, ḅilhẹ omhoọgh ogey ogbolhomaam oghị esi abidị. Yira ro/kpaariọm ghan bidị osighẹ ipẹ yira rokaạph bọ. Kparipẹ ghụn, yira rokparaghạ ghan olher arurụ onhaghạn iyaạr phọ bidị otụ bọ kụ omheeraam eten phọ epẹ bidị rootughiạn bọ. Esi omaạm, re/ḅeraạn ghan bunhiin oghaaphạn aruuruen ilọ ekụ iiḅereghị. Abuniin rologhoma ghan mọ i/kpeanhaạn opuru oye ilọ Enaạn. Ḅilhẹ kẹn ni, ibadị rolhoghoma ghan mọ eḍighi roofola mem dị oye amhiịn dị bidị robạl Baibul, ekạr nuụn ekpaariọm mem dị onyọ aZihova r’abidị kụ orọl esi rotuughạ. Etigheri eten phọ epẹ bidị olhoghoma bọ, okparaghạ ghan ni onhaghanhạn ipẹ bidị olhoghoma bọ.—2 Tim. 2:24

6. Ika kụ idị otelhedom mọ aPọl aḍeenhaan mọ onọ adaphạn ghan ni sidọl awe phọ, kụ ika kụ idị yira kotue otuughaạny nyodị?

⁶ Yira koḍighi ika eḍighi maạr dị re/ḅeraạn ghan oye dị yira roḅenhị dom mọ, onhaghạn ikpo onhụ phọ, “Baibul,” “olhẹm,” “Enaạn,” obobọ “ekụ iiḅereghị”? Yira kotue ni otuughaạny aani Pọl bịn onme eten phọ epẹ yira kokaaphạn bọ r’abidị. Esi omaạm, mem dị aPọl rakaaphạn r’abuọ aZu phọ, odị asighẹ ghan riisi aḍinyạ iigbia phọ kụ agbiran r’abidị. Kuolọ, mem dị odị rakaaphạn r’awe olhegheri iyaạr abuọ aGrik phọ siphẹ ookpomhoghan Ariopagọs phọ, odị o/ghaạph ghan oghol Baibul. (Iiḍigh 17:2, 3, 22-31) Ika kụ idị yira kotue otuụgh iphẹn aPọl aḍighi bọ oḍighi aani? Eḍighi maạr dị nạ rakaaphạn r’oye dị u/meeraam Baibul phọ, kenighẹ ghụn dị nạ ka/kaạph akol Baibul mem dị nạ r’agbiran r’odị. Ḅilhẹ kẹn, eḍighi maạr dị nạ amhiịn mọ i/ḅeraạn oye phọ nạ rakaaphạn bọ dị awe komiịn mọ odị r’abạl Baibul phọ r’anạ, pọ kparaghạ oḍeenhaan odị Baibul phọ eten dị awe ko/miịn, idiphọ osighẹ afon oḍighinhom.

7. Yira koḍighi ika orue otuughaạny eḍeenhaan ph’aPọl, ogẹ bọ siphẹ 1 Korịnt 9:20-23?

⁷ Naghanhạn ghan kụ aḅilhẹ alher rurụ angọ. Ewạ mọ yira okparaghạ ni olhegheri raraạr phọ eḍighi bọ kụ awe phọ yira roteẹny ghan bọ epẹ erugh phọ olhoghoma bọ eniin eten obobọ ephedị phọ. (Prov. 20:5) Oḅilhẹ ooḅeghiọn eḍeenhaan aPọl. Odị arọl igbo abuọ aJu phọ kụ amhanhạm. Kuolọ odị anme ni eten phọ epẹ odị aghaạph ghan bọ iiḅi iinhaghạn phọ aḅenhị buọ areelhe phọ, loor esi dị bidị u/legheri r’enụm ilọ aZihova ḅilhẹ r’arinyạ iigbia phọ. Yira otue ni owạ obobọ okị oteẹny odị mabia siẹn ookpomhoghan phọ pidị yira otue onaghanhạn ipe awe ekool phọ ayira  rootughiạn ghan bọ ḅilhẹ rolhoghoma ghan bọ.—Bạl 1 Korịnt 9:20-23.

8. Eghẹn kụ eniin eten dị kotue osighẹ omiighom raghaạph aBaibul?

⁸ Ephigh iyaạr phọ yira otuạn bọ kụ romite ghan epẹ erugh phọ pọ owạ abuphẹ ‘okpẹ bọ’. (Mat. 10:11) Orue oghaạph eten dị emhoon, pọ yira omoọgh opuru ghan awe phọ idị bidị ootughiạn aani kụ olher arurụ ongọ. Oniin onyọ umor epẹ England, mem dị amite epẹ erugh phọ apuru ghan we phọ ḍiitughiạn abidị ilọ idị kotue omoọgh oḅaạl olhoghi siphẹ apinien phọ, idị kotue ookonom ibạm anmụny, obobọ idị kotue okparaghạm ekeeny ooruẹn. Bidị r’oghaạph ḍiitughiạn abidị, kụ aḅẹm mọ, “Nạ amiịn aani ika oroma phọ ophọn ogẹ bọ 2,000 asiạ epẹ omhạn?” Dị u/kaạph ukol “Baibul,” kụ odị aḍeenhaan bidị imạ ariisi aBaibul siphẹ afon phọ odị.

9. Ika kụ idị yira kotue olhoghonhaạn ḍighaạgh oye dị re/ḅeraạn ghan onhaghạn ilọ Enaạn?

⁹ Yira kotue ni oteẹny rokpom awe dị re/ḅeraạn ghan onhaghạn ilọ Enaạn esi oḅenhị abidị inhọn araraạr dị keḅeraạn bidị. Esi omaạm, reḅeraạn ghan ibadị otuughạ ilọ olhẹm mọ. Kụ iḍighi kụ yira kotue ni oḅẹm mọ: “Mị ameeraam mọ nạ alegheri ni mọ asayẹns utuughaạny raraạr dị edi ghan ni kụ olhẹm bọ ibadị araraạr. Esi omaạm, buphẹ olhẹm bọ microphone utuughaạny aḅeri phọ, ḅilhẹ abuphẹ olhẹm bọ kamarạ utuughaạny riḍien. Eeghe kụ retu ghan olhoghi anạ mem dị nạ aatughiạn ilọ olhẹm mọ? Nạ ragbi mọ iikpọ dị epelheghiom ni, oye, obobọ enhọn odọ iyaạr kụ ilhẹm ḍughụm?” Yira r’olher rurụ onhaghạn ipẹ odị aghaạph bọ, yira otue ni oḅẹm mọ: “Mem dị asayẹns otuughaạny reḅeri r’ariḍien phọ olhẹm raraạr, yira otue ni ookia oye phọ bidị otuughaạny bọ. Kụ yira oḅarạm mọ, idị oniin omoọr suọr iḍiodi aḅẹm ekạr kụ itir imị, aḅẹm mọ: ‘Opọ alhẹm bọ aḅeri phọ, ka/tue anhaghạn ḍughụm? Opọ alhẹm bọ riḍien phọ, ka/tue amiịn eten ḍughụm? . . . Odị kụ rangọ ghan we olhegheri iyaạr!’ Ibadị abuọ asayẹns phọ omeeraam aani ni iphẹn phọ.” (Ps. 94:9, 10) Ipẹ reten yira otue ni oḍeenhaan vidio siphẹ jw.org^® eeḍiạn “Interviews and Experiences” siphẹ ekpịgh phọ oghol bọ mọ “Viewpoints on the Origin of Life.” (Kiạ siphẹ PUBLICATIONS > VIDEOS.) Obobọ yira otue ni ongọ abrosọ phọ oghol bọ mọ, Was Life Created? Obobọ abrosọ phọ The Origin of Life—Five Questions Worth Asking.

10. Ika kụ idị yira kotue omiighom raghaạph r’oye dị u/moọgh ḍiḅeraạn onhaghạn ilọ Enaạn?

¹⁰ Ibadị awe rowạ ghan aḅirinhi dị amhaạr anhighẹ. Toroboiperolbọ, ibadị rokiilhaan ghan mọ kopiemhi de phọ obobọ awe ko/tọl ghan mun. Oniin opoghom eghir epẹ Norway aḅẹm mọ re/ḅeraạn ghan we onhaghạn ilọ Enaạn, ibadị amem reḅeraạn ghan oghaạph ilọ asidọl aḅirinhi phọ. Odị r’omhạgh oye phọ, kụ aḅẹm mọ: “Nạ ragbi  mọ ketue ni edugh dị yira komoọgh aḅirinhi dị amhaạr anighẹ ḍughụm? Nạ ragbi mọ edi esi abuọ imirighan itooghị phọ, buọ asayẹns, obobọ onhọn odọ oye, ongọ ayira aḅirinhi dị amhaạr anighẹ ḍughụm?” Odị r’olher rurụ onhaghạn ophagharanhaạn oye phọ, kụ abạl obobọ akol esi aBaibul dị eghaạph ilọ imạ aghisigh. Reḅeraạn ghan ibadị mem dị onhaghạn oguanhaan aBaibul phọ aḅẹm bọ mọ ade phọ ketọl li k’agee-pọ ḅilhẹ mọ abugey awe kotọl li k’agee-pọ siẹn ade phọ.—Ps. 37:29; Eccl. 1:4.

11. Uḍighi ika kụ emhoghi bọ omhoọgh ibadị areten omhiighom araghaạph r’awe, ḅilhẹ yira kotuughaạny ika eḍeenhaan phọ aPọl ogẹ bọ siphẹ Rom 1:14-16?

¹¹ Ewạ mọ yira omhoọgh ibadị areten osighẹ omhiighom araghaạph r’awe. Eeghe kụ iḍighi? Idị eḍighi bọ awe ogbaranhaạn ni. Ipẹ eḅeraạn bọ nyoniin kụ ke/ḅeraạn aani nyorị phọ. Reḅeraạn ghan ibadị onhaghạn ilọ Enaạn obobọ Baibul phọ, kuolọ bunhọn reḅeraạn ghan dị komiighom inhọn araghaạph. Toroboiperolbọ, osighẹ ni oḍighinhom torobọ eepoogh dị emite oghaaphạn atorobọ oye. (Bạl Rom 1:14-16.) Ḅilhẹ kẹn, yira olhegheri mọ aZihova kụ raḍighi ghan bọ idị igey phọ kepoph rokpom abuphẹ omhoọgh bọ ephuọm elhiom eḍighinhom iyaạr.—1 Kọr. 3:6, 7.

12. Yira koḍighi ika orue oteẹny awe Asia dị k’ekulha koo/tughiạn ghan mughumọ Olemhiạ odi ghan ni?

¹² Oomo isiẹn aḅirinhi phọ, ibadị abukaaphọm roteẹny ghan ni we dị oḍighi buọ Asia, bilhẹ r’abunhọn dị oḍighi buọ arikpisi dị abuọ itooghị phọ osophoghom iiḍighi aruukụ iiḅereghị. Iniin areelhe Asia, ibadị k’ekulha koo/tughiạn ghan mughumọ Olemhiạ odi ghan ni. Abuniin romeeraam ghan ni otuughạ aBaibul phọ, kuolọ abunhọn ro/meera ghan eḅẹl amem mọ. Ika kụ idị yira kotue ologhonhaạn bidị ḍighaạgh? Abukaaphọm dị osilor momhoọgh ni ekol esi omhiighom oopho araghaạph, oḍeenhaan ogbolhomaam, ipẹ reten, kụ oghaạph oḅenhị oye phọ idị asinị iilhogh aBaibul phọ melhoghonhaạn nyodị okaaphọm mọ ḍighaạgh oḍighi ogey oye.

13. Eeghe kụ ketue eḍạ ḍiḅeraạn awe otuughạ aBaibul phọ? (Miịn afoto oḅẹl opoḍi phọ.)

¹³ Ikpo onhụ osụ olhoghi phọ edi bọ siphẹ aBaibul phọ kụ repụr ghan k’eḍạ ḍiḅeraaṇ ibadị awe. (Eccl. 7:12) Epẹ New York, oniin onyọ umarani dị aghị ateẹny we dị roḅạ ghan onhụ aMandarin aḅẹm mọ: “Mị rakparaghạ ghan ni oḍeenhaan aḍiḅeraạn oghị esi awe phọ, ḅilhẹ r’olher arurụ ongọ abidị. Eḍighi maạr dị mị amhiịn mọ bidị oḍighi we dị oḍuạ inhọn arikpisi kụ oru, mị rapuru ghan ni mọ: ‘Nạ raguroghọm aani ghan ika ephẹn phọ? Nạ mamhoọgh ni oḍighi? Awe ekpisi ph’ephẹn rozoọm ni nyinhạ emạ eten ḍughụm?’ ” Eeni amem iphẹn phọ remiteom ghan eepoogh omhiighom araghaạph aBaibul. Lọ edugh ni, onyọ umarani phọ raḅarạm ghan ni mọ: “Nạ ragbi mọ eeghe kụ iyaạr dị nạ katue aḍighi omhoọgh imạ asiya r’awe? Mị atue ni aḍeenhaan nyinhạ ḍidogh dị edi Baibul ḍughụm? Eḅẹm mọ: ‘Omhiighom elebiri ekịgh idiphọ oghughuron eghuugh amuụm; Tutụ oruonụ phọ ramiigh, telhe aḍuạ.’ Nạ ragbi mọ oroma phọ ophọn phọ katue ni alhoghonhaạn nyinhạ ḍighaạgh orolhạn ghan r’abunhọn ḍughụm?” (Prov. 17:14) Odọ oghaaphạn phọ ophọn rulhoghonhaạn ghan iyira ḍighaạgh olhegheri awe dị kowạ mọ oḅilhẹ ni oḅula otughemhị bidị.

14. Ika kụ idị oniin onyọ umor pakirị epẹ Erumuḍio phọ remite ghan bọ alhoghonhaạn ḍighaạgh we dị roḅẹm ghan mọ bunọ Enaạn u/meeraam?

¹⁴ Kokaạph ika ilọ abudị oḅẹm mọ bunọ u/meeraam Enaạn? Oniin onyọ umor dị masighẹ ni ibadị asiạ aghaaphọm oghaạph phọ aḅenhị we dị Enaạn u/meeraam, pakirị epẹ Erumhuḍio phọ remite ghan bọ, aḅẹm mọ: “Egbạ gbạ amem, oye lọ aḅẹm mọ, ‘Mị u/meeraam Enaạn,’ p’iduọn phọ raḅẹm ghan mọ onọ raa/ḅereghị ghan rumhụgh phọ, ibadị awe ekool phọ rooḅereghị ghan bọ. Mị rameeraam aani ghan bịn kaḅẹm mọ ibadị arumhụgh eḍighi oopho ikaaghinheẹn-arumhụgh. Mị ugbor ghan aạl Jeremiah 16:20 eḅẹm bọ mọ: ‘Oye katue ni alẹm rumhụgh angọ  loor odị mem dị bidị i/karaghị iḍighi rumhụgh ḍughụm?’ Kụ mị apuru mọ: ‘Yira kolegheri bọ ika nyophọ aḍighi bọ egey Enaạn phọ ḅilhẹ r’opọ awe kụ okạ bọ rooḅereghị?’ kụ mị alher rurụ anaghạn ipẹ odị kapagharanhaạn bọ, kụ mị aḅilhẹ abạl Isaiah 41:23 eḅẹm bọ mọ: ‘Iḅenhị iyoor idị kemite ghisigh, obọ yoor olhegheri mọ nyinha ekạr ri eḍighi rumhụgh.’ Kụ mị aḍeenhaan nyodị ipẹ aZihova aguanhaan bọ oḍighi ghisigh.”

15. Eeghe iyaạr kụ edị yira otuughạ esi eḍeenhaan onyọ umor phọ ayira odi ghan bọ pakirị Asia phọ Erumuḍio phọ remite ghan bọ?

¹⁵ Oniin onyọ umor pakirị epẹ Asia Erumuḍio phọ remite ghan bọ rasighẹ ghan kaḍighinhom iphẹn phọ mem dị rakị oḅilhẹ oḅula. Odị aḅẹm mọ: “Mị raḍeenhaan ghan bidị ikpo onhụ osụ olhoghi aBaibul phọ, imiịn aBaibul dị memunughan, ḅilhẹ r’iilhogh phọ reeḅakị bọ oomo aḅirinhi phọ. Ipẹ reten, kụ mị aḍeenhaan ipẹ oomo phọ iphẹn phọ eḍeenhaan bọ mọ Olhemiạ dị asụ olhoghi odi ghan ni. Kụ mem dị oye phọ mamhiigh raatughiạn mọ Enaạn edi ghan ni, bịn mị m’amiigh oḍeenhaan odị ipẹ aBaibul phọ aghaạph bọ ilọ aZihova.”

16. Odaphạn Hibru 11:6, eeghe kụ iḍighi kụ ewạ bọ ni dị buphẹ yira rotughemhị ghan bọ komoọgh omheeraam okị esi Enaạn ḅilhẹ r’aBaibul phọ, ḅilhẹ ika kụ idị yira kotue ologhonhaạn bidị ḍighaạgh orue oḍighi iduọn phọ?

¹⁶ Mem dị yira rotughemhị Baibul we dị u/moọgh ekụ iiḅereghị dị rokị ghan, ewạ dị yira kokiọm ghisigh ologhonhaạn bidị ḍighaạgh okparamhị omheeraam mọ abidị mọ Enaạn edi ghan ni. (Bạl Hibru 11:6.) Ewạ kẹn ni dị yira kologhonhaạn bidị ḍighaạgh okparamhị omheeraam mọ abidị esi aBaibul phọ. Oḍighi iduọn phọ, pọ ewạ mọ yira ooḅula ghan iniin ikpanhạ itughemhị r’abidị. Torobọ amem dị yira rotughemhị bidị, ewạ mọ yira oghaaphọm ghan raraạr dị eḍeenhaan mọ aBaibul phọ ikpo onhụ Enaạn ni. Idiphọ omạ oḍeenhaan imiịn aBaibul dị memunughan, raraạr dị egbolhomhaam sayẹns r’iphirigba dị aBaibul phọ aghaạph dị eru inẹ obobọ osụ olhoghi dị yira kotue osighẹ oḍighinhom.

17. Ika kụ idị ephomoghiạn phọ ayira ketue etir we?

¹⁷ Yira rolhoghonhaạn ghan ḍighaạgh we oḍighi abumatuạn aKraist esi oḍeenhaan ghan abidị ephomoghiạn, mughumọ olhegheri ni Enaạn obobọ u/legheri. (1 Kọr. 13:1) Iduọn yira rotughemhị bọ bidị, aḍiigbu phọ ayira pọ oḍeenhaan mọ Enaạn iphomoghiạn ni iyira ḅilhẹ rawạ mọ yira ophomoghiạn aani nyodị. Torobọ alhạ, asimuunịr awe dị omhoọgh ghan ephurukpu aḍiḅeraạn bịn obobọ u/moọgh ghan r’omoọgh esi aruukụ iiḅereghị roḍiiny ghan ni muụm loor esi ephomoghiạn dị bidị momoọgh oghị esi Enaạn. Kụ iḍighi kụ moọgh ghan egey ephoghom, amoọgh ogbolhomaam r’ephomoghiạn aghị esi oomo odọ awe. Maạr ghan alher rurụ angọ bidị. Kparaghạ ghan onhaghanhạn asidọl phọ abidị. Tughemhị ghan bidị ilọ oḍighi onyọ amatuạn aKraist esi oḍighi ghan oḍeenhaan abidị.